‘‘สงฺขาย โลกสฺมิ ปโรปรานิ, [ปุณฺณกาติ ภควา]

ยสฺสิญฺชิตํ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก;

สนฺโต วิธูโม อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมี’’ติฯ

สหคาถาปริโยสานา…เป.… ปญฺชลิโก ภควนฺตํ นมสฺสมาโน นิสินฺโน โหติ – ‘‘สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมี’’ติฯ

ปุณฺณกมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส ตติโยฯ

4. เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส

[18]

ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ, [อิจฺจายสฺมา เมตฺตคู]

มญฺญามิ ตํ เวทคู ภาวิตตฺตํ;

กุโต นุ ทุกฺขา สมุทาคตา อิเม, เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปาฯ

ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺติฯ ปุจฺฉามีติ ติสฺโส ปุจฺฉา – อทิฏฺฐโชตนา ปุจฺฉา, ทิฏฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉา, วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉาฯ กตมา อทิฏฺฐโชตนา ปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ อญฺญาตํ โหติ อทิฏฺฐํ อตุลิตํ อตีริตํ อวิภูตํ อวิภาวิตํฯ ตสฺส ญาณาย ทสฺสนาย ตุลนาย ตีรณาย วิภูตตฺถาย วิภาวนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ อทิฏฺฐโชตนา ปุจฺฉาฯ

กตมา ทิฏฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ ญาตํ โหติ ทิฏฺฐํ ตุลิตํ ตีริตํ วิภูตํ วิภาวิตํฯ อญฺเญหิ ปณฺฑิเตหิ สทฺธิํ สํสนฺทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ ทิฏฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉาฯ

กตมา วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา? ปกติยา สํสยปกฺขนฺโท โหติ วิมติปกฺขนฺโท ทฺเวฬฺหกชาโต – ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข, กิํ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ? โส วิมติจฺเฉทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉาฯ อิมา ติสฺโส ปุจฺฉาฯ

อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – มนุสฺสปุจฺฉา, อมนุสฺสปุจฺฉา, นิมฺมิตปุจฺฉาฯ

กตมา มนุสฺสปุจฺฉา? มนุสฺสา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, ภิกฺขู ปุจฺฉนฺติ, ภิกฺขุนิโย ปุจฺฉนฺติ, อุปาสกา ปุจฺฉนฺติ, อุปาสิกาโย ปุจฺฉนฺติ, ราชาโน ปุจฺฉนฺติ ขตฺติยา ปุจฺฉนฺติ, พฺราหฺมณา ปุจฺฉนฺติ, เวสฺสา ปุจฺฉนฺติ, สุทฺทา ปุจฺฉนฺติ, คหฏฺฐา ปุจฺฉนฺติ, ปพฺพชิตา ปุจฺฉนฺติ – อยํ มนุสฺสปุจฺฉาฯ

กตมา อมนุสฺสปุจฺฉา? อมนุสฺสา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, นาคา ปุจฺฉนฺติ, สุปณฺณา ปุจฺฉนฺติ, ยกฺขา ปุจฺฉนฺติ, อสุรา ปุจฺฉนฺติ, คนฺธพฺพา ปุจฺฉนฺติ, มหาราชาโน ปุจฺฉนฺติ, อินฺทา ปุจฺฉนฺติ, พฺรหฺมา ปุจฺฉนฺติ, เทวา ปุจฺฉนฺติ – อยํ อมนุสฺสปุจฺฉาฯ

กตมา นิมฺมิตปุจฺฉา? ภควา รูปํ อภินิมฺมินาติ มโนมยํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคํ อหีนินฺทฺริยํฯ โส นิมฺมิโต พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉติฯ ภควา วิสชฺเชติฯ อยํ นิมฺมิตปุจฺฉาฯ อิมา ติสฺโส ปุจฺฉาฯ

อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อตฺตตฺถปุจฺฉา, ปรตฺถปุจฺฉา, อุภยตฺถปุจฺฉา…เป.… อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – ทิฏฺฐธมฺมิกตฺถปุจฺฉา, สมฺปรายิกตฺถปุจฺฉา , ปรมตฺถปุจฺฉา… อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อนวชฺชตฺถปุจฺฉา, นิกฺกิเลสตฺถปุจฺฉา, โวทานตฺถปุจฺฉา… อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อตีตปุจฺฉา, อนาคตปุจฺฉา, ปจฺจุปฺปนฺนปุจฺฉา… อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อชฺฌตฺตปุจฺฉา, พหิทฺธาปุจฺฉา, อชฺฌตฺตพหิทฺธาปุจฺฉา… อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – กุสลปุจฺฉา, อกุสลปุจฺฉา, อพฺยากตปุจฺฉา… อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – ขนฺธปุจฺฉา, ธาตุปุจฺฉา อายตนปุจฺฉา… อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – สติปฏฺฐานปุจฺฉา, สมฺมปฺปธานปุจฺฉา, อิทฺธิปาทปุจฺฉา… อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อินฺทฺริยปุจฺฉา, พลปุจฺฉา, โพชฺฌงฺคปุจฺฉา… อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – มคฺคปุจฺฉา, ผลปุจฺฉา, นิพฺพานปุจฺฉา…ฯ

ปุจฺฉามิ ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อชฺเฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ ‘‘กถยสฺสุ เม’’ติ ปุจฺฉามิ ตํฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ – ยทิทํ ภควาติฯ พฺรูหิ เมตนฺติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํฯ

อิจฺจายสฺมา เมตฺตคูติ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป.… อิจฺจายสฺมา เมตฺตคูฯ

มญฺญามิ ตํ เวทคู ภาวิตตฺตนฺติฯ เวทคูติ ตํ มญฺญามิ, ภาวิตตฺโตติ ตํ มญฺญามิ, เอวํ ชานามิ, เอวํ อาชานามิ เอวํ ปฏิชานามิ เอวํ ปฏิวิชฺฌามิฯ

เวทคู ภาวิตตฺโตติ กถญฺจ ภควา เวทคู? เวทา วุจฺจนฺติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ…เป.… ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฏฺฐิฯ ภควา เตหิ เวเทหิ ชาติชรามรณสฺส อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต โกฏิคโต โกฏิปฺปตฺโต ปริยนฺตคโต ปริยนฺตปฺปตฺโต โวสานคโต โวสานปฺปตฺโต ตาณคโต ตาณปฺปตฺโต เลณคโต เลณปฺปตฺโต สรณคโต สรณปฺปตฺโต อภยคโต อภยปฺปตฺโต อจฺจุตคโต อจฺจุตปฺปตฺโต อมตคโต อมตปฺปตฺโต นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปตฺโตฯ เวทานํ วา อนฺตคโตติ เวทคู; เวเทหิ วา อนฺตคโตติ เวทคู; สตฺตนฺนํ วา ธมฺมานํ วิทิตตฺตา เวทคู; สกฺกายทิฏฺฐิ วิทิตา โหติ, วิจิกิจฺฉา วิทิตา โหติ, สีลพฺพตปรามาโส วิทิโต โหติ, ราโค โทโส โมโห มาโน วิทิโต โหติ, วิทิตาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายติํ ชาติชรามรณิยาฯ

เวทานิ วิเจยฺย เกวลานิ, [สภิยาติ ภควา]

สมณานํ ยานีธตฺถิ [ยานิ ปตฺถิ (สฺยา.), ยานิ อตฺถิ (ก.) สุ. นิ. 534] พฺราหฺมณานํ;

สพฺพเวทนาสุ วีตราโค;

สพฺพํ เวทมติจฺจ เวทคู โสติฯ

เอวํ ภควา เวทคูฯ

กถํ ภควา ภาวิตตฺโต? ภควา ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิตฺโต ภาวิตปญฺโญ ภาวิตสติปฏฺฐาโน ภาวิตสมฺมปฺปธาโน ภาวิตอิทฺธิปาโท ภาวิตอินฺทฺริโย ภาวิตพโล ภาวิตโพชฺฌงฺโค ภาวิตมคฺโค, ปหีนกิเลโส ปฏิวิทฺธากุปฺโป สจฺฉิกตนิโรโธฯ ทุกฺขํ ตสฺส ปริญฺญาตํ, สมุทโย ปหีโน, มคฺโค ภาวิโต, นิโรโธ สจฺฉิกโต, อภิญฺเญยฺยํ อภิญฺญาตํ, ปริญฺเญยฺยํ ปริญฺญาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อปริตฺโต มหนฺโต คมฺภีโร อปฺปเมยฺโย ทุปฺปริโยคาฬฺโห พหุรตโน สาครูปโม [สาครสโม (ก.)] ฉฬงฺคุเปกฺขาย สมนฺนาคโต โหติฯ

จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน; อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโนฯ

โสเตน สทฺทํ สุตฺวา, ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา, ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา, กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา, มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน; อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโนฯ

จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา มนาปํ รูปํ นาภิคิชฺฌติ นาภิหํสติ [นาภิปิหยติ (สฺยา.) มหานิ. 90] น ราคํ ชเนติฯ ตสฺส ฐิโตว กาโย โหติ, ฐิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺฐิตํ สุวิมุตฺตํฯ จกฺขุนา โข ปเนว รูปํ ทิสฺวา อมนาปํ น มงฺกุ โหติ อปฺปติฏฺฐิตจิตฺโต [อปฺปติฏฺฐีนจิตฺโต (สฺยา.)] อลีนมนโส [อาทินมนโส (สฺยา.) มหานิ. 90] อพฺยาปนฺนเจตโสฯ ตสฺส ฐิโตว กาโย โหติ ฐิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺฐิตํ สุวิมุตฺตํฯ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป.… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย มนาปํ นาภิคิชฺฌติ นาภิหํสติ น ราคํ ชเนติฯ ตสฺส ฐิโตว กาโย โหติ ฐิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺฐิตํ สุวิมุตฺตํฯ มนสาเยว โข ปน ธมฺมํ วิญฺญาย อมนาปํ น มงฺกุ โหติฯ อปฺปติฏฺฐิตจิตฺโต อลีนมนโส อพฺยาปนฺนเจตโส ตสฺส ฐิโตว กาโย โหติ ฐิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺฐิตํ สุวิมุตฺตํฯ

จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา มนาปามนาเปสุ รูเปสุ ฐิโตว กาโย โหติ ฐิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺฐิตํ สุวิมุตฺตํฯ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป.… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย มนาปามนาเปสุ ธมฺเมสุ ฐิโตว กาโย โหติ ฐิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺฐิตํ สุวิมุตฺตํฯ

จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา รชนีเย น รชฺชติ, ทุสฺสนีเย [โทสนีเย (สฺยา. ก.) มหานิ. 90] น ทุสฺสติ, โมหนีเย น มุยฺหติ, โกปนีเย น กุปฺปติ, มทนีเย น มชฺชติ, กิเลสนีเย น กิลิสฺสติฯ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป.… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย รชนีเย น รชฺชติ, ทุสฺสนีเย น ทุสฺสติ, โมหนีเย น มุยฺหติ, โกปนีเย น กุปฺปติ, มทนีเย น มชฺชติ, กิเลสนีเย น กิลิสฺสติฯ

ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺโต, สุเต สุตมตฺโต, มุเต มุตมตฺโต, วิญฺญาเต วิญฺญาตมตฺโตฯ ทิฏฺเฐ น ลิมฺปติ, สุเต น ลิมฺปติ, มุเต น ลิมฺปติ, วิญฺญาเต น ลิมฺปติฯ

ทิฏฺเฐ อนูปโย [อนุปโย (สฺยา.), อนุสโย (ก.) มหานิ. 90] อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรติฯ สุเต…เป.… มุเต … วิญฺญาเต อนูปโย [อนุปโย (สฺยา.), อนุสโย (ก.) มหานิ. 90] อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรติฯ

สํวิชฺชติ ภควโต จกฺขุ, ปสฺสติ ภควา จกฺขุนา รูปํ, ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควาฯ สํวิชฺชติ ภควโต โสตํ, สุณาติ ภควา โสเตน สทฺทํ, ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควาฯ สํวิชฺชติ ภควโต ฆานํ, ฆายติ ภควา ฆาเนน คนฺธํ, ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควาฯ สํวิชฺชติ ภควโต ชิวฺหา, สายติ ภควา ชิวฺหาย รสํ, ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควาฯ สํวิชฺชติ ภควโต กาโย, ผุสติ ภควา กาเยน โผฏฺฐพฺพํ, ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควาฯ สํวิชฺชติ ภควโต มโน, วิชานาติ ภควา มนสา ธมฺมํ, ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควาฯ

จกฺขุ รูปารามํ รูปรตํ รูปสมฺมุทิตํ, ตํ ภควโต [ภควตา (สฺยา.) มหานิ. 90] ทนฺตํ คุตฺตํ รกฺขิตํ สํวุตํ; ตสฺส จ สํวราย ธมฺมํ เทเสติฯ โสตํ สทฺทารามํ สทฺทรตํ…เป.… ฆานํ คนฺธารามํ คนฺธรตํ… ชิวฺหา รสารามา รสรตา รสสมฺมุทิตา, สา ภควโต ทนฺตา คุตฺตา รกฺขิตา สํวุตา; ตสฺส จ สํวราย ธมฺมํ เทเสติฯ กาโย โผฏฺฐพฺพาราโม โผฏฺฐพฺพรโต โผฏฺฐพฺพสมฺมุทิโต… มโน ธมฺมาราโม ธมฺมรโต ธมฺมสมฺมุทิโต, โส ภควโต ทนฺโต คุตฺโต รกฺขิโต สํวุโต; ตสฺส จ สํวราย ธมฺมํ เทเสติ –

‘‘ทนฺตํ นยนฺติ สมิติํ, ทนฺตํ ราชาภิรูหติ;

ทนฺโต เสฏฺโฐ มนุสฺเสสุ, โยติวากฺยํ ติติกฺขติฯ

‘‘วรมสฺสตรา ทนฺตา, อาชานียา จ [อาชานิยาว (สฺยา.) ธ. ป. 322] สินฺธวา;

กุญฺชรา จ [กุญฺชราว (สฺยา.)] มหานาคา, อตฺตทนฺโต ตโต วรํฯ

‘‘น หิ เอเตหิ ยาเนหิ, คจฺเฉยฺย อคตํ ทิสํ;

ยถาตฺตนา สุทนฺเตน, ทนฺโต ทนฺเตน คจฺฉติฯ

‘‘วิธาสุ น วิกมฺปนฺติ, วิปฺปมุตฺตา ปุนพฺภวา;

ทนฺตภูมิํ อนุปฺปตฺตา, เต โลเก วิชิตาวิโนฯ

‘‘ยสฺสินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ, อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก;

นิพฺพิชฺฌ อิมํ ปรญฺจ โลกํ, กาลํ กงฺขติ ภาวิโต ส ทนฺโต’’ติ [สุทนฺโตติ (สฺยา.) สุ. นิ. 521; มหานิ. 90]ฯ

เอวํ ภควา ภาวิตตฺโตติฯ

มญฺญามิ ตํ เวทคู ภาวิตตฺตํ, กุโต นุ ทุกฺขา สมุทาคตา อิเมติฯ กุโต นูติ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา ทฺเวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา – ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข, กิํ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ – กุโต นุฯ

ทุกฺขาติ ชาติทุกฺขํ, ชราทุกฺขํ, พฺยาธิทุกฺขํ, มรณทุกฺขํ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ, พฺยสนํ ทุกฺขํ, เนรยิกํ ทุกฺขํ, ติรจฺฉานโยนิกํ ทุกฺขํ, เปตฺติวิสยิกํ ทุกฺขํ, มานุสิกํ ทุกฺขํ, คพฺโภกฺกนฺติมูลกํ ทุกฺขํ, คพฺภฏฺฐิติมูลกํ ทุกฺขํ, คพฺภวุฏฺฐานมูลกํ ทุกฺขํ, ชาตสฺสูปนิพนฺธกํ ทุกฺขํ, ชาตสฺส ปราเธยฺยกํ ทุกฺขํ, อตฺตูปกฺกมํ ทุกฺขํ, ปรูปกฺกมํ ทุกฺขํ, ทุกฺขทุกฺขํ, สงฺขารทุกฺขํ, วิปริณามทุกฺขํ , จกฺขุโรโค โสตโรโค ฆานโรโค ชิวฺหาโรโค กายโรโค สีสโรโค กณฺณโรโค มุขโรโค ทนฺตโรโค กาโส สาโส ปินาโส ฑาโห ชโร กุจฺฉิโรโค มุจฺฉา ปกฺขนฺทิกา สูลา วิสูจิกา กุฏฺฐํ คณฺโฑ กิลาโส โสโส อปมาโร ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รขสา วิตจฺฉิกา โลหิตปิตฺตํ มธุเมโห อํสา ปิฬกา ภคนฺทลา ปิตฺตสมุฏฺฐานา อาพาธา เสมฺหสมุฏฺฐานา อาพาธา วาตสมุฏฺฐานา อาพาธา สนฺนิปาติกา อาพาธา อุตุปริณามชา อาพาธา วิสมปริหารชา อาพาธา โอปกฺกมิกา อาพาธา กมฺมวิปากชา อาพาธา สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสํ ทุกฺขํ, มาตุมรณํ ทุกฺขํ , ปิตุมรณํ ทุกฺขํ, ภาตุมรณํ ทุกฺขํ, ภคินิมรณํ ทุกฺขํ, ปุตฺตมรณํ ทุกฺขํ, ธีตุมรณํ ทุกฺขํ, ญาติพฺยสนํ ทุกฺขํ, โรคพฺยสนํ ทุกฺขํ, โภคพฺยสนํ ทุกฺขํ, สีลพฺยสนํ ทุกฺขํ, ทิฏฺฐิพฺยสนํ ทุกฺขํ; เยสํ ธมฺมานํ อาทิโต สมุทาคมนํ ปญฺญายติ, อตฺถงฺคมโต นิโรโธ ปญฺญายติ, กมฺมสนฺนิสฺสิโต วิปาโก, วิปากสนฺนิสฺสิตํ กมฺมํ, นามสนฺนิสฺสิตํ รูปํ, รูปสนฺนิสฺสิตํ นามํ, ชาติยา อนุคตํ, ชราย อนุสฏํ, พฺยาธินา อภิภูตํ, มรเณน อพฺภาหตํ, ทุกฺเข ปติฏฺฐิตํ, อตาณํ อเลณํ อสรณํ อสรณีภูตํ – อิเม วุจฺจนฺติ ทุกฺขาฯ อิเม ทุกฺขา กุโต สมุทาคตา กุโต ชาตา กุโต สญฺชาตา กุโต นิพฺพตฺตา กุโต อภินิพฺพตฺตา กุโต ปาตุภูตา กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวาติ, อิเมสํ ทุกฺขานํ มูลํ ปุจฺฉติ เหตุํ ปุจฺฉติ นิทานํ ปุจฺฉติ สมฺภวํ ปุจฺฉติ ปภวํ ปุจฺฉติ สมุฏฺฐานํ ปุจฺฉติ อาหารํ ปุจฺฉติ อารมฺมณํ ปุจฺฉติ ปจฺจยํ ปุจฺฉติ สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ – กุโต นุ ทุกฺขา สมุทาคตา อิเมฯ

เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปาติฯ เย เกจีติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – เย เกจีติฯ โลกสฺมินฺติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกฯ อเนกรูปาติ อเนกวิธา นานาปฺปการา ทุกฺขาติ – เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปาฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ, [อิจฺจายสฺมา เมตฺตคู]

มญฺญามิ ตํ เวทคู ภาวิตตฺตํ;

กุโต นุ ทุกฺขา สมุทาคตา อิเม, เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปา’’ติฯ

[19]

ทุกฺขสฺส เว มํ ปภวํ อปุจฺฉสิ, [เมตฺตคูติ ภควา]

ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานํ;

