คือ จิตตสมุฏฐานรูป อาศัยอกุศลขันธ์ทั้งหลาย และมหาภูตรูป
ทั้งหลายเกิดขึ้น, จิตตสมุฏฐานรูปอาศัยขันธ์ทั้งหลายเกิดขึ้น เพราะ
วิปปยุตตปัจจัย.
[73] กุศลธรรม อาศัยกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะอัตถิปปัจจัย
คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นกุศลขันธ์เกิดขึ้น ฯ ล ฯ.
อัตถิปัจจัย แสดงได้ 9 วาระ เหมือนกับ สหชาตปัจจัย.
[74] กุศลธรรม อาศัยกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะนัตถิปัจจัย ฯ ล ฯ
เพราะวิคตปัจจัย
นัตถิปัจจัย ก็ดี วิคตปัจจัย ก็ดี แสดงได้ 3 วาระ เหมือนกับ
อารัมมณปัจจัย.
[75] กุศลธรรม อาศัยกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะอวิคตปัจัย
คือ ขันธ์ 3 อาศัยขันธ์ 1 ที่เป็นกุศลขันธ์เกิดขึ้น ฯ ล ฯ.
อวิคตปัจจัย แสดงได้ 9 วาระ เหมือนกับ สหชาตปัจจัย.
ปัจจัยทั้ง 23 เหล่านี้ ผู้สาธยายพึงจำแนกให้พิสดาร.

การนับจำนวนวาระในอนุโลมนัย

ในเหตุปัจจัย มี 9 วาระ ในอารัมมณปัจจัย มี 3 วาระ ใน
อธิปติปัจจัย มี 9 วาระ. ในอนันตรปัจจัย มี 3 วาระ ในสมนันตร-
ปัจจัย มี วาระ ในสหชาตปัจจัย มี 9 วาระ ในอัญญมัญญปัจจัย

มี 3 วาระ ในนิสสยปัจจัย มี 9 วาระ ในอุปนิสสยปัจจัย มี 3 วาระ
ในปุเรชาตปัจจัย มี 3 วาระ ในอาเสวนปัจจัย มี 3 วาระ ในกัมมปัจจัย
มี 9 วาระ ในวิปากปัจจัย มี 1 วาระ ในอาหารปัจจัย มี 9 วาระ
ในอินทริยปัจจัย มี 9 วาระ ในฌานปัจจัย มี 9 วาระ ในมัคคปัจจัย
มี 9 วาระ ในสัมปยุตตปัจจัย มี 3 วาระ ในวิปปยุตตปัจจัย มี 9 วาระ
ในอัตถิปัจจัย มี 9 วาระ ในนัตถิปัจจัย มี 3 วาระ ในวิคตปัจจัย มี
3 วาระ ในอวิคตปัจจัย มี 9 วาระ.
[77] เพราะเหตุปัจจัย ในอารัมมณปัจจัย มี 3 วาระ... ในอธิปติ-
ปัจจัย มี 9 วาระ ในอนันตรปัจจัย มี 3 วาระ ในสมนันตรปัจจัย
มี 3 วาระ ในสหชาตปัจจัย มี 9 วาระ ในอัญญมัญญปัจจัย มี 3 วาระ
ในนิสสยปัจจัย มี 9 วาระ ในอุปนิสสยปัจจัย มี 3 วาระ ในปุเรชาต-
ปัจจัย มี 3 วาระ ในอาเสวนปัจจัย มี 3 วาระ ในกัมมปัจจัย มี 9
วาระ ในวิปากปัจจัย มี 1 วาระ ในอาหารปัจจัย มี 9 วาระ ใน
อินทริยปัจจัย มี 9 วาระ ในฌานปัจจัย มี 9 วาระ ในมัคคปัจจัย
มี 9 วาระ ในสัมปยุตตปัจจัย มี 3 วาระ ในวิปปยุตตปัจจัย มี 9
วาระ ในอัตถิปัจจัย มี 9 วาระ ในนัตถิปัจจัย มี 3 วาระ ในวิคตปัจจัย
มี 3 วาระ ในอวิคตปัจจัย มี 9 วาระ.
[78] เพราะเหตุปัจจัย อารัมมณปัจจัย ในอธิปติปัจจัย มี 3 วาระ
... ในอนันตรปัจจัย มี 3 วาระ ในสมนันตรปัจจัย มี 3 วาระ ใน
สหชาตปัจจัย มี 3 วาระ ในอัญญมัญญปัจจัย มี 3 วาระ ในนิสสยปัจจัย

มี 3 วาระ ในอุปนิสสยปัจจัย มี 3 วาระ ในปุเรชาตปัจจัย มี 3 วาระ
ในอเสวนปัจจัย มี 3 วาระ ในกัมมปัจจัย มี 3 วาระ ในวิปากปัจจัย
มี 9 วาระ ในอาหารปัจจัย มี 3 วาระ ในอินทริยปัจจัย มี 3 วาระ
ในฌานปัจจัย มี 3 วาระ ในมัคคปัจจัย มี 3 วาระ ในสัมปยุตตปัจจัย
มี 3 วาระ ในวิปปยุตตปัจจัย มี 3 วาระ ในอัตถิปัจจัย มี 3 วาระ
ในนัตถิปัจจัย มี 3 วาระ ในวิคตปัจจัย มี 3 วาระ ในอวิคตปัจจัย
มี 3 วาระ.
[79] เพราะเหตุปัจจัย อารัมมณปัจจัย อธิปติปัจจัย อนันตร-
ปัจจัย สมนันตรปัจจัย สหชาตปัจจัย อัญญมัญญปัจจัย นิสสย-
ปัจจัย อุปนิสสยปัจจัย ปุเรชาตปัจจัย อาเสวนปัจจัย ในกัมมปัจจัย
มี 3 วาระ ในอาหารปัจจัย มี 3 วาระ ในอินทริยปัจจัย มี 3 วาระ
ในฌานปัจจัย มี 3 วาระ ในมัคคปัจจัย มี 3 วาระ ในสัมปยุตตปัจจัย
มี 3 วาระ ในวิปปยุตตปัจจัย มี 3 วาระ ในอัตถิปัจจัย มี 3 วาระ
ในนัตถิปัจจัย มี 3 วาระ ในวิคตปัจจัย มี 3 วาระ ในอวิคตปัจจัย
มี 3 วาระ.
[80] เพราะเหตุปัจจัย อารัมมณปัจจัย ฯ ล ฯ อาเสวนปัจจัย
กัมมปัจจัย อาหารปัจจัย อินทริยปัจจัย ฌานปัจจัย มัคคปัจจัย
สัมปยุตตปัจจัย วิปปยุตตปัจจัย อัตถิปัจจัย นัตถิปัจจัย วิคตปัจจัย
ในอวิคตปัจจัย มี 3 วาระ.

[81] เพราะเหตุปัจจัย อารัมมณปัจจัย ฯ ล ฯ ปุเรชาตปัจจัย
กัมมปัจจัย วิปากปัจจัย ในอาหารปัจจัย มี 1 วาระ...ในอินทริยปัจจัย
มี 1 วาระ ในฌานปัจจัย มี 1 วาระ ในมัคคปัจจัย มี 1 วาระ
ในสัมปยุตตปัจจัย มี 1 วาระ ในวิปปยุตตปัจจัย มี 1 วาระในอัตถิปัจจัย
มี 1 วาระ ในนัตถิปัจจัย มี 1 วาระ ในวิคตปัจจัย มี 1 วาระ
ในอวิคตปัจจัย มี 1 วาระ.
[82] เพราะเหตุปัจจัย อารัมมณปัจจัย ฯ ล ฯ ปุเรชาตปัจจัย
กัมมปัจจัย วิปากปัจจัย อาหารปัจจัย อินทริยปัจจัย ฌานปัจจัย
มัคคปัจจัย สัมปยุตตปัจจัย วิปปยุตตปัจจัย อัตถิปัจจัย นัตถิปัจจัย
วิคตปัจจัย ในอวิคตปัจจัย มี 1 วาระ.
การนับจำนวนปัจจัยที่มีเหตุปัจจัยเป็นมูล จบ

ปัจจัยทั้งปวงมี อารัมมณปัจจัยเป็นมูล มี 3 วาระเท่านั้น.
[83] เพราะอารัมมณปัจจัย ในเหตุปัจจัย มี 3 วาระ...ในอธิปติ-
ปัจจัย มี 3 วาระ ฯ ล ฯ ในอวิคตปัจจัย มี 3 วาระ.
เพราะอธิปติปัจจัย ในเหตุปัจจัย มี 9 วาระ...ในอารัมมณปัจจัย
มี 3 วาระ ฯ ล ฯ ในอวิคตปัจจัย มี 9 วาระ.
เพราะอนันตรปัจจัย เพราะสมนันตรปัจจัย ในเหตุปัจจัย มี 3
วาระ ฯ ล ฯ ในอวิคตปัจจัย มี 3 วาระ.

เพราะสหชาตปัจจัย ในเหตุปัจจัย มี 9 วาระ ฯ ล ฯ.
เพราะอัญญมัญญปัจจัย ในเหตุปัจจัย มี 3 วาระ ฯ ล ฯ.
เพราะนิสสยปัจจัย ในเหตุปัจจัย มี 9 วาระ ฯ ล ฯ.
เพราะอุปนิสสยปัจจัย ในเหตุปัจจัย มี 3 วาระ ฯ ล ฯ.
เพราะปุเรชาตปัจจัย ในเหตุปัจจัย มี 3 วาระ ฯ ล ฯ.
[84] เพราะอาสเสวนปัจจัย ในเหตุปัจจัย มี 3 วาระ...ในอารัมมณ-
ปัจจัย มี 3 วาระ ในอธิปติปัจจัย มี 3 วาระ ในอนันตรปัจจับ
มี 3 วาระ ในสมนันตรปัจจัย มี 3 วาระ ในสหชาตปัจจัย มี 3
วาระ ในอัญญญมัญญปัจจัย มี 3 วาระ ในนิสสยปัจจัย มี 3 วาระ
ในอุปนิสสยปัจจัย มี 3 วาระ ในปุเรชาตปัจจัย มี 3 วาระ ใน
กัมมปัจจัย มี 3 วาระ ในอาหารปัจจัย มี 3 วาระ ในอินทริยปัจจัย
มี 3 วาระ ในฌานปัจจัย มี 3 วาระ ในมัคคปัจจัย มี 3 วาระ
ในสัมปยุตตปัจจัย มี 3 วาระ ในวิปปยุตตปัจจัย มี 3 วาระ ใน
อัตถิปัจจัย มี 3 วาระ ในนัตถิปัจจัย มี 3 วาระ ในวิคตปัจจัย
มี 3 วาระ ในอวิคตปัจจัย มี 3 วาระ.
ใน อาเสวนมูลกนัย ไม่มีวิปากปัจจัย.
เพราะกัมมปัจจัย ในเหตุปัจจัย มี 9 วาระ.
[85] เพราะวิปากปัจจัย ในเหตุปัจจัย มี 1 วาระ...ในอารัมมณ-
ปัจจัย มี 1 วาระ ในอธิปติปัจจัย มี 1 วาระ ในอนันตรปัจจัย
มี 1 วาระ ในสมนันตรปัจจัย มี 1 วาระ ในสหชาตปัจจัย มี 1

