[118] ทฺวีหิ ทิฏฺฐิคเตหิ ปริยุฏฺฐิโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ตีหิ ทุจฺจริเตหิ วิปฺปฏิปนฺโน โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… จตูหิ โยเคหิ ยุตฺโต โลกสนฺนิวาโส จตุโยคโยชิโตติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… จตูหิ คนฺเถหิ [คณฺเฐหิ (สฺยา.)] คนฺถิโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… จตูหิ อุปาทาเนหิ อุปาทิยติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ปญฺจคติสมารุฬฺโห โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ปญฺจหิ กามคุเณหิ รชฺชติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ปญฺจหิ นีวรเณหิ โอตฺถโฏ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ฉหิ วิวาทมูเลหิ วิวทติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ฉหิ ตณฺหากาเยหิ รชฺชติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ฉหิ ทิฏฺฐิคเตหิ ปริยุฏฺฐิโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ …เป.… สตฺตหิ อนุสเยหิ อนุสโฏ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… สตฺตหิ สญฺโญชเนหิ สญฺญุตฺโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… สตฺตหิ มาเนหิ อุนฺนโต [อุณฺณโต (สฺยา. ก.)] โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… อฏฺฐหิ โลกธมฺเมหิ สมฺปริวตฺตติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… อฏฺฐหิ มิจฺฉตฺเตหิ นิยฺยาโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… อฏฺฐหิ ปุริสโทเสหิ ทุสฺสติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… นวหิ อาฆาตวตฺถูหิ อาฆาติโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ …เป.… นววิธมาเนหิ อุนฺนโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… นวหิ ตณฺหามูลเกหิ ธมฺเมหิ รชฺชติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ทสหิ กิเลสวตฺถูหิ กิลิสฺสติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ทสหิ อาฆาตวตฺถูหิ อาฆาติโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ทสหิ อกุสลกมฺมปเถหิ สมนฺนาคโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ทสหิ สญฺโญชเนหิ สญฺญุตฺโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ทสหิ มิจฺฉตฺเตหิ นิยฺยาโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ทสวตฺถุกาย มิจฺฉาทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… ทสวตฺถุกาย อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป.… อฏฺฐสตตณฺหาปปญฺจสเตหิ ปปญฺจิโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติฯ ทฺวาสฏฺฐิยา ทิฏฺฐิคเตหิ ปริยุฏฺฐิโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติฯ

อหญฺจมฺหิ ติณฺโณ, โลโก จ อติณฺโณ อหํ จมฺหิ มุตฺโต, โลโก จ อมุตฺโต; อหญฺจมฺหิ ทนฺโต, โลโก จ อทนฺโต; อหํ จมฺหิ สนฺโต, โลโก จ อสนฺโต; อหํ จมฺหิ อสฺสตฺโถ, โลโก จ อนสฺสตฺโถ; อหํ จมฺหิ ปรินิพฺพุโต, โลโก จ อปรินิพฺพุโต; ปโหมิ ขฺวาหํ ติณฺโณ ตาเรตุํ, มุตฺโต โมเจตุํ, ทนฺโต ทเมตุํ, สนฺโต สเมตุํ, อสฺสตฺโถ อสฺสาเสตุํ, ปรินิพฺพุโต ปเร จ ปรินิพฺพาเปตุนฺติ – ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติฯ อิทํ ตถาคตสฺส มหากรุณาสมาปตฺติยา ญาณํฯ

มหากรุณาญาณนิทฺเทโส เอกสตฺตติโมฯ

72-73. สพฺพญฺญุตญาณนิทฺเทโส

[119] กตมํ ตถาคตสฺส สพฺพญฺญุตญฺญาณํ? สพฺพํ สงฺขตมสงฺขตํ อนวเสสํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํ [อนาวรณํ ญาณํ (สฺยา.) เอวมุปริปิ]ฯ

[120] อตีตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ อนาคตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ ปจฺจุปฺปนฺนํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ

จกฺขุ เจว รูปา จ, เอวํ ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ โสตญฺเจว สทฺทา จ…เป.… ฆานญฺเจว คนฺธา จ… ชิวฺหา เจว รสา จ… กาโย เจว โผฏฺฐพฺพา จ… มโน เจว ธมฺมา จ, เอวํ ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ

ยาวตา อนิจฺจฏฺฐํ ทุกฺขฏฺฐํ อนตฺตฏฺฐํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ ยาวตา รูปสฺส อนิจฺจฏฺฐํ ทุกฺขฏฺฐํ อนตฺตฏฺฐํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ ยาวตา เวทนาย…เป.… ยาวตา สญฺญาย…เป.… ยาวตา สงฺขารานํ…เป.… ยาวตา วิญฺญาณสฺส …เป.… ยาวตา จกฺขุสฺส…เป.… ชรามรณสฺส อนิจฺจฏฺฐํ ทุกฺขฏฺฐํ อนตฺตฏฺฐํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ

ยาวตา อภิญฺญาย อภิญฺญฏฺฐํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ ยาวตา ปริญฺญาย ปริญฺญฏฺฐํ…เป.… ยาวตา ปหานสฺส [ปหานาย (สฺยา.)] ปหานฏฺฐํ…เป.… ยาวตา ภาวนาย ภาวนฏฺฐํ…เป.… ยาวตา สจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกิริยฏฺฐํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ

ยาวตา ขนฺธานํ ขนฺธฏฺฐํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ ยาวตา ธาตูนํ ธาตุฏฺฐํ…เป.… ยาวตา อายตนานํ อายตนฏฺฐํ…เป.… ยาวตา สงฺขตานํ สงฺขตฏฺฐํ…เป.… ยาวตา อสงฺขตสฺส อสงฺขตฏฺฐํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ

ยาวตา กุสเล ธมฺเม, สพฺพํ [สพฺเพ (อฏฺฐกถา)] ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ

ยาวตา อกุสเล ธมฺเม…เป.… ยาวตา อพฺยากเต ธมฺเม… ยาวตา กามาวจเร ธมฺเม… ยาวตา รูปาวจเร ธมฺเม… ยาวตา อรูปาวจเร ธมฺเม… ยาวตา อปริยาปนฺเน ธมฺเม, สพฺพํ [สพฺเพ (อฏฺฐกถา)] ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ

ยาวตา ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺฐํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ ยาวตา สมุทยสฺส สมุทยฏฺฐํ…เป.… ยาวตา นิโรธสฺส นิโรธฏฺฐํ…เป.… ยาวตา มคฺคสฺส มคฺคฏฺฐํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ

ยาวตา อตฺถปฏิสมฺภิทาย อตฺถปฏิสมฺภิทฏฺฐํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ ยาวตา ธมฺมปฏิสมฺภิทาย ธมฺมปฏิสมฺภิทฏฺฐํ…เป.… ยาวตา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาย นิรุตฺติปฏิสมฺภิทฏฺฐํ…เป.… ยาวตา ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย ปฏิภานปฏิสมฺภิทฏฺฐํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ

ยาวตา อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ ยาวตา สตฺตานํ อาสยานุสเย ญาณํ…เป.… ยาวตา ยมกปาฏิหีเร ญาณํ…เป.… ยาวตา มหากรุณาสมาปตฺติยา ญาณํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ

ยาวตา สเทวกสฺส โลกสฺส สมารกสฺส สพฺรหฺมกสฺส สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ

[121]

น ตสฺส อทฺทิฏฺฐมิธตฺถิ กิญฺจิ, อโถ อวิญฺญาตมชานิตพฺพํฯ

สพฺพํ อภิญฺญาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ, ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขูติ [มหานิ. 156; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 85]ฯ

สมนฺตจกฺขูติ เกนฏฺเฐน สมนฺตจกฺขุ? จุทฺทส พุทฺธญาณานิฯ

ทุกฺเข ญาณํ พุทฺธญาณํ, ทุกฺขสมุทเย ญาณํ พุทฺธญาณํ, ทุกฺขนิโรเธ ญาณํ พุทฺธญาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ พุทฺธญาณํ, อตฺถปฏิสมฺภิเท ญาณํ พุทฺธญาณํ, ธมฺมปฏิสมฺภิเท ญาณํ พุทฺธญาณํ, นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท ญาณํ พุทฺธญาณํ, ปฏิภานปฏิสมฺภิเท ญาณํ พุทฺธญาณํ, อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต ญาณํ พุทฺธญาณํ, สตฺตานํ อาสยานุสเย ญาณํ พุทฺธญาณํ, ยมกปาฏิหีเร ญาณํ พุทฺธญาณํ, มหากรุณาสมาปตฺติยา ญาณํ พุทฺธญาณํ, สพฺพญฺญุตญฺญาณํ พุทฺธญาณํ, อนาวรณญาณํ พุทฺธญาณํ – อิมานิ จุทฺทส พุทฺธญาณานิฯ อิเมสํ จุทฺทสนฺนํ พุทฺธญาณานํ อฏฺฐ ญาณานิ สาวกสาธารณานิ; ฉ ญาณานิ อสาธารณานิ สาวเกหิฯ

