จากการคำนวณเท่านั้น ไม่เท้าความไปถึงวิสัชนาว่า กุศลธรรมเกิดขึ้น
เพราะอิงอาศัยกุศลธรรมอีก พระองค์จึงทรงเริ่มคำว่า เหตุปจฺจยา
อารมฺมเณ สตฺต เพราะเหตุปัจจัย ในอารัมมณปัจจัย มี 7 วาระ
เป็นต้น. ในคำนั้นมีอธิบายว่า กุศลธรรมย่อมเกิดเพราะอิงอาศัยกุศล-
ธรรมในเพราะเหตุปัจจัย อารัมมณปัจจัย. บัณฑิตพึงอธิบายวิสัชนาที่ได้
ในอารัมมณปัจจัยให้พิสดารออกไป โดยนัยนี้ว่า ขันธ์ 3 อิงอาศัยกุศล-
ขันธ์ 1 เกิดขึ้น นัยในอนุโลมนัยเท่านั้น.
ปัจจยานุโลมนัย จบ

ปัจจยปัจจนียนัย

คือ โมหะที่สหรคตด้วยวิจิกิจฉา ที่สหรคตด้วยอุทธัจจะ อาศัยขันธ์
ทั้งหลาย ที่สหรคตด้วยวิจิกิจฉา ที่สหรคตด้วยอุทธัจจะ เกิดขึ้น.
2. อัพยากตธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะ
นเหตุปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 และจิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นอัพยากต-
วิบาก อัพยากตกิริยา ซึ่งเป็นอเหตุกะเกิดขึ้น ฯ ลฯ¹ ขันธ์ 2 และ
จิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ 2 เกิดขึ้น.
1. ตามนัยแห่งข้อ 87.

ในอเหตุกปฏิสนธิณะ ขันธ์ 3 และกฏัตตารูป อาศัยขันธ์ 1 ที่
เป็นอัพยากตวิบากเกิดขึ้น ฯลฯ ขันธ์ 2 และกฏัตตารูป อาศัยขันธ์ 2
เกิดขึ้น, หทยวัตถุอาศัยขันธ์ทั้งหลายเกิดขึ้น, ขันธ์ทั้งหลายอาศัยหทยวัตถุ
เกิดขึ้น.
มหาภูตรูป 3 อาศัยมหาภูตรูป 1 เกิดขึ้น ฯลฯ¹ จิตตสมุฏฐานรูป
และกฏัตตารูปที่เป็นอุปาทารูป อาศัยมหาภูตรูปทั้งหลายเกิดขึ้น, พาหิรรูป
อาหารสมุฏฐานรูป อุสมุฏฐานรูป ฯลฯ.
สำหรับพวกอสัญญสัตว์ มหาภูตรูป 3 อาศัยมหาภูตรูป 1 เกิดขึ้น
ฯ ลฯ กฏัตตารูปที่เป็นอุปาทารูป อาศัยมหาภูตรูปทั้งหลายเกิดขึ้น.
จักขุวิญญาณ อาศัยจักขายตนะเกิดขึ้น ฯลฯ กายวิญญาณ อาศัย
กายายตนะเกิดขึ้น.
ขันธ์ทั้งหลายที่เป็นอเหตุกะ อัพยากตวิบาก และอัพยากตกิริยา
อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น.
3. อกุศลธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะนเหตุ-
ปัจจัย
คือ โมหะที่สหรคตด้วยวิจิกิจฉา ที่สหรคตด้วยอุทธัจจะ อาศัย
หทยวัตถุเกิดขึ้น.
4. อกุศลธรรม อาศัยอกุศลและอัพยากตธรรมเกิดขึ้น
เพราะนเหตุปัจจัย
คือ โมหะที่สหรคตด้วยวิจิกิจฉา ที่สหรคตด้วยอุทธัจจะ อาศัย
1. ดูข้อ 87.

