นี้เป็นข้อแตกต่างกันใน นฌานปัจจัย.
อัพยากตธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะนมัคคปัจจัย
คือ จักขุวิญญาณ อาศัยจักขายตนะเกิดขึ้น ฯลฯ กายวิญญาณ
อาศัยกายายตนะเกิดขึ้น, ขันธ์ทั้งหลายที่เป็นอเหตุกอัพยากตวิบาก และ
อัพยากตกิริยา อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น.
นี้เป็นข้อแตกต่างกันใน นมัคคปัจจัย.
ส่วนที่เหลือ พึงแจกให้พิสดารเช่นเดียวกันกับปัจจนียะ ในปฏิจจ-
วาระ.
อัพยากตธรรม อาศัยกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะนสัมปยุตตปัจจัย
เพราะนวิปปยุตตปัจจัย เพราะโนนัตถิปัจจัย
อัพยากตธรรม กาศัยกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะโนวิคตปัจจัย
คือ จิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ทั้งหลายที่เป็นกุศลเกิดขึ้น.
ใน โนวิคตปัจจัย พึงแจกให้พิสดารเหมือนอย่างในปฏิจจวาระ.

การนับวาระในปัจจนียะแห่งปัจจยวาระ

ในนเหตุปัจจัย มี 4 วาระ ในนอารัมมณปัจจัย มี 5 วาระ
ในนอธิปติปัจจัย มี 17 วาระ ในนอนันตรปัจจัย มี 5 วาระ ใน
นสมนันตรปัจจัย มี 5 วาระ ในนอัญญมัญญปัจจัย มี 5 วาระ ใน
นอุปนิสสยปัจจัย มี 5 วาระ ในนปุเรชาตปัจจัย มี 7 วาระ ใน
นปัจฉาชาตปัจจัย มี 17 วาระ ในนอาเสวนปัจจัย มี 17 วาระ ใน
นกัมมปัจจัย มี 7 วาระ ในนวิปากปัจจัย มี 17 วาระ ในนอาหาร-

ปัจจัย มี 1 วาระ. ในนอินทริยปัจจัย มี 1 วาระ ในนฌานปัจจัย มี
1 วาระ ในนมัคคปัจจัย มี 1 วาระ ในนสัมปยุตตปัจจัย มี 5 วาระ
ในนวิปปยุตตปัจจัย มี 3 วาระ ในโนนัตถิปัจจัย มี 5 วาระ ในโน-
วิคตปัจจัย มี 5 วาระ.
[292] เพราะนเหตุปัจจัย ในอารัมมณปัจจัย มี 1 วาระ ใน
นอธิปติปัจจัย มี 4 วาระ ในนอนันตรปัจจัย มี 1 วาระ ในนสมันนตร-
ปัจจัย มี 1 วาระ ในนอัญญมัญญปัจจัย มี 1 วาระ ในนอุปนิสสยปัจจัย
มี 1 วาระ ในนปุเรชาตปัจจัย มี 2 วาระ ในนปัจฉาชาตปัจจัย มี 4
วาระ ในนอาเสวนปัจจัย มี 4 วาระ ในนกัมมปัจจัย มี 1 วาระ
ในนวิปากปัจจัย มี 1 วาระ ในนอาหารปัจจัย มี 1 วาระ ในนอินทริย-
ปัจจัย มี 1 วาระ ในนฌานปัจจัย มี 1 วาระ ในมัคคปัจจัย มี 1
วาระ ในนสัมปยุตตปัจจัย มี 1 วาระ ในนวิปปยุตตปัจจัย มี 2 วาระ
ในโนนัตถิปัจจัย มี 1 วาระ ในโนวิคตปัจจัย มี 1 วาระ.
[293] เพราะนเหตุปัจจัย นอารัมมณปัจจัย ในนอธิปติปัจจัย มี
1 วาระ... ในนอนันตรปัจจัย มี 1 วาระ ในนสมนันตรปัจจัย มี 1
วาระ (ในปัจจัย ทุก ๆ ข้อ มี 1 วาระ) ในโนนัตถิปัจจัย มี 1 วาระ
ในโนวิตตปัจจัย มี 1 วาระ.
[294] เพราะนอารัมมณปัจจัย ในนเหตุปัจจัย มี 1 วาระ... ใน
นอธิปติปัจจัย มี 5 วาระ ในนอนันตรปัจจัย มี 5 วาระ ในนสมนันตร-
ปัจจัย มี 5 วาระ ในนอัญญมัญญปัจจัย มี 5 วาระ ในนอุปนิสสย-

