วิมุตฺตจิตฺตตฺตา ขฺวาหํ, สาริปุตฺต, มหาปุริโสติ วทามิ, อวิมุตฺตจิตฺตตฺตา โน มหาปุริโสติ วทามี’’ติ – ตํ พฺรูมิ มหาปุริโสติฯ

โส อิธ สิพฺพินิมจฺจคาติ สิพฺพินี วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ, ยสฺเสสา สิพฺพินี ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาฯ โส สิพฺพินิํ ตณฺหํ อจฺจคา อุปจฺจคา อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโตติ – โส อิธ สิพฺพินิมจฺจคาฯ เตนาห ภควา –

‘‘โส อุภนฺตมภิญฺญาย, มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปติ;

ตํ พฺรูมิ มหาปุริโสติ, โส อิธ สิพฺพินิมจฺจคา’’ติฯ

สห คาถาปริโยสานา เย เต พฺราหฺมเณน สทฺธิํ เอกจฺฉนฺทา เอกปโยคา เอกาธิปฺปายา เอกวาสนวาสิตา, เตสํ อเนกปาณสหสฺสานํ วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติฯ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิฯ สห อรหตฺตปฺปตฺตา อชินชฏาวากจีรติทณฺฑกมณฺฑลุเกสา จ มสฺสู จ อนฺตรหิตาฯ ภณฺฑุกาสายวตฺถวสโน สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธโร อนฺวตฺถปฏิปตฺติยา ปญฺชลิโก ภควนฺตํ นมสฺสมาโน นิสินฺโน โหติ – ‘‘สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมี’’ติฯ

ติสฺสเมตฺเตยฺยมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส ทุติโยฯ

3. ปุณฺณกมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส

[12]

อเนชํ มูลทสฺสาวิํ, [อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก]

อตฺถิ ปญฺเหน อาคมํ;

กิํนิสฺสิตา อิสโย มนุชา, ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;

ยญฺญมกปฺปยิํสุ ปุถูธ โลเก, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํฯ

อเนชํ มูลทสฺสาวินฺติ เอชา วุจฺจติ ตณฺหาฯ

โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ สา เอชา ตณฺหา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ ตสฺมา พุทฺโธ อเนโชฯ เอชาย ปหีนตฺตา อเนโชฯ ภควา ลาเภปิ น อิญฺชติ, อลาเภปิ น อิญฺชติ, ยเสปิ น อิญฺชติ, อยเสปิ น อิญฺชติ, ปสํสายปิ น อิญฺชติ, นินฺทายปิ น อิญฺชติ, สุเขปิ น อิญฺชติ, ทุกฺเขปิ น อิญฺชติ น จลติ น เวธติ นปฺปเวธตีติ – อเนชํฯ มูลทสฺสาวินฺติ ภควา มูลทสฺสาวี เหตุทสฺสาวี นิทานทสฺสาวี สมฺภวทสฺสาวี ปภวทสฺสาวี สมุฏฺฐานทสฺสาวี อาหารทสฺสาวี อารมฺมณทสฺสาวี ปจฺจยทสฺสาวี สมุทยทสฺสาวีฯ

ตีณิ อกุสลมูลานิ – โลโภ อกุสลมูลํ, โทโส อกุสลมูลํ, โมโห อกุสลมูลํฯ

วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – [ปสฺส อ. นิ. 3.112] ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, นิทานานิ กมฺมานํ สมุทยายฯ กตมานิ ตีณิ? โลโภ นิทานํ กมฺมานํ สมุทยาย, โทโส นิทานํ กมฺมานํ สมุทยาย, โมโห นิทานํ กมฺมานํ สมุทยายฯ น, ภิกฺขเว, โลภเชน กมฺเมน โทสเชน กมฺเมน โมหเชน กมฺเมน เทวา ปญฺญายนฺติ, มนุสฺสา ปญฺญายนฺติ, ยา วา ปนญฺญาปิ กาจิ สุคติโยฯ อถ โข, ภิกฺขเว, โลภเชน กมฺเมน โทสเชน กมฺเมน โมหเชน กมฺเมน นิรโย ปญฺญายติ, ติรจฺฉานโยนิ ปญฺญายติ, เปตฺติวิสโย ปญฺญายติ, ยา วา ปนญฺญาปิ กาจิ ทุคฺคติโย นิรเย ติรจฺฉานโยนิยา เปตฺติวิสเย อตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา’’ฯ อิมานิ ตีณิ อกุสลมูลานีติ ภควา ชานาติ ปสฺสติฯ เอวมฺปิ ภควา มูลทสฺสาวี…เป.… สมุทยทสฺสาวีฯ ตีณิ กุสลมูลานิ – อโลโภ กุสลมูลํ, อโทโส กุสลมูลํ, อโมโห กุสลมูลํฯ

วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘ตีณิมานิ…เป.… น, ภิกฺขเว, อโลภเชน กมฺเมน อโทสเชน กมฺเมน อโมหเชน กมฺเมน นิรโย ปญฺญายติ, ติรจฺฉานโยนิ ปญฺญายติ, เปตฺติวิสโย ปญฺญายติ, ยา วา ปนญฺญาปิ กาจิ ทุคฺคติโยฯ อถ โข, ภิกฺขเว, อโลภเชน กมฺเมน อโทสเชน กมฺเมน อโมหเชน กมฺเมน เทวา ปญฺญายนฺติ, มนุสฺสา ปญฺญายนฺติ, ยา วา ปนญฺญาปิ กาจิ สุคติโย เทเว จ มนุสฺเส จ อตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา’’ฯ อิมานิ ตีณิ กุสลมูลานีติ ภควา ชานาติ ปสฺสติฯ เอวมฺปิ ภควา มูลทสฺสาวี…เป.… สมุทยทสฺสาวีฯ

วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘เย เกจิ, ภิกฺขเว, ธมฺมา อกุสลา อกุสลภาคิยา อกุสลปกฺขิกา สพฺเพ เต อวิชฺชามูลกา อวิชฺชาสโมสรณา อวิชฺชาสมุคฺฆาตา’’ฯ สพฺเพ เต สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺตีติ ภควา ชานาติ ปสฺสติฯ เอวมฺปิ ภควา มูลทสฺสาวี…เป.… สมุทยทสฺสาวีฯ

วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘เย เกจิ, ภิกฺขเว, ธมฺมา กุสลา กุสลภาคิยา กุสลปกฺขิกา, สพฺเพ เต อปฺปมาทมูลกา อปฺปมาทสโมสรณาฯ อปฺปมาโท เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ ภควา ชานาติ ปสฺสติฯ เอวมฺปิ ภควา มูลทสฺสาวี…เป.… สมุทยทสฺสาวีฯ

อถ วา, ภควา ชานาติ ปสฺสติฯ ‘‘อวิชฺชา มูลํ สงฺขารานํ, สงฺขารา มูลํ วิญฺญาณสฺส , วิญฺญาณํ มูลํ นามรูปสฺส, นามรูปํ มูลํ สฬายตนสฺส, สฬายตนํ มูลํ ผสฺสสฺส, ผสฺโส มูลํ เวทนาย, เวทนา มูลํ ตณฺหาย, ตณฺหา มูลํ อุปาทานสฺส, อุปาทานํ มูลํ ภวสฺส, ภโว มูลํ ชาติยา, ชาติ มูลํ ชรามรณสฺสา’’ติ – ภควา ชานาติ ปสฺสติฯ เอวมฺปิ ภควา มูลทสฺสาวี…เป.… สมุทยทสฺสาวีฯ

อถ วา, ภควา ชานาติ ปสฺสติฯ ‘‘จกฺขุ มูลํ จกฺขุโรคานํ, โสตํ มูลํ โสตโรคานํ, ฆานํ มูลํ ฆานโรคานํ, ชิวฺหา มูลํ ชิวฺหาโรคานํ, กาโย มูลํ กายโรคานํ, มโน มูลํ เจตสิกานํ ทุกฺขาน’’นฺติ – ภควา ชานาติ ปสฺสติฯ เอวมฺปิ ภควา มูลทสฺสาวี เหตุทสฺสาวี นิทานทสฺสาวี สมฺภวทสฺสาวี ปภวทสฺสาวี สมุฏฺฐานทสฺสาวี อาหารทสฺสาวี อารมฺมณทสฺสาวี ปจฺจยทสฺสาวี สมุทยทสฺสาวีติ – อเนชํ มูลทสฺสาวีฯ

อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโกติ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป.… อายสฺมา ปุณฺณโก ฯ

