เพราะในนัตถิปัจจัย เพราะโนวิคตปัจจัย แสดงเช่นเดียวกันกับ
นอารัมมณปัจจัย.
ปัจจัยปัจจนียนัยในปัจจยวาระ จบ

อรรถกถาปัจจยปัจจนียนัย

ก็กุศลย่อมไม่ได้ในปัจจนียนัย เพราะฉะนั้น ท่านจึงเริ่มวิสัชนา
ตั้งแต่อกุศลเป็นต้นไปว่า อกุสลํ ธมฺมํ ปจฺจยา ดังนี้. คำวิสัชนานั้น
ย่อมดำเนินไปตามบาลีเท่านั้น. ก็คำที่จะพึงกล่าวในวาระนี้ได้กล่าวไว้
เรียบร้อยแล้วในปัจจนียนัยแห่งปฏิจจวาระ. ก็ท่านกล่าวคำว่า นเหตุยา
จตฺตาริ ในนเหตุปัจจัย มี 4 วาระ เป็นต้น เพื่อแสดงจำนวนวิสัชนา
ที่ได้ในปัจจนียนัยอันใดไว้ ในวิสัชนานั้นมีการกำหนด 6 อย่าง คือ
วิสัชนา 4 วาระ 17 วาระ 7 วาระ 5 วาระ 3 วาระ 1 วาระ ใน
การเทียบเคียงปัจจัยที่มีมูล 2 และมูล 3 เป็นต้น พึงทราบการนับด้วย
อำนาจการกำหนดเหล่านั้น เพราะว่า ปัจจัยใด¹ที่ได้วิสัชนาถึง 17 วาระ
เพราะเทียบเคียงกับปัจจัยที่เช่นเดียวกันกับปัจจัยนั้น. การกำหนดจำนวน
ได้แม้ทั้ง 6 อย่างที่เหลือ ก็เพราะเทียบเคียงกับปัจจัยที่มีจำนวนต่ำกว่า.
แม้ในการกำหนดจำนวนที่เหลือก็อย่างนี้. เมื่อเว้นการกำหนดจำนวนที่สูง
กว่า ก็ย่อมได้จำนวนที่เท่ากันและต่ำกว่ากัน ในการนี้จะไม่ได้การกำหนด
1. อรรถกถาบาลีไทยหน้า 577 บรรทัดที่ 4 ว่า โน ฉบับอื่นเป็น โย แปลตามฉบับอื่น
เพราะตรงตามสภาวะ.

จำนวนที่สูงกว่า ฉะนั้น นี้จึงเป็นข้อนิยมในเรื่องการกำหนดจำนวนนี้. ก็
จำนวนที่เท่ากัน และจำนวนที่ต่ำกว่ากัน เมื่อความผิดแผกกันมีอยู่ เนื้อ
ความก็ไม่ได้. เพราะฉะนั้น ในเรื่องนี้พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงตรัสว่า นเหตุ-
ปจฺจยา นารมฺมเณ เอกํ เพราะนเหตุปัจจัย ในอารัมมณปัจจัย มี 1
วาระ ดังนี้เป็นต้น. ความจริงในเรื่องนี้ น่าจะมีคำกล่าวว่า วิสัชนา 4
วาระ ควรได้ด้วยอำนาจแห่งนเหตุปัจจัยเพราะพระบาลีมาแล้วว่า ในเหตุ-
ปัจจัย มี 4 วาระ ในนอารัมมณปัจจัย มี 5 วาระ. แต่เพราะวิสัชนา
เหล่านั้นเข้ากันกับนอารัมมณธรรม สารัมมณธรรมจึงผิด เพราะฉะนั้น
วิสัชนา 3 วาระจึงลดไป คือ อกุศลธรรมอิงอาศัยอกุศลธรรมเกิดขึ้น,อกุศล
ธรรมอิงอาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น, อกุศลธรรมอิงอาศัยอกุศลธรรมและ
อัพยากตธรรมเกิดขึ้น. วิสัชนา 1 วาระเท่านั้นพระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้
ด้วยสามารถแห่งรูปว่า อัพยากคตธรรมอิงอาศัยอัพยากคตธรรมเกิดขึ้นดังนี้.
บัณฑิตครั้นทราบวิสัชนาที่ผิดแผกแตกต่างกันในปัจจัยทั้งปวงแล้วพึงทราบ
การกำหนดที่จะมีได้ด้วยประการฉะนี้.
อีกอย่างหนึ่ง ในอธิการนี้มีการแสดงเพียงนัยดังต่อไปนี้. สองบทว่า
นาธิปติยา จตฺตาริ ในนอธิปติปัจจัย มี 4 วาระ คือวิสัชนาที่ได้แล้ว
ในวิสัชนานเหตุปัจจัย. แม้ในจตุกกะที่เหลือก็นัยนี้เหมือนกัน. สองบทว่า
นานนฺตเร เอกํ ในนอนันตรปัจจัย มี 1 วาระ คือ อัพยากตะกับอัพยากตะ
ด้วยอำนาจรูปที่มีอเหตุจิตเป็นสมุฏฐาน และรูปที่เหลือ. บัณฑิตพึงทราบ
รูปที่ประกอบได้ในปัจจัยหนึ่งๆทั้งหมดอย่างนี้. แม้ในคำนี้ว่า นปุเรชาเต
เทฺว ในนปุเรชาตปัจจัย มี 2 วาระ ก็ควรจะกล่าวว่า ได้วิสัชนา 4 วาระ
ด้วยอำนาจนเหตุปัจจัย. แค่เพราะนเหตุปัจจัยเข้ากันได้กับนปุเรชาตปัจจัย