อุปธินิทานา ปภวนฺติ ทุกฺขา, เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปาฯ

ทุกฺขสฺส เว มํ ปภวํ อปุจฺฉสีติฯ ทุกฺขสฺสาติ ชาติทุกฺขสฺส ชราทุกฺขสฺส พฺยาธิทุกฺขสฺส มรณทุกฺขสฺส โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขสฺสฯ ปภวํ อปุจฺฉสีติ ทุกฺขสฺส มูลํ ปุจฺฉสิ เหตุํ ปุจฺฉสิ นิทานํ ปุจฺฉสิ สมฺภวํ ปุจฺฉสิ ปภวํ ปุจฺฉสิ สมุฏฺฐานํ ปุจฺฉสิ อาหารํ ปุจฺฉสิ อารมฺมณํ ปุจฺฉสิ ปจฺจยํ ปุจฺฉสิ สมุทยํ ปุจฺฉสิ ยาจสิ อชฺเฌสสิ ปสาเทสีติ – ทุกฺขสฺส เว มํ ปภวํ อปุจฺฉสิฯ เมตฺตคูติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ

ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – เมตฺตคูติ ภควาฯ

ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานนฺติฯ ตนฺติ ทุกฺขสฺส มูลํ ปวกฺขามิ เหตุํ ปวกฺขามิ นิทานํ ปวกฺขามิ สมฺภวํ ปวกฺขามิ ปภวํ ปวกฺขามิ สมุฏฺฐานํ ปวกฺขามิ อาหารํ ปวกฺขามิ อารมฺมณํ ปวกฺขามิ ปจฺจยํ ปวกฺขามิ สมุทยํ ปวกฺขามิ อาจิกฺขิสฺสามิ เทเสสฺสามิ ปญฺญเปสฺสามิ ปฏฺฐเปสฺสามิ วิวริสฺสามิ วิภชิสฺสามิ อุตฺตานีกริสฺสามิ ปกาเสสฺสามีติ – ตํ เต ปวกฺขามิฯ ยถา ปชานนฺติ ยถา ปชานนฺโต อาชานนฺโต วิชานนฺโต ปฏิวิชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโตฯ น อิติหีติหํ น อิติกิราย น ปรมฺปราย น ปิฏกสมฺปทาย [น ปิฏกสมฺปทาเนน (ก.) มหานิ. 156] น ตกฺกเหตุ น นยเหตุ น อาการปริวิตกฺเกน น ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา สามํ สยมภิญฺญาตํ อตฺตปจฺจกฺขธมฺมํ ตํ กถยิสฺสามีติ – ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานํฯ

อุปธินิทานา ปภวนฺติ ทุกฺขาติฯ อุปธีติ ทส อุปธี – ตณฺหูปธิ, ทิฏฺฐูปธิ, กิเลสูปธิ, กมฺมูปธิ, ทุจฺจริตูปธิ, อาหารูปธิ, ปฏิฆูปธิ, จตสฺโส อุปาทินฺนธาตุโย อุปธี, ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ อุปธี, ฉ วิญฺญาณกายา อุปธี, สพฺพมฺปิ ทุกฺขํ ทุกฺขมนฏฺเฐน [ทุกฺขฏฺเฐน (สฺยา.)] อุปธิฯ อิเม วุจฺจนฺติ ทส อุปธีฯ ทุกฺขาติ ชาติทุกฺขํ ชราทุกฺขํ พฺยาธิทุกฺขํ มรณทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ เนรยิกํ ทุกฺขํ…เป.… ทิฏฺฐิพฺยสนํ ทุกฺขํฯ เยสํ ธมฺมานํ อาทิโต สมุทาคมนํ ปญฺญายติ, อตฺถงฺคมโต นิโรโธ ปญฺญายติ, กมฺมสนฺนิสฺสิโต วิปาโก, วิปากสนฺนิสฺสิตํ กมฺมํ, นามสนฺนิสฺสิตํ รูปํ, รูปสนฺนิสฺสิตํ นามํ, ชาติยา อนุคตํ, ชราย อนุสฏํ, พฺยาธินา อภิภูตํ, มรเณน อพฺภาหตํ, ทุกฺเข ปติฏฺฐิตํ, อตาณํ อเลณํ อสรณํ อสรณีภูตํ – อิเม วุจฺจนฺติ ทุกฺขาฯ อิเม ทุกฺขา อุปธินิทานา อุปธิเหตุกา อุปธิปจฺจยา อุปธิการณา โหนฺติ ปภวนฺติ สมฺภวนฺติ ชายนฺติ สญฺชายนฺติ นิพฺพตฺตนฺติ ปาตุภวนฺตีติ – อุปธินิทานา ปภวนฺติ ทุกฺขาฯ

เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปาติฯ เย เกจีติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – เย เกจีติฯ

โลกสฺมินฺติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกฯ อเนกรูปาติ อเนกวิธา นานปฺปการา ทุกฺขาติ – เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปาฯ เตนาห ภควา –

‘‘ทุกฺขสฺส เว มํ ปภวํ อปุจฺฉสิ, [เมตฺตคูติ ภควา]

ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานํ;

อุปธินิทานา ปภวนฺติ ทุกฺขา, เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปา’’ติฯ

[20]

โย เว อวิทฺวา อุปธิํ กโรติ, ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ มนฺโท;

ตสฺมา ปชานํ อุปธิํ น กยิรา, ทุกฺขสฺส ชาติปฺปภวานุปสฺสีฯ

โย เว อวิทฺวา อุปธิํ กโรตีติฯ โยติ โย ยาทิโส ยถายุตฺโต ยถาวิหิโต ยถาปกาโร ยํฐานปฺปตฺโต ยํธมฺมสมนฺนาคโต ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวสฺโส วา สุทฺโท วา คหฏฺโฐ วา ปพฺพชิโต วา เทโว วา มนุสฺโส วาฯ อวิทฺวาติ อวิชฺชาคโต อญฺญาณี อวิภาวี ทุปฺปญฺโญฯ อุปธิํ กโรตีติ ตณฺหูปธิํ กโรติ, ทิฏฺฐูปธิํ กโรติ, กิเลสูปธิํ กโรติ, กมฺมูปธิํ กโรติ, ทุจฺจริตูปธิํ กโรติ, อาหารูปธิํ กโรติ, ปฏิฆูปธิํ กโรติ, จตสฺโส อุปาทินฺนธาตุโย อุปธี กโรติ, ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ อุปธี กโรติ, ฉ วิญฺญาณกาเย อุปธี กโรติ ชเนติ สญฺชเนติ นิพฺพตฺเตติ อภินิพฺพตฺเตตีติ – อวิทฺวา อุปธิํ กโรติฯ

ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ มนฺโทติ ปุนปฺปุนํ ชาติทุกฺขํ ชราทุกฺขํ พฺยาธิทุกฺขํ มรณทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ เอติ สมุเปติ อุปคจฺฉติ คณฺหาติ ปรามสติ อภินิวิสตีติ – ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติฯ มนฺโทติ มนฺโท โมมุโห อวิทฺวา อวิชฺชาคโต อญฺญาณี อวิภาวี ทุปฺปญฺโญติ – ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ มนฺโทฯ

ตสฺมา ปชานํ อุปธิํ น กยิราติฯ ตสฺมาติ ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา เอตํ อาทีนวํ สมฺปสฺสมาโน อุปธีสูติ ตสฺมาฯ

ปชานนฺติ ปชานนฺโต อาชานนฺโต วิชานนฺโต ปฏิวิชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ปชานนฺโต อาชานนฺโต วิชานนฺโต ปฏิวิชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต , ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป.… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ปชานนฺโต อาชานนฺโต วิชานนฺโต ปฏิวิชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโตฯ อุปธิํ น กยิราติ ตณฺหูปธิํ น กเรยฺย, ทิฏฺฐูปธิํ น กเรยฺย, กิเลสูปธิํ น กเรยฺย, ทุจฺจริตูปธิํ น กเรยฺย, อาหารูปธิํ น กเรยฺย, ปฏิฆูปธิํ น กเรยฺย, จตสฺโส อุปาทินฺนธาตุโย อุปธี น กเรยฺย, ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ อุปธี น กเรยฺย, ฉ วิญฺญาณกาเย อุปธี น กเรยฺย, น ชเนยฺย น สญฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย นาภินิพฺพตฺเตยฺยาติ – ตสฺมา ปชานํ อุปธิํ น กยิราฯ

ทุกฺขสฺสาติ ชาติทุกฺขสฺส ชราทุกฺขสฺส พฺยาธิทุกฺขสฺส มรณทุกฺขสฺส โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขสฺสฯ ปภวานุปสฺสีติ ทุกฺขสฺส มูลานุปสฺสี เหตานุปสฺสี นิทานานุปสฺสี สมฺภวานุปสฺสี ปภวานุปสฺสี สมุฏฺฐานานุปสฺสี อาหารานุปสฺสี อารมฺมณานุปสฺสี ปจฺจยานุปสฺสี สมุทยานุปสฺสีฯ อนุปสฺสนา วุจฺจติ ญาณํฯ ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิฯ อิมาย อนุปสฺสนาย ปญฺญาย อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโตฯ โส วุจฺจติ อนุปสฺสีติ – ทุกฺขสฺส ชาติปฺปภวานุปสฺสีฯ เตนาห ภควา –

‘‘โย เว อวิทฺวา อุปธิํ กโรติ, ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ มนฺโท;

ตสฺมา ปชานํ อุปธิํ น กยิรา, ทุกฺขสฺส ชาติปฺปภวานุปสฺสี’’ติฯ

[21]

ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน, อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิ;

กถํ นุ ธีรา วิตรนฺติ โอฆํ, ชาติํ ชรํ โสกปริทฺทวญฺจ;

ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโมฯ

ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โนติ ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อยาจิมฺห อชฺเฌสิมฺห ปสาทยิมฺหฯ