อตฺถิ ปญฺเหน อาคมนฺติ ปญฺเหน อตฺถิโก อาคโตมฺหิ, [ปญฺหตฺถิกามฺห อาคตา (พหูสุ) ปสฺส มหานิ. 192] ปญฺหํ ปุจฺฉิตุกาโม อาคโตมฺหิ, ปญฺหํ โสตุกาโม อาคโตมฺหีติ – เอวมฺปิ อตฺถิ ปญฺเหน อาคมํฯ อถ วา, ปญฺหตฺถิกานํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตุกามานํ ปญฺหํ โสตุกามานํ อาคมนํ อภิกฺกมนํ อุปสงฺกมนํ ปยิรุปาสนํ อตฺถีติ – เอวมฺปิ อตฺถิ ปญฺเหน อาคมํฯ อถ วา, ปญฺหาคโม ตุยฺหํ อตฺถิ, ตฺวมฺปิ ปหุ ตฺวมสิ อลมตฺโตฯ มยา ปุจฺฉิตํ กเถตุํ วิสชฺเชตุํ วหสฺเสตํ ภารนฺติ [วิสชฺเชตุํ สนฺทสฺเสตุํ ภณิตุนฺติ (สฺยา.) วหสฺสุ เอตํ] – เอวมฺปิ อตฺถิ ปญฺเหน อาคมํฯ

กิํ นิสฺสิตา อิสโย มนุชาติ กิํ นิสฺสิตา อาสิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาฯ อิสโยติ อิสินามกา เย เกจิ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตา อาชีวกา นิคณฺฐา ชฏิลา ตาปสาฯ มนุชาติ มนุสฺสา วุจฺจนฺตีติ – กิํ นิสฺสิตา อิสโย มนุชาฯ

ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานนฺติฯ ขตฺติยาติ เย เกจิ ขตฺติยชาติกาฯ พฺราหฺมณาติ เย เกจิ โภวาทิกาฯ เทวตานนฺติ อาชีวกสาวกานํ อาชีวกา เทวตา, นิคณฺฐสาวกานํ นิคณฺฐา เทวตา, ชฏิลสาวกานํ ชฏิลา เทวตา, ปริพฺพาชกสาวกานํ ปริพฺพาชกา เทวตา, อวิรุทฺธกสาวกานํ อวิรุทฺธกา [อวรุทฺธกสาวกานํ อวรุทฺธกา (สฺยา.)] เทวตา, หตฺถิวติกานํ หตฺถี เทวตา, อสฺสวติกานํ อสฺสา เทวตา, โควติกานํ คาโว เทวตา, กุกฺกุรวติกานํ กุกฺกุรา เทวตา, กากวติกานํ กากา เทวตา, วาสุเทววติกานํ วาสุเทโว เทวตา, พลเทววติกานํ พลเทโว เทวตา, ปุณฺณภทฺทวติกานํ ปุณฺณภทฺโท เทวตา, มณิภทฺทวติกานํ มณิภทฺโท เทวตา, อคฺคิวติกานํ อคฺคิ เทวตา, นาควติกานํ นาคา เทวตา, สุปณฺณวติกานํ สุปณฺณา เทวตา, ยกฺขวติกานํ ยกฺขา เทวตา, อสุรวติกานํ อสุรา เทวตา, คนฺธพฺพวติกานํ คนฺธพฺพา เทวตา, มหาราชวติกานํ มหาราชาโน เทวตา, จนฺทวติกานํ จนฺโท เทวตา, สูริยวติกานํ สูริโย เทวตา, อินฺทวติกานํ อินฺโท เทวตา, พฺรหฺมวติกานํ พฺรหฺมา เทวตา, เทววติกานํ เทโว เทวตา, ทิสาวติกานํ ทิสา เทวตา, เย เยสํ ทกฺขิเณยฺยา เต เตสํ เทวตาติ – ขตฺติยพฺราหฺมณา เทวตานํฯ

ยญฺญมกปฺปยิํสุ ปุถูธ โลเกติ ยญฺญํ วุจฺจติ เทยฺยธมฺโม จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลาคนฺธวิเลปนํ [มาลาคนฺธํ วิเลปนํ (สฺยา.) อิติวุ. 75] เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํฯ ยญฺญมกปฺปยิํสูติ เยปิ ยญฺญํ เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลาคนฺธวิเลปนํ เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ, เตปิ ยญฺญํ กปฺเปนฺติฯ เยปิ ยญฺญํ อภิสงฺขโรนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ…เป.… เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ, เตปิ ยญฺญํ กปฺเปนฺติฯ

