อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา ปญฺญาสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ ฯ ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิยา อฏฺฐารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ อปรนฺตานุทิฏฺฐิยา จตุจตฺตาลีสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ สญฺโญชนิกาย ทิฏฺฐิยา อฏฺฐารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ อหนฺติ มานวินิพนฺธาย ทิฏฺฐิยา อฏฺฐารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ มมนฺติ มานวินิพนฺธาย ทิฏฺฐิยา อฏฺฐารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺฐิยา วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ โลกวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺฐิยา อฏฺฐหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ ภวทิฏฺฐิยา เอเกน อากาเรน [เอกูนวีสติยา อากาเรน (สฺยา.)] อภินิเวโส โหติฯ วิภวทิฏฺฐิยา เอเกน อากาเรน อภินิเวโส โหติฯ

1. อสฺสาททิฏฺฐินิทฺเทโส

[128] อสฺสาททิฏฺฐิยา กตเมหิ ปญฺจติํสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? ยํ รูปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ รูปสฺส อสฺสาโทติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น อสฺสาโท, อสฺสาโท น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺโญ อสฺสาโทฯ ยา จ ทิฏฺฐิ โย จ อสฺสาโท – อยํ วุจฺจติ อสฺสาททิฏฺฐิฯ

อสฺสาททิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิวิปตฺติฯ ตาย ทิฏฺฐิวิปตฺติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ทิฏฺฐิวิปนฺโนฯ ทิฏฺฐิวิปนฺโน ปุคฺคโล น เสวิตพฺโพ น ภชิตพฺโพ น ปยิรุปาสิตพฺโพฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ทิฏฺฐิ หิสฺส ปาปิกาฯ โย ทิฏฺฐิยา ราโค [ยา ทิฏฺฐิ โย ราโค (สฺยา.)], โส น ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น ราโคฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺโญ ราโคฯ ยา จ ทิฏฺฐิ โย จ ราโค – อยํ วุจฺจติ ทิฏฺฐิราโคฯ ตาย จ ทิฏฺฐิยา เตน จ ราเคน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ทิฏฺฐิราครตฺโตฯ ทิฏฺฐิราครตฺเต ปุคฺคเล ทินฺนํ ทานํ น มหปฺผลํ โหติ น มหานิสํสํฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ทิฏฺฐิ หิสฺส ปาปิกา อสฺสาททิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ

มิจฺฉาทิฏฺฐิกสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส ทฺเวว คติโย – นิรโย วา ติรจฺฉานโยนิ วาฯ

มิจฺฉาทิฏฺฐิกสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส ยญฺเจว กายกมฺมํ ยถาทิฏฺฐิ สมตฺตํ สมาทินฺนํ, ยญฺจ วจีกมฺมํ…เป.… ยญฺจ มโนกมฺมํ ยถาทิฏฺฐิ สมตฺตํ สมาทินฺนํ, ยา จ เจตนา ยา จ ปตฺถนา โย จ ปณิธิ เย จ สงฺขารา, สพฺเพ เต ธมฺมา อนิฏฺฐาย อกนฺตาย อมนาปาย อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ทิฏฺฐิ หิสฺส ปาปิกาฯ เสยฺยถาปิ นิมฺพพีชํ วา โกสาตกีพีชํ วา ติตฺตกาลาพุพีชํ วา อลฺลาย ปถวิยา นิกฺขิตฺตํ ยํ เจว ปถวิรสํ อุปาทิยติ, ยญฺจ อาโปรสํ อุปาทิยติ, สพฺพํ ตํ ติตฺตกตฺตาย กฏุกตฺตาย อสาตตฺตาย [อสารตาย (สฺยา.)] สํวตฺตติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? พีชํ หิสฺส ปาปิกํฯ เอวเมวํ มิจฺฉาทิฏฺฐิกสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส ยญฺเจว กายกมฺมํ ยถาทิฏฺฐิ สมตฺตํ สมาทินฺนํ, ยญฺจ วจีกมฺมํ…เป.… ยญฺจ มโนกมฺมํ ยถาทิฏฺฐิ สมตฺตํ สมาทินฺนํ, ยา จ เจตนา ยา จ ปตฺถนา โย จ ปณิธิ เย จ สงฺขารา, สพฺเพ เต ธมฺมา อนิฏฺฐาย อกนฺตาย อมนาปาย อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ทิฏฺฐิ หิสฺส ปาปิกา อสฺสาททิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ

มิจฺฉาทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ, ทิฏฺฐิคหนํ, ทิฏฺฐิกนฺตารํ, ทิฏฺฐิวิสูกํ, ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํ, ทิฏฺฐิสญฺโญชนํ, ทิฏฺฐิสลฺลํ, ทิฏฺฐิสมฺพาโธ, ทิฏฺฐิปลิโพโธ, ทิฏฺฐิพนฺธนํ, ทิฏฺฐิปปาโต, ทิฏฺฐานุสโย, ทิฏฺฐิสนฺตาโป, ทิฏฺฐิปริฬาโห, ทิฏฺฐิคนฺโถ, ทิฏฺฐุปาทานํ, ทิฏฺฐาภินิเวโส, ทิฏฺฐิปรามาโส – อิเมหิ อฏฺฐารสหิ อากาเรหิ ปริยุฏฺฐิตจิตฺตสฺส สญฺโญโคฯ

[129] อตฺถิ สญฺโญชนานิ เจว ทิฏฺฐิโย จ, อตฺถิ สญฺโญชนานิ น จ ทิฏฺฐิโยฯ กตมานิ สญฺโญชนานิ เจว ทิฏฺฐิโย จ? สกฺกายทิฏฺฐิ, สีลพฺพตปรามาโส – อิมานิ สญฺโญชนานิ เจว ทิฏฺฐิโย จฯ กตมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโย? กามราคสญฺโญชนํ, ปฏิฆสญฺโญชนํ, มานสญฺโญชนํ, วิจิกิจฺฉาสญฺโญชนํ, ภวราคสญฺโญชนํ, อิสฺสาสญฺโญชนํ, มจฺฉริยสญฺโญชนํ, อนุนยสญฺโญชนํ, อวิชฺชาสญฺโญชนํ – อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ

ยํ เวทนํ ปฏิจฺจ…เป.… ยํ สญฺญํ ปฏิจฺจ…เป.… ยํ สงฺขาเร [เย สงฺขาเร (ก.) สํ. นิ. 3.28 ปสฺสิตพฺพา] ปฏิจฺจ…เป.… ยํ วิญฺญาณํ ปฏิจฺจ… ยํ จกฺขุํ ปฏิจฺจ… ยํ โสตํ ปฏิจฺจ… ยํ ฆานํ ปฏิจฺจ… ยํ ชิวฺหํ ปฏิจฺจ… ยํ กายํ ปฏิจฺจ… ยํ มนํ ปฏิจฺจ… ยํ รูเป ปฏิจฺจ… ยํ สทฺเท ปฏิจฺจ… ยํ คนฺเธ ปฏิจฺจ … ยํ รเส ปฏิจฺจ… ยํ โผฏฺฐพฺเพ ปฏิจฺจ… ยํ ธมฺเม ปฏิจฺจ… ยํ จกฺขุวิญฺญาณํ ปฏิจฺจ… ยํ โสตวิญฺญาณํ ปฏิจฺจ… ยํ ฆานวิญฺญาณํ ปฏิจฺจ… ยํ ชิวฺหาวิญฺญาณํ ปฏิจฺจ… ยํ กายวิญฺญาณํ ปฏิจฺจ… ยํ มโนวิญฺญาณํ ปฏิจฺจ … ยํ จกฺขุสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจ… ยํ โสตสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจ… ยํ ฆานสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจ… ยํ ชิวฺหาสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจ… ยํ กายสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจ… ยํ มโนสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจ… ยํ จกฺขุสมฺผสฺสชํ เวทนํ ปฏิจฺจ… ยํ โสตสมฺผสฺสชํ เวทนํ ปฏิจฺจ… ยํ ฆานสมฺผสฺสชํ เวทนํ ปฏิจฺจ… ยํ ชิวฺหาสมฺผสฺสชํ เวทนํ ปฏิจฺจ… ยํ กายสมฺผสฺสชํ เวทนํ ปฏิจฺจ… ยํ มโนสมฺผสฺสชํ เวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ มโนสมฺผสฺสชาย เวทนาย อสฺสาโทติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น อสฺสาโท, อสฺสาโท น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺโญ อสฺสาโทฯ ยา จ ทิฏฺฐิ โย จ อสฺสาโท – อยํ วุจฺจติ อสฺสาททิฏฺฐิฯ

อสฺสาททิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิวิปตฺติฯ ตาย ทิฏฺฐิวิปตฺติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ทิฏฺฐิวิปนฺโนฯ ทิฏฺฐิวิปนฺโน ปุคฺคโล น เสวิตพฺโพ น ภชิตพฺโพ น ปยิรุปาสิตพฺโพฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ทิฏฺฐิ หิสฺส ปาปิกาฯ โย ทิฏฺฐิยา ราโค, โส น ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น ราโคฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺโญ ราโคฯ ยา จ ทิฏฺฐิ โย จ ราโค, อยํ วุจฺจติ ทิฏฺฐิราโคฯ ตาย จ ทิฏฺฐิยา เตน จ ราเคน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ทิฏฺฐิราครตฺโตฯ ทิฏฺฐิราครตฺเต ปุคฺคเล ทินฺนํ ทานํ น มหปฺผลํ โหติ น มหานิสํสํฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ทิฏฺฐิ หิสฺส ปาปิกา อสฺสาททิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ

มิจฺฉาทิฏฺฐิกสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส ทฺเวว คติโย – นิรโย วา ติรจฺฉานโยนิ วาฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิกสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส ยญฺเจว กายกมฺมํ ยถาทิฏฺฐิ สมตฺตํ สมาทินฺนํ, ยญฺจ วจีกมฺมํ…เป.… ยญฺจ มโนกมฺมํ ยถาทิฏฺฐิ สมตฺตํ สมาทินฺนํ, ยา จ เจตนา ยา จ ปตฺถนา โย จ ปณิธิ เย จ สงฺขารา, สพฺเพ เต ธมฺมา อนิฏฺฐาย อกนฺตาย อมนาปาย อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ทิฏฺฐิ หิสฺส ปาปิกาฯ เสยฺยถาปิ นิมฺพพีชํ วา โกสาตกีพีชํ วา ติตฺตกาลาพุพีชํ วา อลฺลาย ปถวิยา นิกฺขิตฺตํ ยญฺเจว ปถวิรสํ อุปาทิยติ ยญฺจ อาโปรสํ อุปาทิยติ, สพฺพํ ตํ ติตฺตกตฺตาย กฏุกตฺตาย อสาตตฺตาย สํวตฺตติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? พีชํ หิสฺส ปาปิกํฯ

เอวเมวํ มิจฺฉาทิฏฺฐิกสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส ยญฺเจว กายกมฺมํ ยถาทิฏฺฐิ สมตฺตํ สมาทินฺนํ ยญฺจ วจีกมฺมํ…เป.… ยญฺจ มโนกมฺมํ ยถาทิฏฺฐิ สมตฺตํ สมาทินฺนํ, ยา จ เจตนา ยา จ ปตฺถนา โย จ ปณิธิ เย จ สงฺขารา, สพฺเพ เต ธมฺมา อนิฏฺฐาย อกนฺตาย อมนาปาย อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ทิฏฺฐิ หิสฺส ปาปิกา อสฺสาททิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ

มิจฺฉาทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ ทิฏฺฐิคหนํ…เป.… ทิฏฺฐาภินิเวโส ทิฏฺฐิปรามาโส – อิเมหิ อฏฺฐารสหิ อากาเรหิ ปริยุฏฺฐิตจิตฺตสฺส สญฺโญโคฯ

อตฺถิ สญฺโญชนานิ เจว ทิฏฺฐิโย จ, อตฺถิ สญฺโญชนานิ น จ ทิฏฺฐิโยฯ กตมานิ สญฺโญชนานิ เจว ทิฏฺฐิโย จ? สกฺกายทิฏฺฐิ, สีลพฺพตปรามาโส – อิมานิ สญฺโญชนานิ เจว ทิฏฺฐิโย จฯ กตมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโย? กามราคสญฺโญชนํ, ปฏิฆสญฺโญชนํ, มานสญฺโญชนํ, วิจิกิจฺฉาสญฺโญชนํ, ภวราคสญฺโญชนํ, อิสฺสาสญฺโญชนํ, มจฺฉริยสญฺโญชนํ, อนุนยสญฺโญชนํ, อวิชฺชาสญฺโญชนํ – อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ อสฺสาททิฏฺฐิยา อิเมหิ ปญฺจติํสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ

อสฺสาททิฏฺฐินิทฺเทโส ปฐโมฯ

2. อตฺตานุทิฏฺฐินิทฺเทโส

[130] อตฺตานุทิฏฺฐิยา กตเมหิ วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมิํ วา อตฺตานํ; เวทนํ…เป.… สญฺญํ…เป.… สงฺขาเร…เป.… วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิญฺญาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิญฺญาณํ วิญฺญาณสฺมิํ วา อตฺตานํฯ

[131] กถํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ ปถวีกสิณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ – ‘‘ยํ ปถวีกสิณํ, โส อหํ; โย อหํ, ตํ ปถวีกสิณ’’นฺติฯ ปถวีกสิณญฺจ อตฺตญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติฯ เสยฺยถาปิ เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต ‘‘ยา อจฺจิ โส วณฺโณ, โย วณฺโณ สา อจฺจี’’ติ – อจฺจิญฺจ วณฺณญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติฯ