ชราติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ …เป.… อินฺทฺริยานํ ปริปาโกฯ อยํ วุจฺจติ ชราฯ โส วีตตณฺโห อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมีติ โย โส วีตตณฺโห อนีโฆ จ นิราโส จ, โส โข ชาติชรามรณํ อตริ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตยีติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฏฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – โส วีตตณฺโห อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมิฯ เตนาห ภควา –
‘‘วิทฺวา จ โย เวทคู นโร อิธ, ภวาภเว สงฺคมิมํ วิสชฺช;
โส วีตตณฺโห อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมี’’ติฯ
สห คาถาปริโยสานา…เป.… สตฺถา เม, ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติฯ
เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส จตุตฺโถฯ
5. โธตกมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส
[30]
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ, [อิจฺจายสฺมา โธตโก]
วาจาภิกงฺขามิ มเหสิ ตุยฺหํ;
ตว สุตฺวาน นิคฺโฆสํ, สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโนฯ
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺติฯ ปุจฺฉามีติ ติสฺโส ปุจฺฉา – อทิฏฺฐโชตนา ปุจฺฉา, ทิฏฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉา, วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา…เป.… อิมา ติสฺโส ปุจฺฉา…เป.… นิพฺพานปุจฺฉาฯ ปุจฺฉามิ ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อชฺเฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ, กถยสฺสุ เมติ – ปุจฺฉามิ ตํฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติฯ พฺรูหิ เมตนฺติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํฯ
อิจฺจายสฺมา โธตโกติฯ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป.… อายสฺมาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ อายสฺมาติฯ
โธตโกติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา โธตโกฯ
วาจาภิกงฺขามิ มเหสิ ตุยฺหนฺติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺฐํ กงฺขามิ อภิกงฺขามิ อิจฺฉามิ สาทิยามิ ปตฺถยามิ ปิหยามิ อภิชปฺปามิฯ มเหสีติ กิํ มเหสิ ภควา? มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ…เป.… กหํ นราสโภติ มเหสีติ – วาจาภิกงฺขามิ มเหสิ ตุยฺหํฯ
ตว สุตฺวาน นิคฺโฆสนฺติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺฐํ สุตฺวา สุณิตฺวา อุคฺคเหตฺวา อุปธารยิตฺวา อุปลกฺขยิตฺวาติ – ตว สุตฺวาน นิคฺโฆสํฯ
สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโนติฯ สิกฺขาติ ติสฺโส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขา…เป.… อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาฯ นิพฺพานมตฺตโนติ อตฺตโน ราคสฺส นิพฺพาปนาย, โทสสฺส นิพฺพาปนาย, โมหสฺส นิพฺพาปนาย, โกธสฺส นิพฺพาปนาย , อุปนาหสฺส นิพฺพาปนาย…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สมาย อุปสมาย วูปสมาย นิพฺพาปนาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปสฺสทฺธิยา อธิสีลมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิปญฺญมฺปิ สิกฺเขยฺยฯ อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย, ชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปสฺสนฺโต สิกฺเขยฺย, ปจฺจเวกฺขนฺโต สิกฺเขยฺย, จิตฺตํ ปทหนฺโต สิกฺเขยฺย, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต สิกฺเขยฺย, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต สิกฺเขยฺย, สติํ อุปฏฺฐเปนฺโต สิกฺเขยฺย, จิตฺตํ สมาทหนฺโต สิกฺเขยฺย, ปญฺญาย ปชานนฺโต สิกฺเขยฺย, อภิญฺเญยฺยํ อภิชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปริญฺเญยฺยํ ปริชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต สิกฺเขยฺย, ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺเขยฺย, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺเขยฺย, อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺยาติ – สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโนฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ, [อิจฺจายสฺมา โธตโก]
วาจาภิกงฺขามิ มเหสิ ตุยฺหํ;
ตว สุตฺวาน นิคฺโฆสํ, สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน’’ติฯ
[31]
เตนหาตปฺปํ กโรหิ, [โธตกาติ ภควา]
อิเธว นิปโก สโต;
อิโต สุตฺวาน นิคฺโฆสํ, สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโนฯ
เตนหาตปฺปํ กโรหีติ อาตปฺปํ กโรหิ, อุสฺสาหํ กโรหิ, อุสฺโสฬฺหิํ กโรหิ, ถามํ กโรหิ, ธิติํ กโรหิ, วีริยํ กโรหิ, ฉนฺทํ ชเนหิ สญฺชเนหิ อุปฏฺฐเปหิ สมุฏฺฐเปหิ นิพฺพตฺเตหิ อภินิพฺพตฺเตหีติ – เตนหาตปฺปํ กโรหิฯ
โธตกาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – โธตกาติ ภควาฯ
อิเธว นิปโก สโตติฯ อิธาติ อิมิสฺสา ทิฏฺฐิยา อิมิสฺสา ขนฺติยา อิมิสฺสา รุจิยา อิมสฺมิํ อาทาเย อิมสฺมิํ ธมฺเม อิมสฺมิํ วินเย อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย อิมสฺมิํ ปาวจเน อิมสฺมิํ พฺรหฺมจริเย อิมสฺมิํ สตฺถุสาสเน อิมสฺมิํ อตฺตภาเว อิมสฺมิํ มนุสฺสโลเกฯ นิปโกติ นิปโก ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวีฯ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต…เป.… โส วุจฺจติ สโตติ – อิเธว นิปโก สโตฯ
อิโต สุตฺวาน นิคฺโฆสนฺติ อิโต มยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺฐํ สุตฺวา สุณิตฺวา อุคฺคณฺหิตฺวา อุปธารยิตฺวา อุปลกฺขยิตฺวาติ – อิโต สุตฺวาน นิคฺโฆสํฯ
สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโนติฯ สิกฺขาติ ติสฺโส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขา…เป.… อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาฯ นิพฺพานมตฺตโนติ อตฺตโน ราคสฺส นิพฺพาปนาย, โทสสฺส นิพฺพาปนาย, โมหสฺส นิพฺพาปนาย, โกธสฺส นิพฺพาปนาย, อุปนาหสฺส นิพฺพาปนาย…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สมาย อุปสมาย วูปสมาย นิพฺพาปนาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปสฺสทฺธิยา อธิสีลมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิปญฺญมฺปิ สิกฺเขยฺยฯ
อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย, ชานนฺโต สิกฺเขยฺย…เป.… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺเขยฺย, อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺยาติ – สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโนฯ เตนาห ภควา –
‘‘เตนหาตปฺปํ กโรหิ, [โธตกาติ ภควา]
อิเธว นิปโก สโต;
อิโต สุตฺวาน นิคฺโฆสํ, สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน’’ติฯ
[32]
ปสฺสามหํ เทวมนุสฺสโลเก, อกิญฺจนํ พฺราหฺมณมิริยมานํ;
ตํ ตํ นมสฺสามิ สมนฺตจกฺขุ, ปมุญฺจ มํ สกฺก กถํกถาหิฯ
ปสฺสามหํ เทวมนุสฺสโลเกติฯ เทวาติ ตโย เทวา – สมฺมุติเทวา, อุปปตฺติเทวา, วิสุทฺธิเทวาฯ กตเม สมฺมุติเทวา? สมฺมุติเทวา วุจฺจนฺติ ราชาโน จ ราชกุมารา จ เทวิโย จฯ อิเม วุจฺจนฺติ สมฺมุติเทวาฯ กตเม อุปปตฺติเทวา? อุปปตฺติเทวา วุจฺจนฺติ จาตุมหาราชิกา เทวา ตาวติํสา เทวา ยามา เทวา ตุสิตา เทวา นิมฺมานรตี เทวา ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทวา พฺรหฺมกายิกา เทวา เย จ เทวา ตทุตฺตริ [ตตฺรุปริ (สฺยา.)]ฯ อิเม วุจฺจนฺติ อุปปตฺติเทวาฯ กตเม วิสุทฺธิเทวา? วิสุทฺธิเทวา วุจฺจนฺติ ตถาคตสาวกา อรหนฺโต ขีณาสวา เย จ ปจฺเจกพุทฺธาฯ อิเม วุจฺจนฺติ วิสุทฺธิเทวาฯ ภควา สมฺมุติเทวานญฺจ อุปปตฺติเทวานญฺจ วิสุทฺธิเทวานญฺจ เทโว จ อติเทโว จ เทวาติเทโว จ สีหสีโห นาคนาโค คณิคณี มุนิมุนี ราชราชาฯ ปสฺสามหํ เทวมนุสฺสโลเกติ มนุสฺสโลเก เทวํ ปสฺสามิ อติเทวํ ปสฺสามิ เทวาติเทวํ ปสฺสามิ ทกฺขามิ โอโลเกมิ นิชฺฌายามิ อุปปริกฺขามีติ – ปสฺสามหํ เทวมนุสฺสโลเกฯ
อากิญฺจนํ พฺราหฺมณมิริยมานนฺติฯ อกิญฺจนนฺติ ราคกิญฺจนํ โทสกิญฺจนํ โมหกิญฺจนํ มานกิญฺจนํ ทิฏฺฐิกิญฺจนํ กิเลสกิญฺจนํ ทุจฺจริตกิญฺจนํ, เต กิญฺจนา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา, ตสฺมา พุทฺโธ อกิญฺจโนฯ
พฺราหฺมโณติ ภควา สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ – สกฺกายทิฏฺฐิ พาหิตา โหติ, วิจิกิจฺฉา พาหิตา โหติ, สีลพฺพตปรามาโส พาหิโต โหติ, ราโค พาหิโต โหติ, โทโส พาหิโต โหติ, โมโห พาหิโต โหติ, มาโน พาหิโต โหติ, พาหิตาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายติํ ชาติชรามรณิยาฯ
พาหิตฺวา สพฺพปาปกานิ, [สภิยาติ ภควา]
วิมโล สาธุสมาหิโต ฐิตตฺโต;
สํสารมติจฺจ เกวลี โส, อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมาติฯ
อิริยมานนฺติ จรนฺตํ วิหรนฺตํ อิริยนฺตํ วตฺเตนฺตํ ปาเลนฺตํ ยเปนฺตํ ยาเปนฺตนฺติ – อกิญฺจนํ พฺราหฺมณมิริยมานํฯ
ตํ ตํ นมสฺสามิ สมนฺตจกฺขูติฯ ตนฺติ ภควนฺตํ ภณติฯ นมสฺสามีติ กาเยน วา นมสฺสามิ, วาจาย วา นมสฺสามิ, จิตฺเตน วา นมสฺสามิ, อนฺวตฺถปฏิปตฺติยา วา นมสฺสามิ, ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยา วา นมสฺสามิ สกฺกโรมิ ครุํ กโรมิ มาเนมิ ปูเชมิฯ สมนฺตจกฺขูติ สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญาณํฯ ภควา สพฺพญฺญุตญาเณน อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโตฯ
‘‘น ตสฺส อทฺทิฏฺฐมิธตฺถิ [อทิฏฺฐมิธตฺถิ (สฺยา. ก.) มหานิ. 156] กิญฺจิ, อโถ อวิญฺญาตมชานิตพฺพํ;
สพฺพํ อภิญฺญาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ, ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขู’’ติฯ
ตํ ตํ นมสฺสามิ สมนฺตจกฺขุฯ
ปมุญฺจ มํ สกฺก กถํกถาหีติฯ สกฺกาติ สกฺโก ภควา สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติปิ สกฺโกฯ อถ วา, อฑฺโฒ [อทฺโธ (สฺยา. ก.)] มหทฺธโน ธนวาติปิ สกฺโกฯ ตสฺสิมานิ ธนานิ, เสยฺยถิทํ – สทฺธาธนํ สีลธนํ หิริธนํ โอตฺตปฺปธนํ สุตธนํ จาคธนํ ปญฺญาธนํ สติปฏฺฐานธนํ สมฺมปฺปธานธนํ อิทฺธิปาทธนํ อินฺทฺริยธนํ พลธนํ โพชฺฌงฺคธนํ มคฺคธนํ ผลธนํ นิพฺพานธนํฯ อิเมหิ อเนกวิเธหิ ธนรตเนหิ อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวาติปิ สกฺโกฯ
อถ วา, สกฺโก ปหุ วิสวี อลมตฺโต สูโร วีโร วิกฺกนฺโต อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโสติปิ สกฺโก ฯ กถํกถา วุจฺจติ วิจิกิจฺฉาฯ ทุกฺเข กงฺขา, ทุกฺขสมุทเย กงฺขา, ทุกฺขนิโรเธ กงฺขา, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย กงฺขา, ปุพฺพนฺเต กงฺขา, อปรนฺเต กงฺขา, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต กงฺขา, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาฯ ยา เอวรูปา กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ วิมติ วิจิกิจฺฉา ทฺเวฬฺหกํ ทฺเวธาปโถ สํสโย อเนกํสคฺคาโห อาสปฺปนา ปริสปฺปนา อปริโยคาหนา ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโขฯ ปมุญฺจ มํ สกฺก กถํกถาหีติ มุญฺจ มํ ปมุญฺจ มํ โมเจหิ มํ ปโมเจหิ มํ อุทฺธร มํ สมุทฺธร มํ วุฏฺฐาเปหิ มํ กถํกถาสลฺลโตติ – ปมุญฺจ มํ สกฺก กถํกถาหิฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘ปสฺสามหํ เทวมนุสฺสโลเก, อกิญฺจนํ พฺราหฺมณมิริยมานํ;
ตํ ตํ นมสฺสามิ สมนฺตจกฺขุ, ปมุญฺจ มํ สกฺก กถํกถาหี’’ติฯ
[33]
นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย, กถํกถิํ โธตก กญฺจิ โลเก;
ธมฺมญฺจ เสฏฺฐํ อาชานมาโน, เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสิฯ
นาหํ สหิสฺสามิ [สมีหามิ (ก.)] ปโมจนายาติ นาหํ ตํ สกฺโกมิ มุญฺจิตุํ ปมุญฺจิตุํ โมเจตุํ ปโมเจตุํ อุทฺธริตุํ สมุทฺธริตุํ อุฏฺฐาเปตุํ สมุฏฺฐาเปตุํ กถํกถาสลฺลโตติฯ เอวมฺปิ นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนายฯ อถ วา, น อีหามิ น สมีหามิ น อุสฺสหามิ น วายมามิ น อุสฺสาหํ กโรมิ น อุสฺโสฬฺหิํ กโรมิ น ถามํ กโรมิ น ธิติํ กโรมิ น วีริยํ กโรมิ น ฉนฺทํ ชเนมิ น สญฺชเนมิ น นิพฺพตฺเตมิ น อภินิพฺพตฺเตมิ อสฺสทฺเธ ปุคฺคเล อจฺฉนฺทิเก กุสีเต หีนวีริเย อปฺปฏิปชฺชมาเน ธมฺมเทสนายาติฯ เอวมฺปิ นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนายฯ อถ วา, นตฺถญฺโญ โกจิ โมเจตาฯ
เต ยทิ โมเจยฺยุํ สเกน ถาเมน สเกน พเลน สเกน วีริเยน สเกน ปรกฺกเมน สเกน ปุริสถาเมน สเกน ปุริสพเลน สเกน ปุริสวีริเยน สเกน ปุริสปรกฺกเมน อตฺตนา สมฺมาปฏิปทํ อนุโลมปฏิปทํ อปจฺจนีกปฏิปทํ อนฺวตฺถปฏิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ ปฏิปชฺชมานา โมเจยฺยุนฺติฯ เอวมฺปิ นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนายฯ
วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘โส วต, จุนฺท, อตฺตนา ปลิปปลิปนฺโน ปรํ ปลิปปลิปนฺนํ อุทฺธริสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ โส วต, จุนฺท, อตฺตนา อทนฺโต อวินีโต อปรินิพฺพุโต ปรํ ทเมสฺสติ วิเนสฺสติ ปรินิพฺพาเปสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตีติฯ เอวมฺปิ นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนายฯ
วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –
‘‘อตฺตนา หิ [อตฺตนาว (พหูสุ) ธ. ป. 165] กตํ ปาปํ, อตฺตนา สํกิลิสฺสติ;
อตฺตนา อกตํ ปาปํ, อตฺตนาว วิสุชฺฌติ;
สุทฺธิ อสุทฺธิ ปจฺจตฺตํ, นาญฺโญ อญฺญํ วิโสธเย’’ติฯ
เอวมฺปิ นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนายฯ
วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ติฏฺฐเตว นิพฺพานํ ติฏฺฐติ นิพฺพานคามิมคฺโค ติฏฺฐามหํ สมาทเปตา, อถ จ ปน มม สาวกา มยา เอวํ โอวทิยมานา เอวํ อนุสาสิยมานา อปฺเปกจฺเจ อจฺจนฺตนิฏฺฐํ นิพฺพานํ อาราเธนฺติ เอกจฺเจ นาราเธนฺตีติฯ เอตฺถ กฺยาหํ, พฺราหฺมณ กโรมิ? มคฺคกฺขายี, พฺราหฺมณ, ตถาคโตฯ มคฺคํ พุทฺโธ อาจิกฺขติฯ อตฺตนา ปฏิปชฺชมานา มุจฺเจยฺยุนฺติ [มุญฺเจยฺยุนฺติ (สฺยา.)]ฯ เอวมฺปิ นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย’’ฯ
กถํกถิํ โธตก กญฺจิ โลเกติ กถํกถิํ ปุคฺคลํ สกงฺขํ สขิลํ สทฺเวฬฺหกํ สวิจิกิจฺฉํฯ กญฺจีติ กญฺจิ ขตฺติยํ วา พฺราหฺมณํ วา เวสฺสํ วา สุทฺทํ วา คหฏฺฐํ วา ปพฺพชิตํ วา เทวํ วา มนุสฺสํ วาฯ โลเกติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกติ – กถํกถิํ โธตก กญฺจิ โลเกฯ
ธมฺมญฺจ เสฏฺฐํ อาชานมาโนติ ธมฺมํ เสฏฺฐํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ เสฏฺฐนฺติ อคฺคํ เสฏฺฐํ วิเสฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ ธมฺมํ อาชานมาโน วิชานมาโน ปฏิวิชานมาโน ปฏิวิชฺฌมาโนติ – ธมฺมญฺจ เสฏฺฐํ อาชานมาโนฯ
เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสีติ เอวํ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฐฆํ อวิชฺโชฆํ ตเรยฺยาสิ อุตฺตเรยฺยาสิ ปตเรยฺยาสิ สมติกฺกเมยฺยาสิ วีติวตฺเตยฺยาสีติ – เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสิฯ เตนาห ภควา –
‘‘นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย, กถํกถิํ โธตก กญฺจิ โลเก;
ธมฺมญฺจ เสฏฺฐํ อาชานมาโน, เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสี’’ติฯ
[34]
อนุสาส พฺรหฺเม กรุณายมาโน, วิเวกธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญํ;
ยถาหํ อากาโสว [อากาโส จ (สฺยา.)] อพฺยาปชฺชมาโน [อพฺยาปชฺฌมาโน (สฺยา.)], อิเธว สนฺโต อสิโต จเรยฺยํฯ
อนุสาส พฺรหฺเม กรุณายมาโนติ อนุสาส พฺรหฺเม อนุคฺคณฺห พฺรหฺเม อนุกมฺป พฺรหฺเมติ – อนุสาส พฺรหฺเมฯ กรุณายมาโนติ กรุณายมาโน อนุทยมาโน [อนุทฺทยมาโน (พหูสุ)] อนุรกฺขมาโน อนุคฺคณฺหมาโน อนุกมฺปมาโนติ – อนุสาส พฺรหฺเม กรุณายมาโนฯ
วิเวกธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญนฺติ วิเวกธมฺมํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ ยมหํ วิชญฺญนฺติ ยมหํ ชาเนยฺยํ อาชาเนยฺยํ วิชาเนยฺยํ ปฏิวิชาเนยฺยํ ปฏิวิชฺเฌยฺยํ อธิคจฺเฉยฺยํ ผสฺเสยฺยํ สจฺฉิกเรยฺยนฺติ – วิเวกธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญํฯ
ยถาหํ อากาโสว อพฺยาปชฺชมาโนติ ยถา อากาโส น ปชฺชติ น คณฺหติ [นตฺถิ… สฺยา. … โปตฺถเก] น พชฺฌติ น ปลิพชฺฌติ, เอวํ อปชฺชมาโน อคณฺหมาโน อพชฺฌมาโน อปลิพชฺฌมาโนติ – เอวมฺปิ อากาโสว อพฺยาปชฺชมาโนฯ ยถา อากาโส น รชฺชติ ลาขาย วา หลิทฺทิยา [หลิทฺเทน (สฺยา.)] วา นีลิยา [นีเลน (สฺยา.)] วา มญฺเชฏฺฐาย วา เอวํ อรชฺชมาโน อทุสฺสมาโน อมุยฺหมาโน อกิลิสฺสมาโนติ [อกิลิยมาโน (สฺยา.)] – เอวมฺปิ อากาโสว อพฺยาปชฺชมาโนฯ
ยถา อากาโส น กุปฺปติ น พฺยาปชฺชติ น ปติลียติ [ปติฏฺฐิยติ (ก.)] น ปฏิหญฺญติ, เอวํ อกุปฺปมาโน อพฺยาปชฺชมาโน อปฺปติลียมาโน อปฺปฏิหญฺญมาโน อปฺปฏิหตมาโนติ – เอวมฺปิ อากาโสว อพฺยาปชฺชมาโนฯ
อิเธว สนฺโต อสิโต จเรยฺยนฺติฯ อิเธว สนฺโตติ อิเธว สนฺโต อิเธว สมาโน อิเธว นิสินฺโน สมาโน อิมสฺมิํเยว อาสเน นิสินฺโน สมาโน อิมิสฺสาเยว ปริสาย นิสินฺโน สมาโนติ, เอวมฺปิ – อิเธว สนฺโตฯ อถ วา, อิเธว สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปฺปสฺสทฺโธติ, เอวมฺปิ – อิเธว สนฺโตฯ อสิโตติ ทฺเว นิสฺสยา – ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฏฺฐินิสฺสโย จ…เป.… อยํ ตณฺหานิสฺสโย…เป.… อยํ ทิฏฺฐินิสฺสโย… ตณฺหานิสฺสยํ ปหาย ทิฏฺฐินิสฺสยํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ อนิสฺสิโต, โสตํ อนิสฺสิโต, ฆานํ อนิสฺสิโต, ชิวฺหํ อนิสฺสิโต, กายํ อนิสฺสิโต, มนํ อนิสฺสิโต, รูเป… สทฺเท… คนฺเธ … รเส… โผฏฺฐพฺเพ… ธมฺเม… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… กามธาตุํ… รูปธาตุํ… อรูปธาตุํ… กามภวํ… รูปภวํ… อรูปภวํ… สญฺญาภวํ… อสญฺญาภวํ… เนวสญฺญานาสญฺญาภวํ… เอกโวการภวํ… จตุโวการภวํ… ปญฺจโวการภวํ… อตีตํ… อนาคตํ… ปจฺจุปฺปนฺนํ… ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพ [ทิฏฺฐํ, สุตํ, มุตํ, วิญฺญาตํ, สพฺเพฯ มหานิ. 46 ปสฺสิตพฺพํ] ธมฺเม อสิโต อนิสฺสิโต อนลฺลีโน อนุปคโต อนชฺโฌสิโต อนธิมุตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ [นิสฺสฏฺโฐ (สฺยา.)] วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสาฯ จเรยฺยนฺติ จเรยฺยํ วิหเรยฺยํ อิริเยยฺยํ วตฺเตยฺยํ ยเปยฺยํ ยาเปยฺยนฺติ – อิเธว สนฺโต อสิโต จเรยฺยํฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘อนุสาส พฺรหฺเม กรุณายมาโน, วิเวกธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญํ;
ยถาหํ อากาโสว อพฺยาปชฺชมาโน, อิเธว สนฺโต อสิโต จเรยฺย’’นฺติฯ
[35]
กิตฺตยิสฺสามิ เต สนฺติํ, [โธตกาติ ภควา]
ทิฏฺเฐ ธมฺเม อนีติหํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํฯ
กิตฺตยิสฺสามิ เต สนฺตินฺติ ราคสฺส สนฺติํ, โทสสฺส สนฺติํ, โมหสฺส สนฺติํ, โกธสฺส สนฺติํ, อุปนาหสฺส…เป.… มกฺขสฺส… ปฬาสสฺส… อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส… มายาย… สาเฐยฺยสฺส… ถมฺภสฺส… สารมฺภสฺส… มานสฺส… อติมานสฺส… มทสฺส… ปมาทสฺส… สพฺพกิเลสานํ… สพฺพทุจฺจริตานํ… สพฺพทรถานํ… สพฺพปริฬาหานํ… สพฺพสนฺตาปานํ… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺติํ อุปสนฺติํ วูปสนฺติํ นิพฺพุติํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิํ กิตฺตยิสฺสามิ ปกิตฺตยิสฺสามิ อาจิกฺขิสฺสามิ เทเสสฺสามิ ปญฺญเปสฺสามิ ปฏฺฐเปสฺสามิ วิวริสฺสามิ วิภชิสฺสามิ อุตฺตานีกริสฺสามิ ปกาสิสฺสามีติ – กิตฺตยิสฺสามิ เต สนฺติํฯ
โธตกาติ ภควาติฯ โธตกาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – โธตกาติ ภควาฯ
ทิฏฺเฐ ธมฺเม อนีติหนฺติฯ ทิฏฺเฐ ธมฺเมติ ทิฏฺเฐ ธมฺเม ญาเต ธมฺเม ตุลิเต ธมฺเม ตีริเต ธมฺเม วิภูเต ธมฺเม วิภาวิเต ธมฺเม สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ…เป.… ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ทิฏฺเฐ ธมฺเม ญาเต ธมฺเม ตุลิเต ธมฺเม ตีริเต ธมฺเม วิภาวิเต ธมฺเม วิภูเต ธมฺเมติ, เอวมฺปิ – ทิฏฺเฐ ธมฺเม…เป.…ฯ อถ วา, ทุกฺเข ทิฏฺเฐ ทุกฺขํ กถยิสฺสามิ, สมุทเย ทิฏฺเฐ สมุทยํ กถยิสฺสามิ, มคฺเค ทิฏฺเฐ มคฺคํ กถยิสฺสามิ, นิโรเธ ทิฏฺเฐ นิโรธํ กถยิสฺสามีติ, เอวมฺปิ – ทิฏฺเฐ ธมฺเม…เป.…ฯ อถ วา, สนฺทิฏฺฐิกํ อกาลิกํ เอหิปสฺสิกํ โอปเนยฺยิกํ [โอปนยิกํ (สฺยา. ก.)] ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพํ วิญฺญูหีติ, เอวมฺปิ – ทิฏฺเฐ ธมฺเมฯ อนีติหนฺติ น อิติหีติหํ น อิติกิราย น ปรมฺปราย น ปิฏกสมฺปทาย น ตกฺกเหตุ น นยเหตุ น อาการปริวิตกฺเกน น ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา สามํ สยมภิญฺญาตํ อตฺตปจฺจกฺขธมฺมํ, ตํ กถยิสฺสามีติ – ทิฏฺเฐ ธมฺเม อนีติหํฯ
ยํ วิทิตฺวา สโต จรนฺติ ยํ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา; ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา; ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป.… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ฯ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต…เป.… โส วุจฺจติ สโตฯ จรนฺติ จรนฺโต วิหรนฺโต อิริยนฺโต วตฺเตนฺโต ปาเลนฺโต ยเปนฺโต ยาเปนฺโตติ – ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ ฯ
ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ วิสตฺติกาติ เกนฏฺเฐน วิสตฺติกา…เป.… วิสฏา วิตฺถตาติ วิสตฺติกาฯ โลเกติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกฯ ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ โลเก เวสา วิสตฺติกา, โลเก เวตํ วิสตฺติกํ สโต ตเรยฺย อุตฺตเรยฺย ปตเรยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺยาติ – ตเร โลเก วิสตฺติกํฯ เตนาห ภควา –
‘‘กิตฺตยิสฺสามิ เต สนฺติํ, [โธตกาติ ภควา]
ทิฏฺเฐ ธมฺเม อนีติหํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติก’’นฺติฯ
[36]
ตญฺจาหํ อภินนฺทามิ, มเหสิ สนฺติมุตฺตมํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํฯ
ตญฺจาหํ อภินนฺทามีติฯ ตนฺติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺฐํ นนฺทามิ อภินนฺทามิ โมทามิ อนุโมทามิ อิจฺฉามิ สาทิยามิ ปตฺถยามิ ปิหยามิ อภิชปฺปามีติ – ตญฺจาหํ อภินนฺทามิฯ
มเหสิสนฺติมุตฺตมนฺติฯ มเหสีติ กิํ มเหสิ ภควา? มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหนฺตํ สมาธิกฺขนฺธํ…เป.… กหํ นราสโภติ มเหสิฯ สนฺติมุตฺตมนฺติ สนฺติ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ อุตฺตมนฺติ อคฺคํ เสฏฺฐํ วิเสฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรนฺติ – มเหสิ สนฺติมุตฺตมํฯ
ยํ วิทิตฺวา สโต จรนฺติ ยํ วิทิตํ กตฺวา…เป.… ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา; ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต…เป.… โส วุจฺจติ สโตฯ จรนฺติ จรนฺโต…เป.… ยาเปนฺโตติ – ยํ วิทิตฺวา สโต จรํฯ
ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติฯ วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ วิสตฺติกาติ เกนฏฺเฐน วิสตฺติกา…เป.… วิสฏา วิตฺถตาติ วิสตฺติกาฯ โลเกติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกฯ ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ โลเก เวสา วิสตฺติกา, โลเก เวตํ วิสตฺติกํ สโต ตเรยฺยํ อุตฺตเรยฺยํ…เป.… วีติวตฺเตยฺยนฺติ – ตเร โลเก วิสตฺติกํฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘ตญฺจาหํ อภินนฺทามิ, มเหสิ สนฺติมุตฺตมํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติก’’นฺติฯ
[37]
ยํ กิญฺจิ สมฺปชานาสิ, [โธตกาติ ภควา]
อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ;
เอตํ วิทิตฺวา สงฺโคติ โลเก, ภวาภวาย มากาสิ ตณฺหํฯ
ยํ กิญฺจิ สมฺปชานาสีติ ยํ กิญฺจิ สมฺปชานาสิ อาชานาสิ ปฏิวิชานาสิ ปฏิวิชฺฌสีติ – ยํ กิญฺจิ สมฺปชานาสิฯ โธตกาติ ภควาติฯ โธตกาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – โธตกาติ ภควาฯ
อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติฯ อุทฺธนฺติ อนาคตํ; อโธติ อตีตํ; ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ ปจฺจุปฺปนฺนํฯ อุทฺธนฺติ เทวโลโก; อโธติ อปายโลโก; ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ มนุสฺสโลโกฯ อถ วา, อุทฺธนฺติ กุสลา ธมฺมา; อโธติ อกุสลา ธมฺมา; ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ อพฺยากตา ธมฺมาฯ อุทฺธนฺติ อรูปธาตุ; อโธติ กามธาตุ; ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ รูปธาตุฯ
อุทฺธนฺติ สุขา เวทนา; อโธติ ทุกฺขา เวทนา; ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ อทุกฺขมสุขา เวทนาฯ อุทฺธนฺติ อุทฺธํ ปาทตลา; อโธติ อโธ เกสมตฺถกา; ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ เวมชฺเฌติ – อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌฯ
เอตํ วิทิตฺวา สงฺโคติ โลเกติ สงฺโค เอโส ลคฺคนํ เอตํ พนฺธนํ เอตํ ปลิโพโธ เอโสติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – เอตํ วิทิตฺวา สงฺโคติ โลเกฯ
ภวาภวาย มากาสิ ตณฺหนฺติฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหาฯ ภวาภวายาติ ภวาภวาย กมฺมภวาย ปุนพฺภวาย กามภวาย, กมฺมภวาย กามภวาย ปุนพฺภวาย รูปภวาย, กมฺมภวาย รูปภวาย ปุนพฺภวาย อรูปภวาย, กมฺมภวาย อรูปภวาย ปุนพฺภวาย ปุนปฺปุนพฺภวาย, ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุนอุปปตฺติยา ปุนปฺปุนปฏิสนฺธิยา ปุนปฺปุนอตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา ตณฺหํ มากาสิ มา ชเนสิ มา สญฺชเนสิ มา นิพฺพตฺเตสิ มาภินิพฺพตฺเตสิ, ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺตีกโรหิ อนภาวํ คเมหีติ – ภวาภวาย มากาสิ ตณฺหนฺติฯ เตนาห ภควา –
‘‘ยํ กิญฺจิ สมฺปชานาสิ, [โธตกาติ ภควา]
อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ;
เอตํ วิทิตฺวา สงฺโคติ โลเก, ภวาภวาย มากาสิ ตณฺห’’นฺติฯ
สห คาถาปริโยสานา…เป.… สตฺถา เม, ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติฯ
โธตกมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส ปญฺจโมฯ
6. อุปสีวมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส
[38]
เอโก อหํ สกฺก มหนฺตโมฆํ, [อิจฺจายสฺมา อุปสีโว]
อนิสฺสิโต โน วิสหามิ ตาริตุํ;
อารมฺมณํ [อารมณํ (ก.)] พฺรูหิ สมนฺตจกฺขุ, ยํ นิสฺสิโต โอฆมิมํ ตเรยฺยํฯ