เยปิ ยญฺญํ เทนฺติ ยชนฺติ ปริจฺจชนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ…เป.… เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ , เตปิ ยญฺญํ กปฺเปนฺติฯ ปุถูติ ยญฺญา วา เอเต ปุถู, ยญฺญยาชกา [ยญฺญยชกา (สฺยา.)] วา เอเต ปุถู, ทกฺขิเณยฺยา วา เอเต ปุถูฯ กถํ ยญฺญา วา เอเต ปุถู? พหุกานํ เอเต ยญฺญา จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารา อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลํ คนฺธํ วิเลปนํ เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ – เอวํ ยญฺญา วา เอเต ปุถูฯ

กถํ ยญฺญยาชกา วา เอเต ปุถู? พหุกา เอเต ยญฺญยาชกา ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺฐา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จ – เอวํ ยญฺญยาชกา วา เอเต ปุถูฯ

กถํ ทกฺขิเณยฺยา วา เอเต ปุถู? พหุกา เอเต ทกฺขิเณยฺยา ปุถู สมณพฺราหฺมณา กปณทฺธิกวนิพฺพกยาจกา [… วณิพฺพกสาวกา (สฺยา.) อิติวุ. 75] – เอวํ ทกฺขิเณยฺยา วา เอเต ปุถูฯ อิธ โลเกติ มนุสฺสโลเกติ ยญฺญมกปฺปยิํสุ – ปุถูธ โลเกฯ

ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺติฯ ปุจฺฉาติ ติสฺโส ปุจฺฉา – อทิฏฺฐโชตนา ปุจฺฉา, ทิฏฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉา, วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉาฯ กตมา อทิฏฺฐโชตนา ปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ อญฺญาตํ โหติ อทิฏฺฐํ อตุลิตํ อตีริตํ อวิภูตํ อวิภาวิตํ, ตสฺส ญาณาย ทสฺสนาย ตุลนาย ตีรณาย วิภูตตฺถาย วิภาวนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ อทิฏฺฐโชตนา ปุจฺฉาฯ

กตมา ทิฏฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ ญาตํ โหติ ทิฏฺฐํ ตุลิตํ ตีริตํ วิภูตํ วิภาวิตํฯ อญฺเญหิ ปณฺฑิเตหิ สทฺธิํ สํสนฺทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ ทิฏฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉาฯ

กตมา วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา? ปกติยา สํสยปกฺขนฺโท [สํสยปกฺขนฺโน (สฺยา.)] โหติ วิมติปกฺขนฺโท ทฺเวฬฺหกชาโต – ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข, กิํ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ! โส วิมติจฺเฉทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉาฯ อิมา ติสฺโส ปุจฺฉาฯ

อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – มนุสฺสปุจฺฉา, อมนุสฺสปุจฺฉา, นิมฺมิตปุจฺฉาฯ

กตมา มนุสฺสปุจฺฉา? มนุสฺสา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ, ภิกฺขู ปุจฺฉนฺติ, ภิกฺขุนิโย ปุจฺฉนฺติ, อุปาสกา ปุจฺฉนฺติ, อุปาสิกาโย ปุจฺฉนฺติ, ราชาโน ปุจฺฉนฺติ, ขตฺติยา ปุจฺฉนฺติ, พฺราหฺมณา ปุจฺฉนฺติ, เวสฺสา ปุจฺฉนฺติ, สุทฺทา ปุจฺฉนฺติ, คหฏฺฐา ปุจฺฉนฺติ, ปพฺพชิตา ปุจฺฉนฺติ – อยํ มนุสฺสปุจฺฉาฯ

กตมา อมนุสฺสปุจฺฉา? อมนุสฺสา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, นาคา ปุจฺฉนฺติ, สุปณฺณา ปุจฺฉนฺติ, ยกฺขา ปุจฺฉนฺติ, อสุรา ปุจฺฉนฺติ, คนฺธพฺพา ปุจฺฉนฺติ, มหาราชาโน ปุจฺฉนฺติ, อินฺทา ปุจฺฉนฺติ, พฺรหฺมาโน ปุจฺฉนฺติ, เทวตาโย ปุจฺฉนฺติ – อยํ อมนุสฺสปุจฺฉาฯ

กตมา นิมฺมิตปุจฺฉา? ยํ ภควา รูปํ อภินิมฺมินาติ มโนมยํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคํ อหีนินฺทฺริยํ, โส นิมฺมิโต พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉติ; ภควา วิสชฺเชติ [วิสฺสชฺเชติ (ก.)] – อยํ นิมฺมิตปุจฺฉาฯ อิมา ติสฺโส ปุจฺฉาฯ

อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อตฺตตฺถปุจฺฉา, ปรตฺถปุจฺฉา, อุภยตฺถปุจฺฉาฯ อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – ทิฏฺฐธมฺมิกตฺถปุจฺฉา, สมฺปรายิกตฺถปุจฺฉา, ปรมตฺถปุจฺฉาฯ อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อนวชฺชตฺถปุจฺฉา, นิกฺกิเลสตฺถปุจฺฉา, โวทานตฺถปุจฺฉาฯ อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อตีตปุจฺฉา, อนาคตปุจฺฉา, ปจฺจุปฺปนฺนปุจฺฉาฯ อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อชฺฌตฺตปุจฺฉา, พหิทฺธาปุจฺฉา , อชฺฌตฺตพหิทฺธาปุจฺฉาฯ อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – กุสลปุจฺฉา, อกุสลปุจฺฉา, อพฺยากตปุจฺฉาฯ อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – ขนฺธปุจฺฉา, ธาตุปุจฺฉา, อายตนปุจฺฉาฯ อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – สติปฏฺฐานปุจฺฉา, สมฺมปฺปธานปุจฺฉา, อิทฺธิปาทปุจฺฉาฯ อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อินฺทฺริยปุจฺฉา, พลปุจฺฉา, โพชฺฌงฺคปุจฺฉาฯ อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – มคฺคปุจฺฉา, ผลปุจฺฉา, นิพฺพานปุจฺฉาฯ

ปุจฺฉามิ ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อชฺเฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ ‘‘กถยสฺสุ เม’’ติ ปุจฺฉามิ ตํฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ – ยทิทํ ภควาติฯ พฺรูหิ เมตนฺติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘อเนชํ มูลทสฺสาวิํ, [อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก]

อตฺถิ ปญฺเหน อาคมํ;

กิํ นิสฺสิตา อิสโย มนุชา, ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;

ยญฺญมกปฺปยิํสุ ปุถูธ โลเก, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมต’’นฺติฯ

[13]

เย เกจิเม อิสโย มนุชา, [ปุณฺณกาติ ภควา]

ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;

ยญฺญมกปฺปยิํสุ ปุถูธ โลเก, อาสีสมานา ปุณฺณก อิตฺถตฺตํ [อิตฺถตํ (สฺยา.), อิตฺถภาวํ (ก.)] ;

ชรํ สิตา ยญฺญมกปฺปยิํสุฯ

เย เกจิเม อิสโย มนุชาติฯ เย เกจีติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – เย เกจีติฯ อิสโยติ อิสินามกา เย เกจิ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตา อาชีวกา นิคณฺฐา ชฏิลา ตาปสาฯ มนุชาติ มนุสฺสา วุจฺจนฺตีติ – เย เกจิเม อิสโย มนุชา ปุณฺณกาติ ภควาฯ

ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานนฺติฯ ขตฺติยาติ เย เกจิ ขตฺติยชาติกาฯ พฺราหฺมณาติ เย เกจิ โภวาทิกาฯ เทวตานนฺติ อาชีวกสาวกานํ อาชีวกา เทวตา…เป.… ทิสาวติกานํ ทิสา เทวตาฯ เย เยสํ ทกฺขิเณยฺยา, เต เตสํ เทวตาติ – ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํฯ

ยญฺญมกปฺปยิํสุ ปุถูธ โลเกติฯ ยญฺญํ วุจฺจติ เทยฺยธมฺโม จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ…เป.… เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํฯ ยญฺญมกปฺปยิํสูติ เยปิ ยญฺญํ เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ…เป.… เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ, เตปิ ยญฺญํ กปฺเปนฺติฯ ปุถูติ ยญฺญา วา เอเต ปุถู, ยญฺญยาชกา วา เอเต ปุถู, ทกฺขิเณยฺยา วา เอเต ปุถู…เป.… เอวํ ทกฺขิเณยฺยา วา เอเต ปุถูฯ อิธ โลเกติ มนุสฺสโลเกติ ยญฺญมกปฺปยิํสุ – ปุถูธ โลเกฯ

อาสีสมานา ปุณฺณก อิตฺถตฺตนฺติฯ

อาสีสมานาติ รูปปฏิลาภํ อาสีสมานา, สทฺทปฏิลาภํ อาสีสมานา, คนฺธปฏิลาภํ อาสีสมานา, รสปฏิลาภํ อาสีสมานา, โผฏฺฐพฺพปฏิลาภํ อาสีสมานา, ปุตฺตปฏิลาภํ อาสีสมานา, ทารปฏิลาภํ อาสีสมานา, ธนปฏิลาภํ อาสีสมานา, ยสปฏิลาภํ อาสีสมานา, อิสฺสริยปฏิลาภํ อาสีสมานา, ขตฺติยมหาสาลกุเล อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสีสมานา, พฺราหฺมณมหาสาลกุเล อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสีสมานา, คหปติมหาสาลกุเล อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสีสมานา, จาตุมหาราชิเกสุ [จาตุมฺมหาราชิเกสุ (สฺยา.)] เทเวสุ อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสีสมานา, ตาวติํเสสุ เทเวสุ ยาเมสุ เทเวสุ ตุสิเตสุ เทเวสุ นิมฺมานรตีสุ เทเวสุ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีสุ เทเวสุ พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสีสมานา อิจฺฉมานา สาทิยมานา ปตฺถยมานา ปิหยมานา อภิชปฺปมานาติ อาสีสมานาฯ

ปุณฺณก อิตฺถตฺตนฺติ เอตฺถ อตฺตภาวาภินิพฺพตฺติํ อาสีสมานา เอตฺถ ขตฺติยมหาสาลกุเล อตฺตภาวาภินิพฺพตฺติํ อาสีสมานา…เป.… เอตฺถ พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวาภินิพฺพตฺติํ อาสีสมานา อิจฺฉมานา สาทิยมานา ปตฺถยมานา ปิหยมานา อภิชปฺปมานาติ อาสีสมานา – ปุณฺณก อิตฺถตฺตํฯ

ชรํ สิตา ยญฺญมกปฺปยิํสูติ ชรานิสฺสิตา พฺยาธินิสฺสิตา มรณนิสฺสิตา โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสนิสฺสิตาฯ ยเทว เต ชาตินิสฺสิตา ตเทว เต ชรานิสฺสิตาฯ ยเทว เต ชรานิสฺสิตา ตเทว เต พฺยาธินิสฺสิตาฯ ยเทว เต พฺยาธินิสฺสิตา ตเทว เต มรณนิสฺสิตาฯ ยเทว เต มรณนิสฺสิตา ตเทว เต โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสนิสฺสิตาฯ ยเทว เต โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสนิสฺสิตา ตเทว เต คตินิสฺสิตาฯ ยเทว เต คตินิสฺสิตา ตเทว เต อุปปตฺตินิสฺสิตาฯ ยเทว เต อุปปตฺตินิสฺสิตา ตเทว เต ปฏิสนฺธินิสฺสิตาฯ ยเทว เต ปฏิสนฺธินิสฺสิตา ตเทว เต ภวนิสฺสิตาฯ ยเทว เต ภวนิสฺสิตา ตเทว เต สํสารนิสฺสิตาฯ ยเทว เต สํสารนิสฺสิตา ตเทว เต วฏฺฏนิสฺสิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาติ – ชรํ สิตา ยญฺญมกปฺปยิํสุฯ เตนาห ภควา –

‘‘เย เกจิเม อิสโย มนุชา, [ปุณฺณกาติ ภควา]

ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;

ยญฺญมกปฺปยิํสุ ปุถูธ โลเก, อาสีสมานา ปุณฺณก อิตฺถตฺตํ;

ชรํ สิตา ยญฺญมกปฺปยิํสู’’ติฯ

[14]

เย เกจิเม อิสโย มนุชา, [อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก]

ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;

ยญฺญมกปฺปยิํสุ ปุถูธ โลเก, กจฺจิสุ เต ภควา ยญฺญปเถ อปฺปมตฺตา;

อตารุํ [อตารุํ (สฺยา. ก.)] ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํฯ

เย เกจิเม อิสโย มนุชาติฯ เย เกจีติ…เป.…ฯ

กจฺจิสุ เต ภควา ยญฺญปเถ อปฺปมตฺตาติฯ กจฺจิสูติ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา ทฺเวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา – ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข, กิํ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ – กจฺจิสุฯ เตติ ยญฺญยาชกา วุจฺจนฺติฯ ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – กจฺจิสุ เต ภควาฯ ยญฺญปเถ อปฺปมตฺตาติ ยญฺโญเยว วุจฺจติ ยญฺญปโถฯ ยถา อริยมคฺโค อริยปโถ เทวมคฺโค เทวปโถ พฺรหฺมมคฺโค พฺรหฺมปโถ, เอวเมว ยญฺโญเยว วุจฺจติ ยญฺญปโถฯ อปฺปมตฺตาติ ยญฺญปเถ อปฺปมตฺตา สกฺกจฺจการิโน สาตจฺจการิโน อฏฺฐิตการิโน อโนลีนวุตฺติโน อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺทา อนิกฺขิตฺตธุรา ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยาติ – เตปิ ยญฺญปเถ อปฺปมตฺตาฯ เยปิ ยญฺญํ เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ…เป.… เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ สกฺกจฺจการิโน…เป.… ตทธิปเตยฺยา, เตปิ ยญฺญปเถ อปฺปมตฺตาฯ เยปิ ยญฺญํ อภิสงฺขโรนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ…เป.… เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ สกฺกจฺจการิโน…เป.… ตทธิปเตยฺยา, เตปิ ยญฺญปเถ อปฺปมตฺตาฯ เยปิ ยญฺญํ เทนฺติ ยชนฺติ ปริจฺจชนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ…เป.… เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ สกฺกจฺจการิโน …เป.… ตทธิปเตยฺยา, เตปิ ยญฺญปเถ อปฺปมตฺตาติ – กจฺจิสุ เต ภควา ยญฺญปเถ อปฺปมตฺตาฯ

อตารุํ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริสาติ ชรามรณํ อตริํสุ อุตฺตริํสุ ปตริํสุ สมติกฺกมิํสุ วีติวตฺติํสุฯ มาริสาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ มาริสาติ – อตารุ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริสฯ

ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺติฯ ปุจฺฉามิ ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อชฺเฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ กถยสฺสุ เมติ – ปุจฺฉามิ ตํฯ ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ – ยทิทํ ภควาติฯ พฺรูหิ เมตนฺติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘เย เกจิเม อิสโย มนุชา, [อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก]

ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;

ยญฺญมกปฺปยิํสุ ปุถูธ โลเก, กจฺจิสุ เต ภควา ยญฺญปเถ อปฺปมตฺตา;

อตารุ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมต’’นฺติฯ

[15]

อาสีสนฺติ [อาสิํสนฺติ (สฺยา.)] โถมยนฺติ, อภิชปฺปนฺติ ชุหนฺติ; [ปุณฺณกาติ ภควา]

กามาภิชปฺปนฺติ ปฏิจฺจ ลาภํ, เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา;

นาตริํสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมิฯ

อาสีสนฺติ โถมยนฺติ อภิชปฺปนฺติ ชุหนฺตีติฯ อาสีสนฺตีติ รูปปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, สทฺทปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, คนฺธปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, รสปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, โผฏฺฐพฺพปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, ปุตฺตปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, ทารปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, ธนปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, ยสปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, อิสฺสริยปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, ขตฺติยมหาสาลกุเล อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, พฺราหฺมณมหาสาลกุเล…เป.… คหปติมหาสาลกุเล อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, จาตุมหาราชิเกสุ เทเวสุ…เป.… พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสีสนฺติ อิจฺฉนฺติ สาทิยนฺติ ปตฺถยนฺติ ปิหยนฺตีติ – อาสีสนฺติฯ

โถมยนฺตีติ ยญฺญํ วา โถเมนฺติ ผลํ วา โถเมนฺติ ทกฺขิเณยฺเย วา โถเมนฺติฯ

กถํ ยญฺญํ โถเมนฺติ? สุจิํ ทินฺนํ [วิยํ ทินฺนํ (สฺยา.)], มนาปํ ทินฺนํ, ปณีตํ ทินฺนํ, กาเลน ทินฺนํ, กปฺปิยํ ทินฺนํ, วิเจยฺย ทินฺนํ, อนวชฺชํ ทินฺนํ, อภิณฺหํ ทินฺนํ ททํ จิตฺตํ ปสาทิตนฺติ – โถเมนฺติ กิตฺเตนฺติ วณฺเณนฺติ ปสํสนฺติฯ เอวํ ยญฺญํ โถเมนฺติฯ