อกิตฺตยี โนติ กิตฺติตํ [อกิตฺติ ตํ (สฺยา.) เอวมีทิเสสุ ปเทสุ อตีตวิภตฺติวเสน มหานิ. 110] ปกิตฺติตํ อาจิกฺขิตํ เทสิตํ ปญฺญปิตํ [ปญฺญาปิตํ (ก.)] ปฏฺฐปิตํ วิวริตํ วิภตฺตํ อุตฺตานีกตํ ปกาสิตนฺติ – ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โนฯ

อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหีติ อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม, อญฺญํ ตํ ยาจาม, อญฺญํ ตํ อชฺเฌสาม, อญฺญํ ตํ ปสาเทม, อุตฺตริ ตํ ปุจฺฉามฯ ตทิงฺฆ พฺรูหีติ อิงฺฆ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิฯ

กถํ นุ ธีรา วิตรนฺติ โอฆํ, ชาติํ ชรํ โสกปริทฺทวญฺจาติฯ กถํ นูติ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา ทฺเวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา – ‘‘เอวํ นุ โข, นนุ โข, กิํ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ – กถํ นุฯ ธีราติ ธีรา ปณฺฑิตา ปญฺญวนฺโต พุทฺธิมนฺโต ญาณิโน วิภาวิโน เมธาวิโน ฯ โอฆนฺติ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฐฆํ อวิชฺโชฆํฯ ชาตีติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชาติ สญฺชาติ โอกฺกนฺติ นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติ ขนฺธานํ ปาตุภาโว อายตนานํ ปฏิลาโภฯ ชราติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโกฯ โสโกติ ญาติพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส ทิฏฺฐิพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส อญฺญตรญฺญตเรน พฺยสเนน วา สมนฺนาคตสฺส อญฺญตรญฺญตเรน ทุกฺขธมฺเมน วา ผุฏฺฐสฺส โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก อนฺโตฑาโห อนฺโตปริฑาโห เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ โสกสลฺลํฯ ปริเทโวติ ญาติพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส ทิฏฺฐิพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส อญฺญตรญฺญตเรน พฺยสเนน วา สมนฺนาคตสฺส อญฺญตรญฺญตเรน ทุกฺขธมฺเมน วา ผุฏฺฐสฺส อาเทโว ปริเทโว อาเทวนา ปริเทวนา อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ วาจา ปลาโป [ลาโป ปลาโป (สฺยา.) ธมฺมสงฺคณิเย] วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปนา ลาลปฺปิตตฺตํ [ลาลปฺปายนา ลาลปฺปายิตตฺตํ (พหูสุ) ชราสุตฺตนิทฺเทสฏฺฐกถา โอโลเกตพฺพา]ฯ

กถํ นุ ธีรา วิตรนฺติ โอฆํ, ชาติํ ชรํ โสกปริทฺทวญฺจาติ ธีรา กถํ โอฆญฺจ ชาติญฺจ ชรญฺจ โสกญฺจ ปริเทวญฺจ ตรนฺติ อุตฺตรนฺติ ปตรนฺติ สมติกฺกมนฺติ วีติวตฺตนฺตีติ – กถํ นุ ธีรา วิตรนฺติ โอฆํ, ชาติํ ชรํ โสกปริทฺทวญฺจฯ

ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหีติฯ ตนฺติ ยํ ปุจฺฉามิ ยํ ยาจามิ ยํ อชฺเฌสามิ ยํ ปสาเทมิฯ มุนีติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ ฯ ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิฯ ภควา เตน ญาเณน สมนฺนาคโต มุนิ โมนปฺปตฺโตฯ ตีณิ โมเนยฺยานิ – กายโมเนยฺยํ วจีโมเนยฺยํ มโนโมเนยฺยํฯ

กตมํ กายโมเนยฺยํ? ติวิธานํ กายทุจฺจริตานํ ปหานํ กายโมเนยฺยํฯ ติวิธํ กายสุจริตํ กายโมเนยฺยํฯ กายารมฺมเณ ญาณํ กายโมเนยฺยํฯ กายปริญฺญา กายโมเนยฺยํฯ ปริญฺญาสหคโต มคฺโค กายโมเนยฺยํฯ กาเย ฉนฺทราคสฺส ปหานํ กายโมเนยฺยํฯ กายสงฺขารนิโรโธ จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ กายโมเนยฺยํฯ อิทํ กายโมเนยฺยํฯ

กตมํ วจีโมเนยฺยํ? จตุพฺพิธานํ วจีทุจฺจริตานํ ปหานํ วจีโมเนยฺยํฯ จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํ วจีโมเนยฺยํฯ วาจารมฺมเณ ญาณํ วจีโมเนยฺยํฯ วาจาปริญฺญา วจีโมเนยฺยํฯ ปริญฺญาสหคโต มคฺโค วจีโมเนยฺยํฯ วาจาย ฉนฺทราคสฺส ปหานํ วจีโมเนยฺยํฯ วจีสงฺขารนิโรโธ ทุติยชฺฌานสมาปตฺติ วจีโมเนยฺยํฯ อิทํ วจีโมเนยฺยํฯ

กตมํ มโนโมเนยฺยํ? ติวิธานํ มโนทุจฺจริตานํ ปหานํ มโนโมเนยฺยํฯ ติวิธํ มโนสุจริตํ มโนโมเนยฺยํฯ จิตฺตารมฺมเณ ญาณํ มโนโมเนยฺยํฯ จิตฺตปริญฺญา มโนโมเนยฺยํฯ ปริญฺญาสหคโต มคฺโค มโนโมเนยฺยํฯ จิตฺเต ฉนฺทราคสฺส ปหานํ มโนโมเนยฺยํฯ จิตฺตสงฺขารนิโรโธ สญฺญาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ มโนโมเนยฺยํฯ อิทํ มโนโมเนยฺยํ ฯ

กายมุนิํ วจีมุนิํ [วาจามุนิํ (พหูสุ) อิติวุ. 67], มโนมุนิมนาสวํ;

มุนิํ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ, อาหุ สพฺพปฺปหายินํฯ

กายมุนิํ วจีมุนิํ, มโนมุนิมนาสวํ;

มุนิํ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ, อาหุ นินฺหาตปาปกนฺติฯ

อิเมหิ ตีหิ โมเนยฺเยหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตาฯ ฉ มุนิโน [มุนโย (สฺยา.) มหานิ. 14] – อคารมุนิโน, อนคารมุนิโน, เสขมุนิโน [เสกฺขมุนิโน (สฺยา. ก.)], อเสขมุนิโน, ปจฺเจกมุนิโน มุนิมุนิโนติฯ กตเม อคารมุนิโน? เย เต อคาริกา ทิฏฺฐปทา วิญฺญาตสาสนา – อิเม อคารมุนิโนฯ กตเม อนคารมุนิโน? เย เต ปพฺพชิตา ทิฏฺฐปทา วิญฺญาตสาสนา – อิเม อนคารมุนิโนฯ สตฺต เสขา เสขมุนิโนฯ อรหนฺโต อเสขมุนิโนฯ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา ปจฺเจกมุนิโนฯ ตถาคตา อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา มุนิมุนิโนฯ

น โมเนน มุนี [มุนิ (สฺยา. ก.) ธ. ป. 268] โหติ, มูฬฺหรูโป อวิทฺทสุ;

โย จ ตุลํว ปคฺคยฺห, วรมาทาย ปณฺฑิโตฯ

ปาปานิ ปริวชฺเชติ, ส มุนี เตน โส มุนิ;

โย มุนาติ อุโภ โลเก, มุนิ เตน ปวุจฺจติฯ

อสตญฺจ สตญฺจ ญตฺวา ธมฺมํ, อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก;

เทวมนุสฺเสหิ ปูชนีโย [ปูชิโต (สฺยา. ก.) มหานิ. 14], สงฺคชาลมติจฺจ [สงฺค ชาลมติจฺจ, สุ. นิ. 532] โส มุนีติฯ

สาธุ วิยากโรหีติ ตํ สาธุ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิฯ ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโมติ ตถา หิ เต วิทิโต ตุลิโต ตีริโต วิภูโต วิภาวิโต เอส ธมฺโมติ – ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโมฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน, อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิ;

กถํ นุ ธีรา วิตรนฺติ โอฆํ, ชาติํ ชรํ โสกปริทฺทวญฺจ;

ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม’’ติฯ

[22]

กิตฺตยิสฺสามิ เต ธมฺมํ, [เมตฺตคูติ ภควา]

ทิฏฺเฐ ธมฺเม อนีติหํ;

ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํฯ

กิตฺตยิสฺสามิ เต ธมฺมนฺติฯ ธมฺมนฺติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ, จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน, จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน, จตฺตาโร อิทฺธิปาเท , ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺเค, อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ, นิพฺพานญฺจ, นิพฺพานคามินิญฺจ ปฏิปทํ กิตฺตยิสฺสามิ อาจิกฺขิสฺสามิ เทเสสฺสามิ ปญฺญเปสฺสามิ ปฏฺฐเปสฺสามิ วิวริสฺสามิ วิภชิสฺสามิ อุตฺตานีกริสฺสามิ ปกาสิสฺสามีติ – กิตฺตยิสฺสามิ เต ธมฺมํฯ เมตฺตคูติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ

ทิฏฺเฐ ธมฺเม อนีติหนฺติฯ ทิฏฺเฐ ธมฺเมติ ทิฏฺเฐ ธมฺเม ญาเต ธมฺเม ตุลิเต ธมฺเม ตีริเต ธมฺเม วิภูเต ธมฺเม วิภาวิเต ธมฺเม สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ…เป.… ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ทิฏฺเฐ ธมฺเม ญาเต ธมฺเม ตุลิเต ธมฺเม ตีริเต ธมฺเม วิภูเต ธมฺเม วิภาวิเต ธมฺเมติ – เอวมฺปิ ทิฏฺเฐ ธมฺเม กถยิสฺสามิฯ อถ วา, ทุกฺเข ทิฏฺเฐ ทุกฺขํ กถยิสฺสามิ, สมุทเย ทิฏฺเฐ สมุทยํ กถยิสฺสามิ, มคฺเค ทิฏฺเฐ มคฺคํ กถยิสฺสามิ, นิโรเธ ทิฏฺเฐ นิโรธํ กถยิสฺสามีติ – เอวมฺปิ ทิฏฺเฐ ธมฺเม กถยิสฺสามิฯ อถ วา, ทิฏฺเฐ ธมฺเม สนฺทิฏฺฐิกํ อกาลิกํ เอหิปสฺสิกํ โอปเนยฺยิกํ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพํ วิญฺญูหีติ – เอวมฺปิ ทิฏฺเฐ ธมฺเม กถยิสฺสามีติ ทิฏฺเฐ ธมฺเมฯ อนีติหนฺติ น อิติหีติหํ น อิติกิราย น ปรมฺปราย น ปิฏกสมฺปทาย น ตกฺกเหตุ น นยเหตุ น อาการปริวิตกฺเกน น ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา, สามํ สยมภิญฺญาตํ อตฺตปจฺจกฺขธมฺมํ, ตํ กถยิสฺสามีติ – ทิฏฺเฐ ธมฺเม อนีติหํฯ