วิสัชนา 2 ข้อด้วยอำนาจวัตถุปุเรชาตะว่า อกุศลเกิดขึ้นเพราะอิงอาศัย
อัพยากตธรรม อกุศลเกิดขึ้นเพราะอิงอาศัยอกุศลและอัพยากตะดังนี้ ต้อง
ลดไป. ส่วนในอรูปภพท่านกล่าววิสัชนาไว้ 2 ข้อ ด้วยอำนาจอเหตุก-
โมหะและอเหตุกกิริยา. สองบทว่า นวิปฺปยุตฺเต เทฺว ในนวิปปยุตตปัจจัย
มี 2 วาระ คือวิสัชนา 2 ข้อ ด้วยอำนาจจอเหตุกอกุศลและอเหตุกกิริยา ใน
อรูปภพ. ใน โนนตฺถิ โนวิคเต คำว่า เอกํ=1 พึงทราบว่าได้แก่อัพยากตะ
กับอัพยากตะ ด้วยอำนาจรูปทั้งหมด. ในปัจจัยที่มีมูล 3 เป็นต้น แสดงไว้
หมดแล้ว. ส่วนใน นารัมมณทุมูลกนัย คำว่า นาธิปติยา ปญฺจ ใน
นอธิปติปัจจัย มี 5 วาระ คือวิสัชนาที่ได้ในนอารัมมณปัจจัยนั่นเอง. ใน
คำนี้ว่า นกมฺเม เอกํ ในนกัมมปัจจัย มี 1 วาระ บัณฑิตไม่พึงถือเอา
จิตตชรูปและกัมมชรูป ถึงทราบเฉพาะอัพยากตะกับอัพยากตะ ด้วยอำนาจ
รูปที่เหลือ. ใน นาธิปติมูลกนัย คำว่า นปุเรชาเต สตฺต ในนปุเรชาต-
ปัจจัย มี 7 วาระ คือวิสัชนาที่ไนนปุเรชาตปัจจัยเท่านั้น. คำว่า
นปจฺฉาชาเต สตฺตรส ในนปัคจฉชาตปัจจัย มี 17 วาระ ได้แก่วิสัชนา
17 ข้อ ในนปัจฉาชาตปัจจัยเท่านั้น. วิสัชนาที่มี นอนันตรปัจจัย
นสมนันตรปัจจัย นอัญญมัญญปัจจัย นอุปนิสสยปัจจัย นสัมปยุตตปัจจัย
โนนัตถิปัจจัย โนวิคตปัจจัย เป็นมูล เหมือนกับปัจจัยที่มีีนอารัมมณปัจจัย
เป็นมูล. วิสัชนาที่ผ่านมาแล้วและยังไม่ถึง และวิสัชนาที่มีได้และมีไม่ได้
ในปัจจัยทั้งหมด พึงทราบโดยการแสดงเพียงนัยนี้เท่านั้น.
อรรถกถาปัจจัยปัจจนียนัย จบ

ปัจจยานุโลมปัจจนียนัย

การนับวาระในอนุโลมปัจจนียะแห่งปัจจยวาระ

ในนอารัมมณปัจจัย มี 5 วาระ... ใน
นอธิปติปัจจัย มี 17 วาระ ในนอนันตรปัจจัย มี 5 วาระ ในนสมนันตร-
ปัจจัย มี 5 วาระ ในนอัญมัญญปัจจัย มี 5 วาระ ในนอุปนิสสย-
ปัจจัย มี 5 วาระ ในนปุเรชาตปัจจัย มี 7 วาระ ในนปัจฉาชาต-
ปัจจัย มี 7 วาระ ในนอาเสวนปัจจัย มี 17 วาระ ในนกัมมปัจจัย
มี 7 วาระ ในนวิปากปัจจัย มี 17 วาระ ในนสัมปยุตตปัจจัย มี 5
วาระ ในนวิปปยุตตปัจจัย มี 3 วาระ ในโนนัตถิปัจจัย มี 5 วาระ
ในโนวิคตปัจจัย มี 5 วาระ.
[310] เพราะเหตุปัจจัย อารัมมณปัจจัย ในนอธิปติปัจจัย มี 7
วาระ... ในนปุเรชาตปัจจัย มี 3 วาระ ในนปัจฉาชาตปัจจัย มี 7 วาระ
นนอาเสวนปัจจัย มี 7 วาระ ในนกัมมปัจจัย มี 7 วาระ ในนวิปาก-
ปัจจัย มี 7 วาระ ในนวิปปยุตตปัจจัย มี 3 วาระ.
[311] เพราะเหตุปัจจัย อารัมมณปัจจัย อธิปติปัจจัย อนันตร-
ปัจจัย สมนันตรปัจจัย สหชาตปัจจัย อัญญมัญญปัจจัย นิสสยปัจจัย
อุปนิสสยปัจจัย ปุเราชาตปัจจัย ในนปัจฉาชาตปัจจัย มี 7 วาระ...ใน
นอาเสวนปัจจัย มี 7 วาระ ในนกัมมปัจจัย มี 7 วาระ ในนวิปาก-
ปัจจัย มี 7 วาระ.