ปัจจัย มี 5 วาระ ในนปุเรชาตปัจจัย มี 5 วาระ ในนปัจฉาชาตปัจจัย
มี 5 วาระ ในนอาเสวนปัจจัย มี 5 วาระ ในนกันมปัจจัย มี 1 วาระ
ในนวิปากปัจจัย มี 5 วาระ. ในนอาหารปัจจัย มี 1 วาระ ในนอินทริย-
ปัจจัย มี 1 วาระ ในนฌานปัจจัย มี 1 วาระ ในนมัคคปัจจัย มี 1
วาระ ในนสัมปยุตตปัจจัย มี 5 วาระ ในนวิปปยุตตปัจจัย มี 1 วาระ
ในโนนัตถิปัจจัย มี 5 วาระ ในโนวิคตปัจจัย มี 5 วาระ.
[295] เพราะนอรัมมณปัจจัย นเหตุปัจจัย ในนอธิปติปัจจัย มี
1 วาระ... ในโนวิคตปัจจัย มี 1 วาระ.
[296] เพราะนอธิปติปัจจัย ในนเหตุปัจจัย มี 4 วาระ... ใน
นอารมัมณปัจจัย มี 5 วาระ ในนอนันตรปัจจัย มี 5 วาระ ใน
นสมนันตรปัจจัย มี 5 วาระ ในนอัญญมัญญปัจจัย มี 5 วาระ ใน
นอุปนิสสยปัจจัย มี 5 วาระ ในนปุเรชาตปัจจัย มี 7 วาระ ใน
นปัจฉาชาตปัจจัย มี 17 วาระ. ในนอาเสวนปัจจัย มี 17 วาระ ใน
นกัมมปัจจัย มี 7 วาระ ในนวิปากปัจจัย มี 17 วาระ ในนอาหาร-
ปัจจัย มี 1 วาระ ในนอินทริยปัจจัย มี 1 วาระ ในนฌานปัจจัย มี
1 วาระ ในนมัคคปัจจัย มี 1 วาระ ในนสัมปยุตตปัจจัย มี 5 วาระ
ในนวิปปยุตตปัจจัย มี 3 วาระ ในโนนัตถิปัจจัย มี 5 วาระ ในโน-
วิคตปัจจัย มี 5 วาระ.
[297] เพราะนอธิปติปัจจัย นเหตุปัจจัย ในนอารัมมณปัจจัย มี
1 วาระ ในนอนันตรปัจจัย มี 1 วาระ ในนสมนันตรปัจจัย มี 1 วาระ

ในนอัญญมัญญปัจจัย มี 1 วาระ ในนอุปนิสสยปัจจัย มี 1 วาระ ใน
นปุเรชาตปัจจัย มี 2 วาระ ในนปัจฉาชาตปัจจัย มี 4 วาระ ใน
นอาเสวนปัจจัย มี 4 วาระ ในนกัมมปัจจัย มี 1 วาระ ในนวิปาก-
ปัจจัย มี 4 วาระ ในนอาหารปัจจัย มี 1 วาระ ในนอินทริยปัจจัย
มี 1 วาระ ในนฌานปัจจัย มี 1 วาระ ในนมัคคปัจจัย มี 1 วาระ
ในนสัมปยุตตปัจจัย มี 1 วาระ ในนวิปปยุตตปัจจัย มี 2 วาระ ใน
ในนัตถิปัจจัย มี 1 วาระ ในโนวิคตปัจจัย มี 1 วาระ.
[298] เพราะนอธิปติปัจจัย นเหตุปัจจัย นอารัมมณปัจจัย ใน
นอนันตรปัจจัย มี 1 วาระ... (ในทุกปัจจัย มี 1 วาระ).
เพราะนอนันตรปัจจัย เพราะนสมนันตรปัจจัย เพราะนอัญญ-
มัญญปัจจัย เพราะนอุปนิสสยปัจจัย เช่นเดียวกันกับนอารัมมณปัจจัย.
[299] เพราะนปุเรชาตปัจจัย ในนเหตุปัจจัย มี 2 วาระ... ใน
นอารัมมณปัจจัย มี 5 วาระ ในนอธิปติปัจจัย มี 7 วาระ ใน
นอันนตรปัจจัย มี 5 วาระ ในนสมนันตรปัจจัย มี 5 วาระ ใน
นอัญญมัญญปัจจัย มี 5 วาระ ในนอุปนิสสยปัจจัย มี 5 วาระ ใน
นปัจฉาชาตปัจจัย มี 7 วาระ ในนอาเสวนปัจจัย มี 7 วาระ ในนกัมม-
ปัจจัย มี 3 วาระ ในนวิปากปัจจัย มี 7 วาระ ในนอาหารปัจจัย มี
1 วาระ ในนอินทริยปัจจัย มี 1 วาระ ในนฌานปัจจัย มี 1 วาระ
ในนมัคคปัจจัย มี 1 วาระ ในนสัมปยุตตปัจจัย มี 5 วาระ ในนวิปป-

ยุตตปัจจัย มี 3 วาระ ในโนนัตถิปัจจัย มี 5 วาระ ในโนวิคตปัจจัย
มี 5 วาระ.
[300] เพราะนปุเรชาตปัจจัย นเหตุปัจจัย ในนอารัมมณปัจจัย
มี 1 วาระ ในนอธิปติปัจจัย มี 2 วาระ ในนอนันตรปัจจัย มี 1
วาระ ในนสมนันตรปัจจัย มี 1 วาระ ในนอัญญมัญญปัจจัย มี 1
วาระ ในนอุปนิสสยปัจจัย มี 1 วาระ ในนปัจฉาชาตปัจจัย มี 2 วาระ
ในนอาเสวนปัจจัย มี 2 วาระ ในนกัมมปัจจัย มี 1 วาระ ในนวิปาก-
ปัจจัย มี 2 วาระ ในนอาหารปัจจัย มี 1 วาระ. ในนอินทริยปัจจัย
มี 1 วาระ ในนฌานปัจจัย มี 1 วาระ ในนมัคคปัจจัย มี 1 วาระ
ในนสัมปยุตตปัจจัย มี 1 วาระ ในนวิปปยุตตปัจจัย มี 2 วาระ ใน
โนนัตถิปัจจัย มี 1 วาระ ในโนวิคตปัจจัย มี 1 วาระ.
เพราะนปุเรชาตปัจจัย นเหตุปัจจัย นอารัมมณปัจจัย ใน
นอธิปติปัจจัย มี 1 วาระ (ในทุกปัจจัย มี 1 วาระ)... ในโนวิคตปัจจัย
มี 1 วาระ.
[301] เพราะปัจฉาชาตปัจจัย... เพราะนอาเสวนปัจจัย ในนเหตุ-
ปัจจัย มี 4 วาระ ในนอารัมมณปัจจัย มี 5 วาระ ในนอธิปติปัจจัย มี
17 วาระ ในนอนันตรปัจจัย มี 5 วาระ ในนสมนันตรปัจจัย มี 5 วาระ
ในนอัญญมัญญปัจจัย มี 5 วาระ ในนอุปนิสสยปัจจัย มี 5 วาระ ใน
นปุเรชาตปัจจัย มี 7 วาระ ในนปัจฉาชาตปัจจัย มี 7 วาระ ใน
นกัมมปัจจัย มี 7 วาระ ในนวิปากปัจจัย มี 17 วาระ ในนอาหาร-

ปัจจัย มี 1 วาระ ในนอินทริยปัจจัย มี 1 วาระ ในนฌานปัจจัย มี 1
วาระ ในนมัคคปัจจัย มี 1 วาระ ในนสัมปยุตตปัจจัย มี 5 วาระ
ในนวิปปยุตตปัจจัย มี 3 วาระ ในโนนัตถิปัจจัย มี 5 วาระ ในโน-
วิคตปัจจัย มี 5 วาระ.
[302] เพราะนอาเสวนปัจจัย นเหตุปัจจัย ในนอารัมมณปัจจัย
มี 1 วาระ... ในนอธิปติปัจจัย มี 4 วาระ ในนอนันตรปัจจัย มี 1 วาระ
ในนสมนันตรปัจจัย มี 1 วาระ ในนอัญญมัญญปัจจัย มี 1 วาระ ใน
นอุปนิสสยปัจจัย มี 1 วาระ ในนปุเรชาตปัจจัย มี 2 วาระ ในนปัจฉา-
ชาตปัจจัย มี 4 วาระ ในนกัมมปัจจัย มี 1 วาระ ในนวิปากปัจจัย
มี 4 วาระ ในนอาหารปัจจัย มี 1 วาระ ในนอินทริยปัจจัย มี 1 วาระ
ในนฌานปัจจัย มี 1 วาระ ในนมัคคปัจจัย มี 1 วาระ ในนสัมปยุตต-
ปัจจัย มี 1 วาระ ในนวิปปยุตตปัจจัย มี 2 วาระ ในโนนัตถิปัจจัย
มี 1 วาระ ในโนวิคตปัจจัย มี 1 วาระ.
เพราะนอาเสวนปัจจัย นเหตุปัจจัย นอารัมมณปัจจัย ใน
นอธิปติปัจจัย มี 1 วาระ... (ในทุกปัจจัย มี 1 วาระ) ...ในโนวิคตปัจจัย
มี 1 วาระ.
[303] เพราะนกัมมปัจจัย ในนเหตุปัจจัย มี 1 วาระ... ใน
นอารัมมณปัจจัย มี 1 วาระ ในนอธิปติปัจจัย มี 7 วาระ ใน
นอนันตรปัจจัย มี 1 วาระ ในนสมนันตรปัจจัย มี 1 วาระ ใน
นอัญญมัญญปัจจัย มี 1 วาระ ในนอุปนิสสยปัจจัย มี 1 วาระ ใน

นปุเรชาตปัจจัย มี 3 วาระ ในนปัจฉาชาตปัจจัย มี 7 วาระ ในนอาเสวน-
ปัจจัย มี 7 วาระ ในนวิปากปัจจัย มี 7 วาระ ในนอาหารปัจจัย
มี 1 วาระ ในนอินทริยปัจจัย มี 1 วาระ ในนฌานปัจจัย มี 1 วาระ
ในนมัคคปัจจัย มี 1 วาระ. ในนสัมปยุตตปัจจัย มี 1 วาระ ในนวิปป-
ยุตตปัจจัย มี 3 วาระ ในโนนัตถิปัจจัย มี 1 วาระ ในโนวิคตปัจจัย
มี 1 วาระ.
เพราะนกัมมปัจจัย นเหตุปัจจัย ในนอารัมมณปัจจัย มี 1 วาระ
... (ในทุกปัจจัย มี 1 วาระ)... ในโนวิคตปัจจัย มี 1 วาระ.
[304] เพราะนวิปากปัจจัย ในนเหตุปัจจัย มี 4 วาระ... ใน
นอารัมมณปัจจัย มี 5 วาระ ในนอธิปติปัจจัย มี 17 วาระ ใน
นอนันตรปัจจัย มี 5 วาระ ในนสมนันตรปัจจัย มี 5 วาระ ใน
นอัญญมัญญปัจจัย มี 5 วาระ ในนอุปนิสสยปัจจัย มี 5 วาระ ใน
นปุเรชาตปัจจัย มี 7 วาระ ในนปัจฉาชาตปัจจัย มี 17 วาระ ใน
นอาเสวนปัจจัย มี 17 วาระ ในนกัมมปัจจัย มี 7 วาระ ในนอาหาร-
ปัจจัย มี 1 วาระ ในนอินทริยปัจจัย มี 1 วาระ ในนฌานปัจจัย มี
1 วาระ ในนมัคคปัจจัย มี 1 วาระ ในนสัมปยุตตปัจจัย มี 5 วาระ
ในนวิปปยุตตปัจจัย มี 3 วาระ ในโนนัตถิปัจจัย มี 5 วาระ ในโน-
วิคตปัจจัย มี 5 วาระ.
[305] เพราะนวิปากปัจจัย นเหตุปัจจัย ในนอารัมมณปัจจัย มี
วาระ... ในนอธิปติปัจจัย มี 4 วาระ ในนอนันตรปัจจัย มี 1 วาระ