ยาวตา ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโฐ, สพฺโพ ญาโต; อญฺญาโต ทุกฺขฏฺโฐ นตฺถีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ ยาวตา ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโฐ, สพฺโพ ญาโต, สพฺโพ ทิฏฺโฐ, สพฺโพ วิทิโต, สพฺโพ สจฺฉิกโต, สพฺโพ ผสฺสิโต ปญฺญาย; อผสฺสิโต ปญฺญาย ทุกฺขฏฺโฐ นตฺถีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ ยาวตา สมุทยสฺส สมุทยฏฺโฐ…เป.… ยาวตา นิโรธสฺส นิโรธฏฺโฐ… ยาวตา มคฺคสฺส มคฺคฏฺโฐ…เป.… ยาวตา อตฺถปฏิสมฺภิทาย อตฺถปฏิสมฺภิทฏฺโฐ… ยาวตา ธมฺมปฏิสมฺภิทาย ธมฺมปฏิสมฺภิทฏฺโฐ… ยาวตา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาย นิรุตฺติปฏิสมฺภิทฏฺโฐ… ยาวตา ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย ปฏิภานปฏิสมฺภิทฏฺโฐ, สพฺโพ ญาโต, สพฺโพ ทิฏฺโฐ, สพฺโพ วิทิโต , สพฺโพ สจฺฉิกโต, สพฺโพ ผสฺสิโต ปญฺญาย; อผสฺสิโต ปญฺญาย ปฏิภานปฏิสมฺภิทฏฺโฐ นตฺถีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ

ยาวตา อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณํ…เป.… ยาวตา สตฺตานํ อาสยานุสเย ญาณํ… ยาวตา ยมกปาฏิหีเร ญาณํ… ยาวตา มหากรุณาสมาปตฺติยา ญาณํ; สพฺพ ญาตํ, สพฺพํ ทิฏฺฐํ, สพฺพํ วิทิตํ, สพฺพํ สจฺฉิกตํ, สพฺพํ ผสฺสิตํ ปญฺญาย; อผสฺสิตํ ปญฺญาย มหากรุณาสมาปตฺติยา ญาณํ นตฺถีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ

ยาวตา สเทวกสฺส โลกสฺส สมารกสฺส สพฺรหฺมกสฺส สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, สพฺพํ ญาตํ, สพฺพํ ทิฏฺฐํ, สพฺพํ วิทิตํ, สพฺพํ สจฺฉิกตํ, สพฺพํ ผสฺสิตํ ปญฺญาย; อผสฺสิตํ ปญฺญาย นตฺถีติ – สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณญาณํฯ

น ตสฺส อทฺทิฏฺฐมิธตฺถิ กิญฺจิ, อโถ อวิญฺญาตมชานิตพฺพํ;

สพฺพํ อภิญฺญาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ, ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขูติฯ

สพฺพญฺญุตญาณนิทฺเทโส เตสตฺตติโมฯ

ญาณกถา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทิฏฺฐิกถา

[122] กา ทิฏฺฐิ, กติ ทิฏฺฐิฏฺฐานานิ, กติ ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานานิ, กติ ทิฏฺฐิโย, กติ ทิฏฺฐาภินิเวสา, กตโม ทิฏฺฐิฏฺฐานสมุคฺฆาโตติ?

[1] กา ทิฏฺฐีติ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ [2] กติ ทิฏฺฐิฏฺฐานานีติ อฏฺฐ ทิฏฺฐิฏฺฐานานิฯ [3] กติ ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานานีติ อฏฺฐารส ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานานิฯ [4] กติ ทิฏฺฐิโยติ โสฬส ทิฏฺฐิโยฯ [5] กติ ทิฏฺฐาภินิเวสาติ ตีณิ สตํ ทิฏฺฐาภินิเวสาฯ [6] กตโม ทิฏฺฐิฏฺฐานสมุคฺฆาโตติ โสตาปตฺติมคฺโค ทิฏฺฐิฏฺฐานสมุคฺฆาโต ฯ

[123] กถํ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิ? [กติ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐีติ (สฺยา.)] รูปํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ เวทนํ เอตํ มม…เป.… สญฺญํ เอตํ มม… สงฺขาเร เอตํ มม… วิญฺญาณํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ จกฺขุํ เอตํ มม…เป.… โสตํ เอตํ มม… ฆานํ เอตํ มม… ชิวฺหํ เอตํ มม… กายํ เอตํ มม… มนํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ รูเป [รูปํ (สฺยา.) ตถา ปญฺจสุ อารมฺมเณสุ เอกวจเนน] เอตํ มม…เป.… สทฺเท เอตํ มม… คนฺเธ เอตํ มม… รเส เอตํ มม… โผฏฺฐพฺเพ เอตํ มม… ธมฺเม เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ จกฺขุวิญฺญาณํ เอตํ มม…เป.… โสตวิญฺญาณํ เอตํ มม… ฆานวิญฺญาณํ เอตํ มม… ชิวฺหาวิญฺญาณํ เอตํ มม… กายวิญฺญาณํ เอตํ มม… มโนวิญฺญาณํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิฯ