54. ทิพฺพจกฺขุญาณนิทฺเทโส

[106] กถํ โอภาสวเสน นานตฺเตกตฺตรูปนิมิตฺตานํ ทสฺสนฏฺเฐ ปญฺญา ทิพฺพจกฺขุญาณํ? อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป.… จิตฺตสมาธิ…เป.… วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติฯ โส อิเมสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ จิตฺตํ ปริภาเวติ ปริทเมติ, มุทุํ กโรติ กมฺมนิยํฯ โส อิเมสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ จิตฺตํ ปริภาเวตฺวา ปริทเมตฺวา, มุทุํ กริตฺวา กมฺมนิยํ อาโลกสญฺญํ มนสิ กโรติ, ทิวาสญฺญํ อธิฏฺฐาติ – ‘‘ยถา ทิวา ตถา รตฺติํ, ยถา รตฺติํ ตถา ทิวา’’ฯ อิติ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติฯ โส ตถาภาวิเตน จิตฺเตน ปริสุทฺเธน ปริโยทาเตน สตฺตานํ จุตูปปาตญาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติฯ โส ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน, สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ – ‘‘อิเม วต โภนฺโต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา, วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา, มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา, อริยานํ อุปวาทกา, มิจฺฉาทิฏฺฐิกา, มิจฺฉาทิฏฺฐิกมฺมสมาทานา; เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนาฯ อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา, วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา, มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อนุปวาทกา, สมฺมาทิฏฺฐิกา สมฺมาทิฏฺฐิกมฺมสมาทานา; เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’’ติฯ อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘โอภาสวเสน นานตฺเตกตฺตรูปนิมิตฺตานํ ทสฺสนฏฺเฐ ปญฺญา ทิพฺพจกฺขุญาณํ’’ฯ

ทิพฺพจกฺขุญาณนิทฺเทโส จตุปญฺญาสโมฯ

55. อาสวกฺขยญาณนิทฺเทโส

[107] กถํ จตุสฏฺฐิยา อากาเรหิ ติณฺณนฺนํ อินฺทฺริยานํ วสิภาวตา ปญฺญา อาสวานํ ขเย ญาณํ? กตเมสํ ติณฺณนฺนํ อินฺทฺริยานํ? อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยสฺส อญฺญินฺทฺริยสฺส อญฺญาตาวินฺทฺริยสฺสฯ

อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ กติ ฐานานิ คจฺฉติ, อญฺญินฺทฺริยํ กติ ฐานานิ คจฺฉติ, อญฺญาตาวินฺทฺริยํ กติ ฐานานิ คจฺฉติ? อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ เอกํ ฐานํ คจฺฉติ – โสตาปตฺติมคฺคํฯ อญฺญินฺทฺริยํ ฉ ฐานานิ คจฺฉติ – โสตาปตฺติผลํ , สกทาคามิมคฺคํ , สกทาคามิผลํ, อนาคามิมคฺคํ, อนาคามิผลํ, อรหตฺตมคฺคํฯ อญฺญาตาวินฺทฺริยํ เอกํ ฐานํ คจฺฉติ – อรหตฺตผลํฯ

โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขปริวารํ โหติ, วีริยินฺทฺริยํ ปคฺคหปริวารํ โหติ, สตินฺทฺริยํ อุปฏฺฐานปริวารํ โหติ, สมาธินฺทฺริยํ อวิกฺเขปปริวารํ โหติ, ปญฺญินฺทฺริยํ ทสฺสนปริวารํ โหติ, มนินฺทฺริยํ วิชานนปริวารํ โหติ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ อภิสนฺทนปริวารํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยปริวารํ โหติฯ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ชาตา ธมฺมา ฐเปตฺวา จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํ สพฺเพว กุสลา โหนฺติ, สพฺเพว อนาสวา โหนฺติ, สพฺเพว นิยฺยานิกา โหนฺติ, สพฺเพว อปจยคามิโน โหนฺติ, สพฺเพว โลกุตฺตรา โหนฺติ, สพฺเพว นิพฺพานารมฺมณา โหนฺติฯ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยสฺส อิมานิ อฏฺฐินฺทฺริยานิ สหชาตปริวารา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปริวารา โหนฺติ, นิสฺสยปริวารา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปริวารา โหนฺติ, สหคตา โหนฺติ, สหชาตา โหนฺติ, สํสฏฺฐา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตา โหนฺติฯ เตว ตสฺส อาการา เจว โหนฺติ ปริวารา จฯ

โสตาปตฺติผลกฺขเณ อญฺญินฺทฺริยสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขปริวารํ โหติ, วีริยินฺทฺริยํ ปคฺคหปริวารํ โหติ, สตินฺทฺริยํ อุปฏฺฐานปริวารํ โหติ, สมาธินฺทฺริยํ อวิกฺเขปปริวารํ โหติ, ปญฺญินฺทฺริยํ ทสฺสนปริวารํ โหติ, มนินฺทฺริยํ วิชานนปริวารํ โหติ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ อภิสนฺทนปริวารํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยปริวารํ โหติฯ โสตาปตฺติผลกฺขเณ ชาตา ธมฺมา สพฺเพว อพฺยากตา โหนฺติ, ฐเปตฺวา จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํ สพฺเพว อนาสวา โหนฺติ, สพฺเพว โลกุตฺตรา โหนฺติ, สพฺเพว นิพฺพานารมฺมณา โหนฺติฯ โสตาปตฺติผลกฺขเณ อญฺญินฺทฺริยสฺส อิมานิ อฏฺฐินฺทฺริยานิ สหชาตปริวารา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปริวารา โหนฺติ, นิสฺสยปริวารา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปริวารา โหนฺติ, สหคตา โหนฺติ, สหชาตา โหนฺติ, สํสฏฺฐา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตา โหนฺติฯ เตว ตสฺส อาการา เจว โหนฺติ ปริวารา จฯ

สกทาคามิมคฺคกฺขเณ …เป.… สกทาคามิผลกฺขเณ…เป.… อนาคามิมคฺคกฺขเณ…เป.… อนาคามิผลกฺขเณ…เป.… อรหตฺตมคฺคกฺขเณ อญฺญินฺทฺริยสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขปริวารํ โหติ…เป.… ชีวิตินฺทฺริยํ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยปริวารํ โหติฯ อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ชาตา ธมฺมา ฐเปตฺวา จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํ สพฺเพว กุสลา โหนฺติ, สพฺเพว อนาสวา โหนฺติ, สพฺเพว นิยฺยานิกา โหนฺติ, สพฺเพว อปจยคามิโน โหนฺติ, สพฺเพว โลกุตฺตรา โหนฺติ, สพฺเพว นิพฺพานารมฺมณา โหนฺติฯ

อรหตฺตมคฺคกฺขเณ อญฺญินฺทฺริยสฺส อิมานิ อฏฺฐินฺทฺริยานิ สหชาตปริวารา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปริวารา โหนฺติ, นิสฺสยปริวารา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปริวารา โหนฺติ, สหคตา โหนฺติ, สหชาตา โหนฺติ, สํสฏฺฐา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตา โหนฺติฯ เตว ตสฺส อาการา เจว โหนฺติ ปริวารา จฯ

อรหตฺตผลกฺขเณ อญฺญาตาวินฺทฺริยสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขปริวารํ โหติ, วีริยินฺทฺริยํ ปคฺคหปริวารํ โหติ, สตินฺทฺริยํ อุปฏฺฐานปริวารํ โหติ, สมาธินฺทฺริยํ อวิกฺเขปปริวารํ โหติ, ปญฺญินฺทฺริยํ ทสฺสนปริวารํ โหติ, มนินฺทฺริยํ วิชานนปริวารํ โหติ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ อภิสนฺทนปริวารํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยปริวารํ โหติฯ อรหตฺตผลกฺขเณ ชาตา ธมฺมา สพฺเพว อพฺยากตา โหนฺติ, ฐเปตฺวา จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํ สพฺเพว อนาสวา โหนฺติ, สพฺเพว โลกุตฺตรา โหนฺติ, สพฺเพว นิพฺพานารมฺมณา โหนฺติฯ อรหตฺตผลกฺขเณ อญฺญาตาวินฺทฺริยสฺส อิมานิ อฏฺฐินฺทฺริยานิ สหชาตปริวารา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปริวารา โหนฺติ, นิสฺสยปริวารา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปริวารา โหนฺติ, สหคตา โหนฺติ, สหชาตา โหนฺติ, สํสฏฺฐา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตา โหนฺติฯ เตว ตสฺส อาการา เจว โหนฺติ ปริวารา จฯ อิติ อิมานิ อฏฺฐฏฺฐกานิ จตุสฏฺฐิ โหนฺติฯ

อาสวาติ กตเม เต อาสวา? กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺฐาสโว, อวิชฺชาสโวฯ กตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ? โสตาปตฺติมคฺเคน อนวเสโส ทิฏฺฐาสโว ขียติ, อปายคมนีโย กามาสโว ขียติ, อปายคมนีโย ภวาสโว ขียติ, อปายคมนีโย อวิชฺชาสโว ขียติฯ เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติฯ สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริโก กามาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโฐ ภวาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโฐ อวิชฺชาสโว ขียติฯ เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติฯ อนาคามิมคฺเคน อนวเสโส กามาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโฐ ภวาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโฐ อวิชฺชาสโว ขียติฯ เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติฯ อรหตฺตมคฺเคน อนวเสโส ภวาสโว ขียติ, อนวเสโส อวิชฺชาสโว ขียติฯ เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘จตุสฏฺฐิยา อากาเรหิ ติณฺณนฺนํ อินฺทฺริยานํ วสิภาวตา ปญฺญา อาสวานํ ขเย ญาณํ’’ฯ

อาสวกฺขยญาณนิทฺเทโส ปญฺจปญฺญาสโมฯ

56-63. สจฺจญาณจตุกฺกทฺวยนิทฺเทโส

[108] กถํ ปริญฺญฏฺเฐ ปญฺญา ทุกฺเข ญาณํ, ปหานฏฺเฐ ปญฺญา สมุทเย ญาณํ, สจฺฉิกิริยฏฺเฐ ปญฺญา นิโรเธ ญาณํ, ภาวนฏฺเฐ ปญฺญา มคฺเค ญาณํ? ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ สงฺขตฏฺโฐ สนฺตาปฏฺโฐ วิปริณามฏฺโฐ ปริญฺญาตฏฺโฐ; สมุทยสฺส อายูหนฏฺโฐ นิทานฏฺโฐ สญฺโญคฏฺโฐ ปลิโพธฏฺโฐ ปหานฏฺโฐ; นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโฐ วิเวกฏฺโฐ อสงฺขตฏฺโฐ อมตฏฺโฐ สจฺฉิกิริยฏฺโฐ; มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโฐ เหตุฏฺโฐ ทสฺสนฏฺโฐ อาธิปเตยฺยฏฺโฐ ภาวนฏฺโฐฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ปริญฺญฏฺเฐ ปญฺญา ทุกฺเข ญาณํ, ปหานฏฺเฐ ปญฺญา สมุทเย ญาณํ, สจฺฉิกิริยฏฺเฐ ปญฺญา นิโรเธ ญาณํ, ภาวนฏฺเฐ ปญฺญา มคฺเค ญาณํ’’ฯ

[109] กถํ ทุกฺเข ญาณํ, ทุกฺขสมุทเย ญาณํ, ทุกฺขนิโรเธ ญาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ? มคฺคสมงฺคิสฺส ญาณํ ทุกฺเข เปตํ ญาณํ, ทุกฺขสมุทเย เปตํ ญาณํ, ทุกฺขนิโรเธ เปตํ ญาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย เปตํ ญาณํฯ

ตตฺถ กตมํ ทุกฺเข ญาณํ? ทุกฺขํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย สลฺลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปุญฺญํ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา ภูริ เมธา ปริณายิกา วิปสฺสนา สมฺปชญฺญํ ปโตโท ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ ปญฺญาสตฺถํ ปญฺญาปาสาโท ปญฺญาอาโลโก ปญฺญาโอภาโส ปญฺญาปชฺโชโต ปญฺญารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อิทํ วุจฺจติ ทุกฺเข ญาณํฯ ทุกฺขสมุทยํ อารพฺภ…เป.… ทุกฺขนิโรธํ อารพฺภ…เป.… ทุกฺขนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ – อิทํ วุจฺจติ ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุกฺเข ญาณํ, ทุกฺขสมุทเย ญาณํ , ทุกฺขนิโรเธ ญาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ’’ฯ

สจฺจญาณจตุกฺกทฺวยนิทฺเทโส เตสฏฺฐิโมฯ