วาระ ในอัญญมัญญปัจจัย มี 1 วาระ ในนิสสยปัจจัย มี 1 วาระ
ในอุปนิสสยปัจจัย มี 1 วาระ ในปุเรชาตปัจจัย มี 1 วาระ ใน
กัมมปัจจัย มี 1 วาระ ในอาหารปัจจัย มี 1 วาระ ในอินทริยปัจจัย
มี 1 วาระ ในฌานปัจจัย มี 1 วาระ ในมัคคปัจจัย มี 1 วาระ
ในสัมปยุตตปัจจัย มี 1 วาระ ในวิปปยุตตปัจจัย มี 1 วาระ ใน
อัตถิปัจจัย มี 1 วาระ ในนัตถิปัจจัย มี 1 วาระ นวิคตปัจจัย
มี 1 วาระ ในอวิคตปัจจัย มี 1 วาระ.
เพราะวิปากปัจจัย เป็นมูล ไม่มีอาเสวนปัจจัย.
เพราะอาหารปัจจัย ในเหตุปัจจัย มี 9 วาระ
เพราะอินทริยปัจจัย " มี 9 วาระ
เพราะฌานปัจจัย " มี 9 วาระ
เพราะมัคคปัจจัย " มี 9 วาระ
เพราะสัมปยุตตปัจจัย " มี 3 วาระ
เพราะวิปปยุตตปัจจัย " มี 9 วาระ
เพราะอัตถิปัจจัย " มี 9 วาระ
เพราะนัตถิปัจจัย " มี 3 วาระ
เพราะวิคตปัจจัย " มี 3 วาระ
[86] เพราะอวิคตปัจจัย ในเหตุปัจจัย มี 9 วาระ...ในอารัมมณ-
ปัจจัย มี 3 วาระ ในอธิปติปัจจัย มี 9 วาระ ฯ ล ฯ ในนัตถิปัจจัย
มี 3 วาระ ในวิคตปัจจัย มี 3 วาระ.

พึงกระทำปัจจัยหนึ่ง ๆ ให้เป็นมูล แล้วนับจำนวนปัจจัยโดยนัย
แห่งการสาธยาย ฉะนี้แล.
อนุโลมนัย จบ

วรรณนาเนื้อความแห่งปฏิจจวาระ

อรรถกถาปัจจยานุโลมนัย

บัดนี้ พระผู้มีพระภาคเจ้า เพื่อจะทรงละทิ้งปัญหาที่วิสัชนาไม่ได้
อย่างนี้ว่า " อกุศลธรรม อาศัยกุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะเหตุปัจจัย
(ไม่ได้) " เพราะกุศลธรรมกับอกุศลธรรมเป็นต้น เกิดพร้อมกันไม่ได้
แล้วแก้เฉพาะปัญหาที่วิสัชนาได้ในปัญหาทั้งหลาย ที่พระผู้มีพระภาคเจ้า
ทรงอาศัยกุศลติกะในปัณณัตติวาระ เมื่อทรงแสดงเพียงนัยได้ทรงแสดง
ไว้หาประมาณมิได้ เริ่มแต่ปัญหา 9 ข้อ ด้วยอำนาจเหตุปัจจัยเป็นต้น
จึงทรงเริ่มนิทเทสวาระแห่งปฏิจจวาระโดยนัยมีอาทิว่า " กุศลธรรม อาศัย
กุศลธรรมเกิดขึ้น เพราะเหตุปัจจัย. "
ในข้อนั้น พึงมีคำถามว่า ปัญหา 9 ข้อ ผิว่า เหตุปจฺจยา เป็น
อาทินี้ย่อมวิสัชนาไม่ได้ทั้งหมอ แล้วพระผู้มีพระภาคเจ้าทรงแสดงไว้ทำไม
พระองค์ควรแสดงเฉพาะปัญหาที่วิสัชนาได้เท่านั้นมิใช่หรือ ? ตอบว่า ใช่
ควรแสดงอย่างนั้น แต่เมื่อแสดงอย่างนั้น ก็จำเป็นต้องแสดงไม่ให้รวบรัด
ในติกะ ทุกะ ติกทุกะ ติกติกะ และทุกทุกะหนึ่ง ๆ ในปัฏฐานทั้งหมด
มีติกทุกปัฏฐาน เป็นต้น. เพราะเหตุไร ? เพราะปัญหาที่มีอยู่ในกุศล-