ในนสมันนตรปัจจัย มี 1 วาระ ในนอัญญมัญญปัจจัย มี 1 วาระ
ในนอุปนิสสยปัจจัย มี 1 วาระ ในนปุเรชาตปัจจัย มี 2 วาระ ใน
นปัจฉาชาตปัจจัย มี 4 วาระ ในนอาเสวนปัจจัย มี 4 วาระ ใน
นกัมมปัจจัย มี 1 วาระ ในนอาหารปัจจัย มี 1 วาระ ในนอินทริย-
ปัจจัย มี 1 วาระ ในนฌานปัจจัย มี 1 วาระ ในนมัคคปัจจัย มี 1
วาระ ในนสัมปยุตตปัจจัย มี 1 วาระ ในนวิปปยุตตปัจจัย มี 2 วาระ
ในโนนัตถิปัจจัย มี 1 วาระ ในโนวิคตปัจจัย มี 1 วาระ.
เพราะนวิปากปัจจัย นเหตุปัจจัย นอารัมมณปัจจัย ในอธิปติ-
ปัจจัย มี 1 วาระ... (ในทุกปัจจัย มี 1 วาระ)... ในโนวิคตปัจจัย มี 1
วาระ.
[306] เพราะนอาหารปัจจัย ในนเหตุปัจจัย มี 1 วาระ (ในทุก
ปัจจัย มี 1 วาระ) ... ในโนวิคตปัจจัย มี 1 วาระ.
เพราะนอินทริยปัจจัย ในนเหตุปัจจัย มี 1 วาระ (ในทุกปัจจัย
มี 1 วาระ).
เพราะนฌานปัจจัย ในนเหตุปัจจัย มี 1 วาระ (ในทุกปัจจัย
มี 1 วาระ).
เพราะนมัคคปัจจัย ในนเหตุปัจจัย มี 1 วาระ (ในทุกปัจจัย มี
1 วาระ).
เพราะนสัมปยุตตปัจจัย ก็เช่นเดียวกันกับ นอารัมมณปัจจัย.