ขันธ์ทั้งหลาย ที่สหรคตด้วยวิจิกิจฉา ที่สหรคตด้วยอุทธัจจะ และหทย-
วัตถุเกิดขึ้น.
[284] อัพยากตธรรม อาศัยกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะนอารัมมณ-
ปัจจัย
คือ จิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ทั้งหลายที่เป็นกุศลเกิดขึ้น.
นอารัมมณปัจจัย ในปัจจยวาระ พึงให้พิสดารเหมือนอย่างนอา-
รัมมณปัจจัย ในปฏิจจวาระ (นอารัมมณปัจจัย มี 5 วาระ)
[285] 1. กุศลธรรม อาศัยกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะนอธิปติ-
ปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นกุศลเกิดขึ้น มี 3 วาระ.
4. อกุศลธรรม อาศัยอกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะ
นอธิปติปัจจัย มี 3 วาระ
7. อัพยากตธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะ
นอธิปติปัจจัย
ในปฏิสนธิขณะ ฯลฯ พึเพิ่มอัพยากตะให้บริบูรณ์, พาหิรรูป
อาหารสมุฏฐานรูป อุตุสมุฏฐานรูป ฯลฯ¹
สำหรับพวกอสัญญสัตว์ มหาภูตรูป 3 อาศัยมหาภูตรูป 1 เกิดขึ้น
ฯลฯ จักขุวิญญาณ อาศัยจักขายตนะเกิดขึ้น ฯลฯ การวิญญาณ อาศัย
กายายตนะเกิดขึ้น.
1. ดูข้อ 89 ซึ่งว่าด้วยนอธิปติปัจจัย ในปฏิจจวาระ.

ขันธ์ทั้งหลายที่เป็นอัพยากตวิบาก และอัพยากกิริยา อาศัยหทย-
วัตถุเกิดขึ้น.
8. กุศลธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะ
นอธิปติปัจจัย
คือ ขันธ์ทั้งหลายทั้งที่เป็นกุศล อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น ฯ ลฯ
นอธิปติปัจจัย พึงนับได้ 17 วาระ เหมือนสหชาตปัจจัย ในอนุโลม.
[286] อัพยากตธรรม อาศัยกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะนอนันตร-
ปัจจัย... เพราะนสมนันตรปัจจัย...เพราะนอัญญมัญญปัจจัย... เพราะ
นอุปนิสสยปัจจัย...เพราะนปุเรชาตปัจจัย.
[287] กุศลธรรม อาศัยกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะนปัจฉาชาต-
ปัจจัย... เพราะนอาเสวนปัจจัย
พึงให้พิสดารเหมือนอย่างปฏิจจวาระ.
[287] กุศลธรรม อาศัยกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะนปัจฉาชาต-
ปัจจัย... เพราะนอาเสวนปัจจัย
ฯลฯ จักขุวิญญาณ อาศัยจักขายตนะเกิดขึ้น ฯลฯ
เพราะนปัจฉชาตปัจจัยก็ดี เพราะนอาเสวนปัจจัยก็ดี มี 17
วาระ ครบบริบูรณ์ พึงให้พิสดารเหมือนอย่างสหชาตปัจจัยในอนุโลม.
[288] 1. กุศลธรรม อาศัยกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะนกัมมปัจจัย
คือ กุศลเจตนา อาศัยขันธ์ทั้งหลายที่เป็นกุศลเกิดขึ้น.
2. อกุศลธรรม อาศัยอกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะนกัมม-
ปัจจัย

คือ อกุศลเจตนา อาศัยขันธ์ทั้งหลายที่เป็นอกุศลเกิดขึ้น.
3. อัพยากตธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะ
นกัมมปัจจัย
คือ เจตนาที่เป็นอัพยากตกิริยา อาศัยขันธ์ทั้งหลายที่เป็นอัพยากต
กิริยาเกิดขึ้น พาหิรรูป...อาหารสมุฏฐานรูป...อุตุสมุฏฐานรูป มหาภูต-
รูป 3 อาศัยมหาภูตรูป 1 เกิดขึ้น ฯลฯ อุปาทารูป อาศัยมหาภูตรูป
ทั้งหลายเกิดขึ้น, เจตนาที่เป็นอัพยากตกิริยา อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น.
4. กุศลธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะนกัมม-
ปัจจัย
คือ อกุศลเจตนา อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น.
5. อกุศลธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะนกัมม-
ปัจจัย
คือ อกุศลเจตนา อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น.
6. กุศลธรรม อาศัยกุศลธรรมและอัพยากตธรรมเกดขึ้น
เพราะนกัมมปัจจัย
คือ กุศลเจตนา อาศัยขันธ์ทั้งหลายที่เป็นกุศลและหทยวัตถุเกิดขึ้น.
7. อกุศลธรรม อาศัยอกุศลธรรมและอัพยากตธรรมเกิด
ขึ้น เพราะนกัมมปัจจัย
คือ อกุศลเจตนา อาศัยขันธ์ทั้งหลายที่เป็นอกุศลและหทยวัตถุ
เกิดขึ้น.
[289] 1. กุศลธรรม อาศัยกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะนวิปากปัจจัย

คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นกุศลเกิดขึ้น มี 3 วาระ.
4. อกุศลธรรม อาศัยอกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะนกัมม-
ปัจจัย มี 3 วาระ
7. อัพยากตธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะ
นวิปากปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 และจิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นอัพยากต-
กิริยาเกิดขึ้น ฯ ล ฯ ขันธ์ 2 และจิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ 2 เกิด
ขึ้น, มหาภูตรูป 3 อาศัยมหาภูตรูป 1 เกิดขึ้น ฯลฯ จิตตสมุฏฐาน
รูปที่เป็นอุปาทารูป อาศัยมหาภูตรูปทั้งหลายเกิดขึ้น, พาหิรรูป อาหาร-
สมุฏฐานรูป อุตุสมุฏฐานรูป ฯลฯ
สำหรับพวกอสัญญสัตว์ มหาภูตรูป 3 อาศัยมหาภูตรูป 1 เกิดขึ้น,
ฯลฯ กฏัตตารูปที่เป็นอุปาทารูป อาศัยมหาภูตรูปทั้งหลายเกิดขึ้น, ขันธ์
ทั้งหลายที่เป็นอัพยากตกิริยา อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น.
8. กุศลธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะนวิปาก-
ปัจจัย
คือ ขันธ์ทั้งหลายที่เป็นกุศล อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น.
ยกเว้นวิบากเสีย ในทุกๆวาระ พึงแจกให้พิสดาร (มี 17 วาระ).
[290] อัพยากตธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะ
นอาหารปัจจัย... เพราะนอินทริยปัจจัย...เพราะนฌานปัจจัย
คือ จักขุวิญญาณ อาศัยจักขายตนะเกิดขึ้น ฯล ฯ กายวิญญาณ
อาศัยกายายตนะเกิดขึ้น.

นี้เป็นข้อแตกต่างกันใน นฌานปัจจัย.
อัพยากตธรรม อาศัยอัพยากตธรรมเกิดขึ้น เพราะนมัคคปัจจัย
คือ จักขุวิญญาณ อาศัยจักขายตนะเกิดขึ้น ฯลฯ กายวิญญาณ
อาศัยกายายตนะเกิดขึ้น, ขันธ์ทั้งหลายที่เป็นอเหตุกอัพยากตวิบาก และ
อัพยากตกิริยา อาศัยหทยวัตถุเกิดขึ้น.
นี้เป็นข้อแตกต่างกันใน นมัคคปัจจัย.
ส่วนที่เหลือ พึงแจกให้พิสดารเช่นเดียวกันกับปัจจนียะ ในปฏิจจ-
วาระ.
อัพยากตธรรม อาศัยกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะนสัมปยุตตปัจจัย
เพราะนวิปปยุตตปัจจัย เพราะโนนัตถิปัจจัย
อัพยากตธรรม กาศัยกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะโนวิคตปัจจัย
คือ จิตตสมุฏฐานรูป อาศัยขันธ์ทั้งหลายที่เป็นกุศลเกิดขึ้น.
ใน โนวิคตปัจจัย พึงแจกให้พิสดารเหมือนอย่างในปฏิจจวาระ.

การนับวาระในปัจจนียะแห่งปัจจยวาระ

ในนเหตุปัจจัย มี 4 วาระ ในนอารัมมณปัจจัย มี 5 วาระ
ในนอธิปติปัจจัย มี 17 วาระ ในนอนันตรปัจจัย มี 5 วาระ ใน
นสมนันตรปัจจัย มี 5 วาระ ในนอัญญมัญญปัจจัย มี 5 วาระ ใน
นอุปนิสสยปัจจัย มี 5 วาระ ในนปุเรชาตปัจจัย มี 7 วาระ ใน
นปัจฉาชาตปัจจัย มี 17 วาระ ในนอาเสวนปัจจัย มี 17 วาระ ใน
นกัมมปัจจัย มี 7 วาระ ในนวิปากปัจจัย มี 17 วาระ ในนอาหาร-