ยํ วิทิตฺวา สโต จรนฺติ ยํ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต…เป.… โส วุจฺจติ สโตฯ

จรนฺติ จรนฺโต วิหรนฺโต อิริยนฺโต วตฺเตนฺโต ปาเลนฺโต ยเปนฺโต ยาเปนฺโตติ – ยํ วิทิตฺวา สโต จรํฯ

ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ วิสตฺติกาติ เกนฏฺเฐน วิสตฺติกา? วิสตาติ วิสตฺติกา, วิสาลาติ วิสตฺติกา, วิสฏาติ วิสตฺติกา, วิสมาติ วิสตฺติกา, วิสกฺกตีติ วิสตฺติกา, วิสํหรตีติ วิสตฺติกา, วิสํวาทิกาติ วิสตฺติกา, วิสมูลาติ วิสตฺติกา, วิสผลาติ วิสตฺติกา, วิสปริโภคาติ วิสตฺติกา, วิสาลา วา ปน สา ตณฺหา รูเป สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺฐพฺเพ กุเล คเณ อาวาเส ลาเภ ยเส ปสํสาย สุเข จีวเร ปิณฺฑปาเต เสนาสเน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร กามธาตุยา รูปธาตุยา อรูปธาตุยา กามภเว รูปภเว อรูปภเว สญฺญาภเว อสญฺญาภเว เนวสญฺญานาสญฺญาภเว เอกโวการภเว จตุโวการภเว ปญฺจโวการภเว อตีเต อนาคเต ปจฺจุปฺปนฺเน ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ วิสฏา วิตฺถตาติ วิสตฺติกาฯ โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกฯ ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ โลเก เวสา วิสตฺติกา [ยา สา โลเก วิสตฺติกา (สฺยา.) กามสุตฺตนิทฺเทสฏฺฐกถา โอโลเกตพฺพา], โลเก เวตํ วิสตฺติกํ สโต ตเรยฺย อุตฺตเรยฺย ปตเรยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺยาติ – ตเร โลเก วิสตฺติกํฯ เตนาห ภควา –

‘‘กิตฺตยิสฺสามิ เต ธมฺมํ, [เมตฺตคูติ ภควา]

ทิฏฺเฐ ธมฺเม อนีติหํ;

ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติก’’นฺติฯ

[23]

ตญฺจาหํ อภินนฺทามิ, มเหสิ ธมฺมมุตฺตมํ;

ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํฯ

ตญฺจาหํ อภินนฺทามีติฯ ตนฺติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ [พฺยปถํ (สฺยา. ก.)] เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺฐํ [เทสนํ อนุสนฺธิ (สฺยา.)]ฯ นนฺทามีติ อภินนฺทามิ โมทามิ อนุโมทามิ อิจฺฉามิ สาทิยามิ ยาจามิ ปตฺถยามิ ปิหยามิ อภิชปฺปามีติ – ตญฺจาหํ อภินนฺทามิฯ

มเหสิ ธมฺมมุตฺตมนฺติฯ มเหสีติ กิํ มเหสิ ภควา, มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสี คเวสี [เอสิ คเวสิ (สฺยา.) มหานิ. 150] ปริเยสีติ มเหสิ, มหนฺตํ สมาธิกฺขนฺธํ…เป.… มหนฺตํ ปญฺญากฺขนฺธํ… มหนฺตํ วิมุตฺติกฺขนฺธํ… มหนฺตํ วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต ตโมกายสฺส ปทาลนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต วิปลฺลาสสฺส ปเภทนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต ตณฺหาสลฺลสฺส อพฺพหนํ [อพฺพูหนํ (พหูสุ), อพฺพูหํ (สี. อฏฺฐ.)] เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต ทิฏฺฐิสงฺฆาตสฺส วินิเวฐนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต มานธชสฺส ปปาตนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต อภิสงฺขารสฺส วูปสมํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต โอฆสฺส นิตฺถรณํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต ภารสฺส นิกฺเขปนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต สํสารวฏฺฏสฺส อุปจฺเฉทํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต สนฺตาปสฺส นิพฺพาปนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต ปริฬาหสฺส ปฏิปฺปสฺสทฺธิํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต ธมฺมธชสฺส อุสฺสาปนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหนฺเต สติปฏฺฐาเน…เป.… มหนฺเต สมฺมปฺปธาเน… มหนฺเต อิทฺธิปาเท… มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ… มหนฺตานิ พลานิ… มหนฺเต โพชฺฌงฺเค… มหนฺตํ อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ… มหนฺตํ ปรมตฺถํ อมตํ นิพฺพานํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มเหสกฺเขหิ สตฺเตหิ เอสิโต คเวสิโต ปริเยสิโต – ‘‘กหํ พุทฺโธ, กหํ ภควา, กหํ เทวเทโว, กหํ นราสโภ’’ติ มเหสิฯ ธมฺมมุตฺตมนฺติ ธมฺมมุตฺตํมํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ อุตฺตมนฺติ อคฺคํ เสฏฺฐํ วิเสฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ ธมฺมนฺติ – มเหสิ ธมฺมมุตฺตมํฯ

ยํ วิทิตฺวา สโต จรนฺติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ

สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต, เวทนาสุ…เป.… จิตฺเต… ธมฺเมสุ… ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต… โส วุจฺจติ สโตฯ จรนฺติ จรนฺโต วิหรนฺโต อิริยนฺโต วตฺเตนฺโต ปาเลนฺโต ยเปนฺโต ยาเปนฺโตติ – ยํ วิทิตฺวา สโต จรํฯ

ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ วิสตฺติกาติ เกนฏฺเฐน วิสตฺติกา…เป.… วิสฏา วิตฺถตาติ วิสตฺติกาฯ โลเกติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกฯ ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ โลเก เวสา วิสตฺติกา, โลเก เวตํ วิสตฺติกํ สโต ตเรยฺย อุตฺตเรยฺย ปตเรยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺยาติ – ตเร โลเก วิสตฺติกํฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘ตญฺจาหํ อภินนฺทามิ, มเหสิ ธมฺมมุตฺตมํ;

ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติก’’นฺติฯ

[24]

ยํ กิญฺจิ สมฺปชานาสิ, [เมตฺตคูติ ภควา]

อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ;

เอเตสุ นนฺทิญฺจ นิเวสนญฺจ, ปนุชฺช วิญฺญาณํ ภเว น ติฏฺเฐฯ

ยํ กิญฺจิ สมฺปชานาสีติ ยํ กิญฺจิ ปชานาสิ อาชานาสิ วิชานาสิ ปฏิวิชานาสิ ปฏิวิชฺฌสีติ – ยํ กิญฺจิ สมฺปชานาสิฯ เมตฺตคูติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – เมตฺตคูติ ภควาฯ

อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติฯ อุทฺธนฺติ อนาคตํ [อุทฺธํ วุจฺจติ อนาคตํ (สฺยา. ก.)]; อโธติ อตีตํ; ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ ปจฺจุปฺปนฺนํฯ อุทฺธนฺติ เทวโลโก; อโธติ นิรยโลโก; ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ มนุสฺสโลโกฯ อถ วา, อุทฺธนฺติ กุสลา ธมฺมา; อโธติ อกุสลา ธมฺมา; ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ อพฺยากตา ธมฺมาฯ อุทฺธนฺติ อรูปธาตุ; อโธติ กามธาตุ; ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ รูปธาตุฯ อุทฺธนฺติ สุขา เวทนา; อโธติ ทุกฺขา เวทนา; ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ อทุกฺขมสุขา เวทนาฯ

อุทฺธนฺติ อุทฺธํ ปาทตลา; อโธติ อโธ เกสมตฺถกา; ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ เวมชฺเฌติ – อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌฯ

เอเตสุ นนฺทิญฺจ นิเวสนญฺจ, ปนุชฺช วิญฺญาณํ ภเว น ติฏฺเฐติ เอเตสูติ อาจิกฺขิเตสุ เทสิเตสุ ปญฺญปิเตสุ ปฏฺฐปิเตสุ วิวริเตสุ วิภชิเตสุ อุตฺตานีกเตสุ ปกาสิเตสุฯ นนฺที วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ นิเวสนนฺติ ทฺเว นิเวสนา – ตณฺหานิเวสนา จ ทิฏฺฐินิเวสนา จฯ กตมา ตณฺหา นิเวสนา? ยาวตา ตณฺหาสงฺขาเตน …เป.… อยํ ตณฺหานิเวสนาฯ กตมา ทิฏฺฐินิเวสนา? วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ …เป.… อยํ ทิฏฺฐินิเวสนาฯ

ปนุชฺช วิญฺญาณนฺติ ปุญฺญาภิสงฺขารสหคตํ วิญฺญาณํ, อปุญฺญาภิสงฺขารสหคตํ วิญฺญาณํ, อาเนญฺชาภิสงฺขารสหคตํ วิญฺญาณํฯ เอเตสุ นนฺทิญฺจ นิเวสนญฺจ อภิสงฺขารสหคตญฺจ วิญฺญาณํ นุชฺช ปนุชฺช นุท ปนุท ชห ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺตีกโรหิ อนภาวํ คเมหีติ – เอเตสุ นนฺทิญฺจ นิเวสนญฺจ ปนุชฺช วิญฺญาณํฯ

ภเว น ติฏฺเฐติฯ ภวาติ ทฺเว ภวา – กมฺมภโว จ ปฏิสนฺธิโก จ ปุนพฺภโวฯ กตโม กมฺมภโว? ปุญฺญาภิสงฺขาโร อปุญฺญาภิสงฺขาโร อาเนญฺชาภิสงฺขาโร – อยํ กมฺมภโวฯ กตโม ปฏิสนฺธิโก ปุนพฺภโว? ปฏิสนฺธิกา รูปํ เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณํ – อยํ ปฏิสนฺธิโก ปุนพฺภโวฯ ภเว น ติฏฺเฐติ นนฺทิญฺจ นิเวสนญฺจ อภิสงฺขารสหคตํ วิญฺญาณญฺจ กมฺมภวญฺจ ปฏิสนฺธิกญฺจ ปุนพฺภวํ ปชหนฺโต วิโนเทนฺโต พฺยนฺตีกโรนฺโต อนภาวํ คเมนฺโต กมฺมภเว น ติฏฺเฐยฺย ปฏิสนฺธิเก ปุนพฺภเว น ติฏฺเฐยฺย น สนฺติฏฺเฐยฺยาติ – ปนุชฺช วิญฺญาณํ ภเว น ติฏฺเฐฯ เตนาห ภควา –

‘‘ยํ กิญฺจิ สมฺปชานาสิ, [เมตฺตคูติ ภควา]

อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ;

เอเตสุ นนฺทิญฺจ นิเวสนญฺจ, ปนุชฺช วิญฺญาณํ ภเว น ติฏฺเฐ’’ติฯ

[25]

เอวํวิหารี สโต อปฺปมตฺโต,

ภิกฺขุ จรํ หิตฺวา มมายิตานิ;

ชาติํ ชรํ โสกปริทฺทวญฺจ, อิเธว วิทฺวา ปชเหยฺย ทุกฺขํฯ

เอวํวิหารี สโต อปฺปมตฺโตติฯ เอวํวิหารีติ นนฺทิญฺจ นิเวสนญฺจ อภิสงฺขารสหคตวิญฺญาณญฺจ กมฺมภวญฺจ ปฏิสนฺธิกญฺจ ปุนพฺภวํ ปชหนฺโต วิโนเทนฺโต พฺยนฺตีกโรนฺโต อนภาวํ คเมนฺโตติ – เอวํวิหารีฯ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต…เป.… โส วุจฺจติ สโตฯ อปฺปมตฺโตติ สกฺกจฺจการี สาตจฺจการี อฏฺฐิตการี อโนลีนวุตฺตี [อโนลีนวุตฺติโก (ก.) มหานิ. 14] อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺโท อนิกฺขิตฺตธุโร อปฺปมตฺโต กุสเลสุ ธมฺเมสุ – ‘‘กถาหํ [กทาหํ (สฺยา.)] อปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ, ปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ตตฺถ ตตฺถ ปญฺญาย อนุคฺคณฺเหยฺย’’นฺติ โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุสฺโสฬฺหี จ อปฺปฏิวานี [อปฺปฏิวานิ (ก.) มหานิ. 14] จ สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺฐานํ อนุโยโค อปฺปมตฺโต อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสุฯ ‘‘กถาหํ อปริปูรํ วา สมาธิกฺขนฺธํ…เป.… ปญฺญากฺขนฺธํ… วิมุตฺติกฺขนฺธํ… วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ ปริปูรํ วา วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ ตตฺถ ตตฺถ ปญฺญาย อนุคฺคณฺเหยฺย’’นฺติ โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุสฺโสฬฺหี จ อปฺปฏิวานี จ สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺฐานํ อนุโยโค อปฺปมตฺโต อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสุฯ ‘‘กถาหํ อปริญฺญาตํ วา ทุกฺขํ ปริชาเนยฺยํ, อปฺปหีเน วา กิเลเส ปชเหยฺยํ , อภาวิตํ วา มคฺคํ ภาเวยฺยํ, อสจฺฉิกตํ วา นิโรธํ สจฺฉิกเรยฺย’’นฺติ โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุสฺโสฬฺหี จ อปฺปฏิวานี จ สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺฐานํ อนุโยโค อปฺปมตฺโต อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสูติ – เอวํวิหารี สโต อปฺปมตฺโตฯ

ภิกฺขุ จรํ หิตฺวา มมายิตานีติฯ ภิกฺขูติ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก [กลฺยาณปุถุชฺชโน (สฺยา.), เอวมีทิเสสุ ฐาเนสุ] วา ภิกฺขุ เสกฺโข วา ภิกฺขุฯ จรนฺติ จรนฺโต วิหรนฺโต อิริยนฺโต วตฺเตนฺโต ปาเลนฺโต ยเปนฺโต ยาเปนฺโตฯ มมตฺตาติ ทฺเว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฏฺฐิมมตฺตญฺจ…เป.… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ…เป.… อิทํ ทิฏฺฐิมมตฺตํ… ตณฺหามมตฺตํ ปหาย ทิฏฺฐิมมตฺตํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา มมตฺเต ชหิตฺวา จชิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – ภิกฺขุ จรํ หิตฺวา มมายิตานิฯ

ชาติํ ชรํ โสกปริทฺทวญฺจ, อิเธว วิทฺวา ปชเหยฺย ทุกฺขนฺติฯ ชาตีติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ…เป.… ชรนฺติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ…เป.… โสโกติ ญาติพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส…เป.… ปริเทโวติ ญาติพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส…เป.… อิธาติ อิมิสฺสา ทิฏฺฐิยา…เป.… อิมสฺมิํ มนุสฺสโลเกฯ วิทฺวาติ วิชฺชาคโต ญาณี วิภาวี เมธาวีฯ ทุกฺขนฺติ ชาติทุกฺขํ…เป.… โทมนสฺสุปายาสทุกฺขํฯ ชาติํ ชรํ โสกปริทฺทวญฺจ, อิเธว วิทฺวา ปชเหยฺย ทุกฺขนฺติ วิชฺชาคโต ญาณี วิภาวี เมธาวี อิเธว ชาติญฺจ ชรญฺจ โสกปริทฺทวญฺจ ทุกฺขญฺจ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตีกเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ – ชาติํ ชรํ โสกปริทฺทวญฺจ, อิเธว วิทฺวา ปชเหยฺย ทุกฺขํฯ เตนาห ภควา –

‘‘เอวํวิหารี สโต อปฺปมตฺโต, ภิกฺขุ จรํ หิตฺวา มมายิตานิ;

ชาติํ ชรํ โสกปริทฺทวญฺจ, อิเธว วิทฺวา ปชเหยฺย ทุกฺข’’นฺติฯ

[26]

เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโน, สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํ;

อทฺธา หิ ภควา ปหาสิ ทุกฺขํ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโมฯ

เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโนติฯ เอตนฺติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺฐํ นนฺทามิ อภินนฺทามิ โมทามิ อนุโมทามิ อิจฺฉามิ สาทิยามิ ปตฺถยามิ ปิหยามิ อภิชปฺปามิฯ มเหสิโนติ กิํ มเหสิ ภควา? มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ…เป.… กหํ นราสโภติ มเหสีติ – เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโนฯ

สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกนฺติฯ สุกิตฺติตนฺติ สุกิตฺติตํ สุอาจิกฺขิตํ สุเทสิตํ สุปญฺญปิตํ สุปฏฺฐปิตํ สุวิวริตํ สุวิภชิตํ สุอุตฺตานีกตํ สุปกาสิตนฺติ – สุกิตฺติตํฯ โคตมนูปธีกนฺติ อุปธี วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จฯ อุปธิปฺปหานํ อุปธิวูปสมํ อุปธิปฏินิสฺสคฺคํ อุปธิปฏิปสฺสทฺธํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํฯ

อทฺธา หิ ภควา ปหาสิ ทุกฺขนฺติฯ อทฺธาติ เอกํสวจนํ นิสฺสํสยวจนํ นิกฺกงฺขาวจนํ อทฺเวชฺฌวจนํ อทฺเวฬฺหกวจนํ นิโรธวจนํ อปฺปณกวจนํ อวตฺถาปนวจนเมตํ – อทฺธาติฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติฯ ปหาสิ ทุกฺขนฺติ ชาติทุกฺขํ ชราทุกฺขํ พฺยาธิทุกฺขํ มรณทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ ปหาสิ ปชหิ วิโนเทสิ พฺยนฺตีกโรสิ อนภาวํ คเมสีติ – อทฺธา หิ ภควา ปหาสิ ทุกฺขํฯ

ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโมติ ตถา หิ เต วิทิโต ตุลิโต ตีริโต วิภูโต วิภาวิโต เอส ธมฺโมติ – ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโมฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโน, สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํ;

อทฺธา หิ ภควา ปหาสิ ทุกฺขํ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม’’ติฯ

[27]

เต จาปิ นูนปฺปชเหยฺยุ ทุกฺขํ, เย ตฺวํ มุนี อฏฺฐิตํ โอวเทยฺย;

ตํ ตํ นมสฺสามิ สเมจฺจ นาค, อปฺเปว มํ ภควา อฏฺฐิตํ โอวเทยฺยฯ

เต จาปิ นูนปฺปชเหยฺยุ ทุกฺขนฺติฯ เต จาปีติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺฐา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จฯ ปชเหยฺยุ ทุกฺขนฺติ ชาติทุกฺขํ ชราทุกฺขํ พฺยาธิทุกฺขํ มรณทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ ปชเหยฺยุํ วิโนเทยฺยุํ พฺยนฺตีกเรยฺยุํ อนภาวํ คเมยฺยุนฺติ – เต จาปิ นูนปฺปชเหยฺยุ ทุกฺขํฯ

เย ตฺวํ มุนี อฏฺฐิตํ โอวเทยฺยาติฯ เยติ ขตฺติเย จ พฺราหฺมเณ จ เวสฺเส จ สุทฺเท จ คหฏฺเฐ จ ปพฺพชิเต จ เทเว จ มนุสฺเส จฯ ตฺวนฺติ ภควนฺตํ ภณติฯ มุนีติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิฯ อฏฺฐิตํ โอวเทยฺยาติ อฏฺฐิตํ โอวเทยฺย สกฺกจฺจํ โอวเทยฺย อภิณฺหํ โอวเทยฺย ปุนปฺปุนํ โอวเทยฺย อนุสาเสยฺยาติ – เย ตฺวํ มุนี อฏฺฐิตํ โอวเทยฺยฯ

ตํ ตํ นมสฺสามิ สเมจฺจ นาคาติฯ ตนฺติ ภควนฺตํ ภณติฯ

นมสฺสามีติ กาเยน วา นมสฺสามิ, วาจาย วา นมสฺสามิ, จิตฺเตน วา นมสฺสามิ, อนฺวตฺถปฏิปตฺติยา วา นมสฺสามิ, ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยา วา นมสฺสามิ, สกฺกโรมิ ครุํ กโรมิ [ครุกโรมิ (สฺยา.)] มาเนมิ ปูเชมิฯ สเมจฺจาติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ สมาคนฺตฺวา อภิสมาคนฺตฺวา สมฺมุขา ตํ นมสฺสามิฯ นาคาติ นาโค จ ภควา อาคุํ น กโรตีติ – นาโค, น คจฺฉตีติ – นาโค, น อาคจฺฉตีติ – นาโคฯ กถํ ภควา อาคุํ น กโรตีติ – นาโค? อาคุ วุจฺจติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายติํ ชาติชรามรณิยาฯ

อาคุํ น กโรติ กิญฺจิ โลเก, [สภิยาติ ภควา]

สพฺพสํโยเค [สพฺพโยเค (ก.), สุ. นิ. 527] วิสชฺช พนฺธนานิ;

สพฺพตฺถ น สชฺชตี วิมุตฺโต, นาโค ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตาติฯ

เอวํ ภควา อาคุํ น กโรตีติ – นาโคฯ

กถํ ภควา น คจฺฉตีติ – นาโคฯ ภควา น ฉนฺทาคติํ คจฺฉติ, น โทสาคติํ คจฺฉติ, น โมหาคติํ คจฺฉติ, น ภยาคติํ คจฺฉติ, น ราควเสน คจฺฉติ, น โทสวเสน คจฺฉติ, น โมหวเสน คจฺฉติ, น มานวเสน คจฺฉติ, น ทิฏฺฐิวเสน คจฺฉติ, น อุทฺธจฺจวเสน คจฺฉติ, น วิจิกิจฺฉาวเสน คจฺฉติ, น อนุสยวเสน คจฺฉติ, น วคฺเคหิ ธมฺเมหิ ยายติ นียติ [นิยฺยติ (สฺยา. ก.)] วุยฺหติ สํหรียติฯ เอวํ ภควา น คจฺฉตีติ – นาโคฯ

กถํ ภควา น อาคจฺฉตีติ – นาโคฯ โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติฯ สกทาคามิมคฺเคน…เป.… อนาคามิมคฺเคน… อรหตฺตมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติฯ เอวํ ภควา น อาคจฺฉตีติ นาโคติ – ตํ ตํ นมสฺสามิ สเมจฺจ นาคฯ

อปฺเปว มํ ภควา อฏฺฐิตํ โอวเทยฺยาติ อปฺเปว มํ ภควา อฏฺฐิตํ โอวเทยฺย สกฺกจฺจํ โอวเทยฺย อภิณฺหํ โอวเทยฺย ปุนปฺปุนํ โอวเทยฺย อนุสาเสยฺยาติ – อปฺเปว มํ ภควา อฏฺฐิตํ โอวเทยฺยฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘เต จาปิ นูนปฺปชเหยฺยุ ทุกฺขํ, เย ตฺวํ มุนี อฏฺฐิตํ โอวเทยฺย;

ตํ ตํ นมสฺสามิ สเมจฺจ นาค, อปฺเปว มํ ภควา อฏฺฐิตํ โอวเทยฺยา’’ติฯ

[28]

ยํ พฺราหฺมณํ เวทคุมาภิชญฺญา, อกิญฺจนํ กามภเว อสตฺตํ;

อทฺธา หิ โส โอฆมิมํ อตาริ, ติณฺโณ จ ปารํ อขิโล อกงฺโขฯ

ยํ พฺราหฺมณํ เวทคุมาภิชญฺญาติฯ พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณฯ สกฺกายทิฏฺฐิ พาหิตา โหติ, วิจิกิจฺฉา พาหิตา โหติ, สีลพฺพตปรามาโส พาหิโต โหติ, ราโค พาหิโต โหติ, โทโส พาหิโต โหติ, โมโห พาหิโต โหติ, มาโน พาหิโต โหติฯ พาหิตาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายติํ ชาติชรามรณิยาฯ

พาหิตฺวา สพฺพปาปกานิ, [สภิยาติ ภควา]

วิมโล สาธุสมาหิโต ฐิตตฺโต;

สํสารมติจฺจ เกวลี โส, อสิโต [อนิสฺสิโต (สฺยา.) สุ. นิ. 524] ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมาฯ

เวทคูติ เวโท วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ…เป.… สพฺพํ เวทมติจฺจ เวทคู โสติฯ อภิชญฺญาติ อภิชาเนยฺย อาชาเนยฺย วิชาเนยฺย ปฏิวิชาเนยฺย ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ – ยํ พฺราหฺมณํ เวทคุมาภิชญฺญาฯ

อกิญฺจนํ กามภเว อสตฺตนฺติฯ อกิญฺจนนฺติ ราคกิญฺจนํ โทสกิญฺจนํ โมหกิญฺจนํ มานกิญฺจนํ ทิฏฺฐิกิญฺจนํ กิเลสกิญฺจนํ ทุจฺจริตกิญฺจนํ, ยสฺเสเต กิญฺจนา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อกิญฺจโนฯ กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ

ภวาติ ทฺเว ภวา – กมฺมภโว จ ปฏิสนฺธิโก จ ปุนพฺภโว …เป.… อยํ ปฏิสนฺธิโก ปุนพฺภโวฯ อกิญฺจนํ กามภเว อสตฺตนฺติ อกิญฺจนํ ปุคฺคลํ กามภเว จ อสตฺตํ อลคฺคํ อลคฺคิตํ อปลิพุทฺธํ นิกฺขนฺตํ นิสฺสฏํ วิปฺปมุตฺตํ วิสญฺญุตฺตํ วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรนฺตนฺติ – อกิญฺจนํ กามภเว อสตฺตํฯ

อทฺธา หิ โส โอฆมิมํ อตารีติฯ อทฺธาติ เอกํสวจนํ…เป.… อวตฺถาปนวจนเมตํ – อทฺธาติฯ โอฆนฺติ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฐฆํ อวิชฺโชฆํฯ อตารีติ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตยีติ – อทฺธา หิ โส โอฆมิมํ อตาริฯ

ติณฺโณ จ ปารํ อขิโล อกงฺโขติฯ ติณฺโณติ กาโมฆํ ติณฺโณ, ภโวฆํ ติณฺโณ, ทิฏฺโฐฆํ ติณฺโณ, อวิชฺโชฆํ ติณฺโณ, สํสารปถํ ติณฺโณ อุตฺติณฺโณ นิตฺถิณฺโณ [นิตฺติณฺโณ (สฺยา.)] อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโตฯ โส วุตฺถวาโส [วุฏฺฐวาโส (สฺยา.) มหานิ. 6] จิณฺณจรโณ คตทฺโธ คตทิโส คตโกฏิโก ปาลิตพฺรหฺมจริโย อุตฺตมทิฏฺฐิปฺปตฺโต ภาวิตมคฺโค, ปหีนกิเลโส ปฏิวิทฺธากุปฺโป สจฺฉิกตนิโรโธ ฯ ทุกฺขํ ตสฺส ปริญฺญาตํ, สมุทโย ปหีโน, มคฺโค ภาวิโต, นิโรโธ สจฺฉิกโต, อภิญฺเญยฺยํ อภิญฺญาตํ, ปริญฺเญยฺยํ ปริญฺญาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํฯ โส อุกฺขิตฺตปลิโฆ สํกิณฺณปริกฺโข อพฺพุฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสญฺญุตฺโต ปญฺจงฺควิปฺปหีโน ฉฬงฺคสมนฺนาคโต เอการกฺโข จตุราปสฺเสโน ปนุณฺณปจฺเจกสจฺโจ [ปณุนฺนปจฺเจกสจฺโจ (ก.)] สมวยสฏฺเฐสโน อนาวิลสงฺกปฺโป ปสฺสทฺธกายสงฺขาโร สุวิมุตฺตจิตฺโต สุวิมุตฺตปญฺโญ เกวลี วุสิตวา อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปตฺติปฺปตฺโตฯ โส เนว อาจินาติ น อปจินาติ, อปจินิตฺวา ฐิโตฯ เนว ปชหติ น อุปาทิยติ, ปชหิตฺวา ฐิโตฯ เนว วิสิเนติ น อุสฺสิเนติ, วิสิเนตฺวา ฐิโตฯ เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ, วิธูเปตฺวา ฐิโตฯ อเสกฺเขน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคตตฺตา ฐิโตฯ อเสกฺเขน สมาธิกฺขนฺเธน…เป.… ปญฺญากฺขนฺเธน… วิมุตฺติกฺขนฺเธน… วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธน สมนฺนาคตตฺตา ฐิโตฯ สจฺจํ สมฺปฏิปาทยิตฺวา [ปฏิปาทยิตฺวา (สฺยา.)] ฐิโตฯ เอชํ สมติกฺกมิตฺวา ฐิโตฯ กิเลสคฺคิํ ปริยาทิยิตฺวา ฐิโตฯ อปริคมนตาย ฐิโตฯ

กถํ [กฏํ (สฺยา.) กามสุตฺตนิทฺเทสฏฺฐกถา โอโลเกตพฺพา] สมาทาย ฐิโต? วิมุตฺติปฏิเสวนตาย ฐิโต ฯ เมตฺตาย ปาริสุทฺธิยา ฐิโตฯ กรุณาย …เป.… มุทิตาย… อุเปกฺขาย ปาริสุทฺธิยา ฐิโตฯ อจฺจนฺตปาริสุทฺธิยา ฐิโตฯ อตมฺมยตาย [อกมฺมญฺญตาย (สฺยา.)] ปาริสุทฺธิยา ฐิโตฯ วิมุตฺตตฺตา ฐิโตฯ สนฺตุสฺสิตตฺตา ฐิโตฯ ขนฺธปริยนฺเต ฐิโตฯ ธาตุปริยนฺเต ฐิโตฯ อายตนปริยนฺเต ฐิโตฯ คติปริยนฺเต ฐิโตฯ อุปปตฺติปริยนฺเต ฐิโตฯ ปฏิสนฺธิปริยนฺเต ฐิโตฯ ภวปริยนฺเต ฐิโตฯ สํสารปริยนฺเต ฐิโตฯ วฏฺฏปริยนฺเต ฐิโตฯ อนฺติมภเว ฐิโตฯ อนฺติเม สมุสฺสเย ฐิโตฯ อนฺติมเทหธโร อรหาฯ

ตสฺสายํ ปจฺฉิมโก ภโว, จริโมยํ สมุสฺสโย;

ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติฯ

ติณฺโณ จ ปารนฺติ ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ โส ปารคโต ปารปฺปตฺโต อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต โกฏิคโต โกฏิปฺปตฺโต ปริยนฺตคโต ปริยนฺตปฺปตฺโต โวสานคโต โวสานปฺปตฺโต ตาณคโต ตาณปฺปตฺโต เลณคโต เลณปฺปตฺโต สรณคโต สรณปฺปตฺโต อภยคโต อภยปฺปตฺโต อจฺจุตคโต อจฺจุตปฺปตฺโต อมตคโต อมตปฺปตฺโต นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปตฺโตฯ โส วุตฺตวาโส จิณฺณจรโณ…เป.… ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – ติณฺโณ จ ปารํฯ

อขิโลติ ราโค ขิโล, โทโส ขิโล, โมโห ขิโล, โกโธ ขิโล, อุปนาโห ขิโล…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ขิลาฯ ยสฺเสเต ขิลา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา โส วุจฺจติ อขิโลฯ อกงฺโขติ ทุกฺเข กงฺขา, ทุกฺขสมุทเย กงฺขา, ทุกฺขนิโรเธ กงฺขา, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย กงฺขา, ปุพฺพนฺเต กงฺขา, อปรนฺเต กงฺขา, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต กงฺขา, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขา, ยา เอวรูปา กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ วิมติ วิจิกิจฺฉา ทฺเวฬฺหกํ ทฺเวธาปโถ สํสโย อเนกํสคฺคาโห อาสปฺปนา ปริสปฺปนา อปริโยคาหนา ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโขฯ

ยสฺเสเต กงฺขา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา โส วุจฺจติ อกงฺโขติ – ติณฺโณ จ ปารํ อขิโล อกงฺโขฯ เตนาห ภควา –

‘‘ยํ พฺราหฺมณํ เวทคุมาภิชญฺญา, อกิญฺจนํ กามภเว อสตฺตํ;

อทฺธา หิ โส โอฆมิมํ อตาริ, ติณฺโณ จ ปารํ อขิโล อกงฺโข’’ติฯ

[29]

วิทฺวา จ โย เวทคู นโร อิธ, ภวาภเว สงฺคมิมํ วิสชฺช;

โส วีตตณฺโห อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมิฯ

วิทฺวา จ โย เวทคู นโร อิธาติฯ วิทฺวาติ วิชฺชาคโต ญาณี วิภาวี เมธาวีฯ โยติ โย ยาทิโส…เป.… มนุสฺโส วาฯ เวทคูติ เวทา วุจฺจนฺติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฏฺฐิ [ญาณํ…เป.… สพฺพเวทมติจฺจ เวทคู โสติฯ (สฺยา.) ปสฺส มหานิ. 81]ฯ เตหิ เวเทหิ ชาติชรามรณสฺส อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต โกฏิคโต โกฏิปฺปตฺโต ปริยนฺตคโต ปริยนฺตปฺปตฺโต โวสานคโต โวสานปฺปตฺโต ตาณคโต ตาณปฺปตฺโต เลณคโต เลณปฺปตฺโต สรณคโต สรณปฺปตฺโต อภยคโต อภยปฺปตฺโต อจฺจุตคโต อจฺจุตปฺปตฺโต อมตคโต อมตปฺปตฺโต นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปตฺโตฯ เวทานํ วา อนฺตคโตติ เวทคู, เวเทหิ วา อนฺตคโตติ เวทคู, สตฺตนฺนํ วา ธมฺมานํ วิทิตตฺตา เวทคูฯ สกฺกายทิฏฺฐิ วิทิตา โหติ, วิจิกิจฺฉา…เป.… สีลพฺพตปรามาโส… ราโค… โทโส… โมโห… มาโน วิทิโต โหติฯ วิทิตาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายติํ ชาติชรามรณิยาฯ

เวทานิ วิเจยฺย เกวลานิ, [สภิยาติ ภควา]

สมณานํ ยานีธตฺถิ พฺราหฺมณานํ;

สพฺพเวทนาสุ วีตราโค, สพฺพํ เวทมติจฺจ เวทคู โสฯ

นโรติ สตฺโต นโร มานโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาคุ [ชาตุ (สฺยา.)] ชนฺตุ อินฺทคุ [อินฺทคู (สฺยา.)] มนุโชฯ อิธาติ อิมิสฺสา ทิฏฺฐิยา…เป.… อิมสฺมิํ มนุสฺสโลเกติ – วิทฺวา จ โย เวทคู นโร อิธฯ

ภวาภเว สงฺคมิมํ วิสชฺชาติฯ ภวาภเวติ ภวาภเว กมฺมภเว ปุนพฺภเว กามภเว, กมฺมภเว กามภเว ปุนพฺภเว รูปภเว, กมฺมภเว รูปภเว ปุนพฺภเว อรูปภเว, กมฺมภเว อรูปภเว ปุนพฺภเว ปุนปฺปุนภเว, ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุนอุปปตฺติยา ปุนปฺปุนปฏิสนฺธิยา ปุนปฺปุนอตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยาฯ สงฺคาติ สตฺต สงฺคา – ราคสงฺโค, โทสสงฺโค, โมหสงฺโค, มานสงฺโค, ทิฏฺฐิสงฺโค, กิเลสสงฺโค, ทุจฺจริตสงฺโคฯ วิสชฺชาติ สงฺเค โวสชฺเชตฺวา วา วิสชฺชฯ อถ วา, สงฺเค พนฺเธ วิพนฺเธ อาพนฺเธ ลคฺเค ลคฺคิเต ปลิพุทฺเธ พนฺธเน โผฏยิตฺวา [โมจยิตฺวา (สฺยา.)] วา วิสชฺชฯ ยถา ยานํ วา วยฺหํ วา รถํ วา สกฏํ วา สนฺทมานิกํ วา สชฺชํ วิสชฺชํ กโรนฺติ วิโกเปนฺติ – เอวเมว เต สงฺเค โวสชฺเชตฺวา วา วิสชฺชฯ อถ วา, สงฺเค พนฺเธ วิพนฺเธ อาพนฺเธ ลคฺเค ลคฺคิเต ปลิพุทฺเธ พนฺธเน โผฏยิตฺวา วา วิสชฺชาติ – ภวาภเว สงฺคมิมํ วิสชฺชฯ

โส วีตตณฺโห อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมีติฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหา… ยสฺเสสา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ วีตตณฺโห วิคตตณฺโห จตฺตตณฺโห วนฺตตณฺโห มุตฺตตณฺโห ปหีนตณฺโห ปฏินิสฺสฏฺฐตณฺโห วีตราโค จตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺฐราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ – โส วีตตณฺโหฯ อนีโฆติ ราโค นีโฆ, โทโส นีโฆ, โมโห นีโฆ, โกโธ นีโฆ, อุปนาโห นีโฆ…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา นีฆาฯ ยสฺเสเต นีฆา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อนีโฆฯ นิราโสติ อาสา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ยสฺเสสา อาสา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ นิราโสฯ ชาตีติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ…เป.… อายตนานํ ปฏิลาโภฯ

ชราติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ …เป.… อินฺทฺริยานํ ปริปาโกฯ อยํ วุจฺจติ ชราฯ โส วีตตณฺโห อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมีติ โย โส วีตตณฺโห อนีโฆ จ นิราโส จ, โส โข ชาติชรามรณํ อตริ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตยีติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฏฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – โส วีตตณฺโห อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมิฯ เตนาห ภควา –

‘‘วิทฺวา จ โย เวทคู นโร อิธ, ภวาภเว สงฺคมิมํ วิสชฺช;

โส วีตตณฺโห อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมี’’ติฯ

สห คาถาปริโยสานา…เป.… สตฺถา เม, ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติฯ

เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส จตุตฺโถฯ

5. โธตกมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส

[30]

ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ, [อิจฺจายสฺมา โธตโก]

วาจาภิกงฺขามิ มเหสิ ตุยฺหํ;

ตว สุตฺวาน นิคฺโฆสํ, สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโนฯ

ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺติฯ ปุจฺฉามีติ ติสฺโส ปุจฺฉา – อทิฏฺฐโชตนา ปุจฺฉา, ทิฏฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉา, วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา…เป.… อิมา ติสฺโส ปุจฺฉา…เป.… นิพฺพานปุจฺฉาฯ ปุจฺฉามิ ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อชฺเฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ, กถยสฺสุ เมติ – ปุจฺฉามิ ตํฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติฯ พฺรูหิ เมตนฺติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํฯ

อิจฺจายสฺมา โธตโกติฯ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป.… อายสฺมาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ อายสฺมาติฯ