[307] เพราะวิปปยุตตปัจจัย ในนเหตุปัจจัย มี 2 วาระ ใน
นอารัมมณปัจจัย มี 1 วาระ ในนอธิปติปัจจัย มี 3 วาระ ในนอนันตร-
ปัจจัย มี 1 วาระ ในนสมนันตรปัจจัย มี 1 วาระ ในนอัญญมัญญ-
ปัจจัย มี 1 วาระ ในนอุปนิสสยปัจจัย มี 1 วาระ ในนปุเรชาตปัจจัย
มี 3 วาระ ในนปัจฉาชาตปัจจัย มี 3 วาระ ในนอาเสวนปัจจัย มี 3
วาระ ในนกัมมปัจจัย มี 3 วาระ ในนวิปากปัจจัย มี 3 วาระ ใน
นอาหารปัจจัย มี 1 วาระ ในนอินทริยปัจจัย มี 1 วาระ ในนฌาน-
ปัจจัย มี 1 วาระ ในนมัคคปัจจัย มี 1 วาระ ในนสัมปมัคคปัจจัย
มี 1 วาระ ในโนนัตถิปัจจัย มี 1 วาระ ในโนวิคตปัจจัย มี 1 วาระ.
[308] เพราะนวิปปยุตตปัจจัย นเหตุปัจจัย ในนอารัมมณปัจจัย
มี 1 วาระ ในนอธิปติปัจจัย มี 2 วาระ ในนอินทริยปัจจัย มี 1 วาระ
ในนสมนันตรปัจจัย มี 1 วาระ ในนอัญญมัญญปัจจัย มี 1 วาระ ใน
นอุปนิสสยปัจจัย มี 1 วาระ ในนปุเรชาตปัจจัย มี 2 วาระ ใน
นปัจฉาชาตปัจจัย มี 2 วาระ ในนอาเสวนปัจจัย มี 2 วาระ ใน
นกัมมปัจจัย มี 1 วาระ ในนวิปากปัจจัย มี 2 วาระ ในนอาหาร-
ปัจจัย มี 1 วาระ ในนอินทริยปัจจัย มี 1 วาระ ในนฌานปัจจัย มี 1
วาระ ในนมัคคปัจจัย มี 1 วาระ ในนสัมปยุตตปัจจัย มี 1 วาระ ใน
โนนัตถิปัจจัย มี 1 วาระ ในโนวิคตปัจจัย มี 1 วาระ.
เพราะนวิปปยุตตปัจจัย นเหตุปัจจัย นอารัมมณปัจจัย ใน
นอธิปติปัจจัย มี 1 วาระ (ในทุกปัจจัย มี 1 วาระ).

เพราะในนัตถิปัจจัย เพราะโนวิคตปัจจัย แสดงเช่นเดียวกันกับ
นอารัมมณปัจจัย.
ปัจจัยปัจจนียนัยในปัจจยวาระ จบ

อรรถกถาปัจจยปัจจนียนัย

ก็กุศลย่อมไม่ได้ในปัจจนียนัย เพราะฉะนั้น ท่านจึงเริ่มวิสัชนา
ตั้งแต่อกุศลเป็นต้นไปว่า อกุสลํ ธมฺมํ ปจฺจยา ดังนี้. คำวิสัชนานั้น
ย่อมดำเนินไปตามบาลีเท่านั้น. ก็คำที่จะพึงกล่าวในวาระนี้ได้กล่าวไว้
เรียบร้อยแล้วในปัจจนียนัยแห่งปฏิจจวาระ. ก็ท่านกล่าวคำว่า นเหตุยา
จตฺตาริ ในนเหตุปัจจัย มี 4 วาระ เป็นต้น เพื่อแสดงจำนวนวิสัชนา
ที่ได้ในปัจจนียนัยอันใดไว้ ในวิสัชนานั้นมีการกำหนด 6 อย่าง คือ
วิสัชนา 4 วาระ 17 วาระ 7 วาระ 5 วาระ 3 วาระ 1 วาระ ใน
การเทียบเคียงปัจจัยที่มีมูล 2 และมูล 3 เป็นต้น พึงทราบการนับด้วย
อำนาจการกำหนดเหล่านั้น เพราะว่า ปัจจัยใด¹ที่ได้วิสัชนาถึง 17 วาระ
เพราะเทียบเคียงกับปัจจัยที่เช่นเดียวกันกับปัจจัยนั้น. การกำหนดจำนวน
ได้แม้ทั้ง 6 อย่างที่เหลือ ก็เพราะเทียบเคียงกับปัจจัยที่มีจำนวนต่ำกว่า.
แม้ในการกำหนดจำนวนที่เหลือก็อย่างนี้. เมื่อเว้นการกำหนดจำนวนที่สูง
กว่า ก็ย่อมได้จำนวนที่เท่ากันและต่ำกว่ากัน ในการนี้จะไม่ได้การกำหนด
1. อรรถกถาบาลีไทยหน้า 577 บรรทัดที่ 4 ว่า โน ฉบับอื่นเป็น โย แปลตามฉบับอื่น
เพราะตรงตามสภาวะ.