กถํ ผลํ โถเมนฺติ? อิโต นิทานํ รูปปฏิลาโภ ภวิสฺสติ…เป.… พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวปฏิลาโภ ภวิสฺสตีติ – โถเมนฺติ กิตฺเตนฺติ วณฺเณนฺติ ปสํสนฺติฯ เอวํ ผลํ โถเมนฺติฯ

กถํ ทกฺขิเณยฺเย โถเมนฺติ? ทกฺขิเณยฺยา ชาติสมฺปนฺนา โคตฺตสมฺปนฺนา อชฺฌายกา มนฺตธรา ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ สากฺขรปฺปเภทานํ อิติหาสปญฺจมานํ ปทกา เวยฺยากรณา โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวยาติ, วีตราคา วา ราควินยาย วา ปฏิปนฺนา, วีตโทสา วา โทสวินยาย วา ปฏิปนฺนา, วีตโมหา วา โมหวินยาย วา ปฏิปนฺนา, สทฺธาสมฺปนฺนา สีลสมฺปนฺนา สมาธิสมฺปนฺนา ปญฺญาสมฺปนฺนา วิมุตฺติสมฺปนฺนา วิมุตฺติญาณทสฺสนสมฺปนฺนาติ – โถเมนฺติ กิตฺเตนฺติ วณฺเณนฺติ ปสํสนฺติฯ เอวํ ทกฺขิเณยฺเย โถเมนฺตีติ – อาสีสนฺติ โถมยนฺติฯ

อภิชปฺปนฺตีติ รูปปฏิลาภํ อภิชปฺปนฺติ, สทฺทปฏิลาภํ อภิชปฺปนฺติ, คนฺธปฏิลาภํ อภิชปฺปนฺติ, รสปฏิลาภํ อภิชปฺปนฺติ…เป.… พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวปฏิลาภํ อภิชปฺปนฺตีติ – อาสีสนฺติ โถมยนฺติ อภิชปฺปนฺติฯ ชุหนฺตีติ ชุหนฺติ เทนฺติ ยชนฺติ ปริจฺจชนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลาคนฺธวิเลปนํ เสยฺยาวสถปทีเปยฺยนฺติ – อาสีสนฺติ โถมยนฺติ อภิชปฺปนฺติ ชุหนฺติ ปุณฺณกาติ ภควาฯ

กามาภิชปฺปนฺติ ปฏิจฺจ ลาภนฺติ รูปปฏิลาภํ ปฏิจฺจ กาเม อภิชปฺปนฺติ, สทฺทปฏิลาภํ ปฏิจฺจ กาเม อภิชปฺปนฺติ…เป.… พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวปฏิลาภํ ปฏิจฺจ กาเม อภิชปฺปนฺติ ปชปฺปนฺตีติ – กามาภิชปฺปนฺติ ปฏิจฺจ ลาภํฯ

เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา นาตริํสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมีติ เตติ ยญฺญยาชกา วุจฺจนฺติ, ยาชโยคาติ ยาชโยเคสุ ยุตฺตา ปยุตฺตา อายุตฺตา สมายุตฺตา ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยาติ – เต ยาชโยคา, ภวราครตฺตาติ ภวราโค วุจฺจติ โย ภเวสุ ภวจฺฉนฺโท ภวราโค ภวนนฺที ภวตณฺหา ภวสิเนโห ภวปริฬาโห ภวมุจฺฉา ภวชฺโฌสานํฯ ภวราเคน ภเวสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ – เต ยาชโยคา ภวราครตฺตาฯ

นาตริํสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมีติ เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา ชาติชรามรณํ นาตริํสุ น อุตฺตริํสุ น ปตริํสุ น สมติกฺกมิํสุ น วีติวตฺติํสุ, ชาติชรามรณา อนิกฺขนฺตา อนิสฺสฏา อนติกฺกนฺตา อสมติกฺกนฺตา อวีติวตฺตา อนฺโตชาติชรามรเณ ปริวตฺตนฺติ อนฺโตสํสารปเถ ปริวตฺตนฺติฯ ชาติยา อนุคตา ชราย อนุสฏา พฺยาธินา อภิภูตา มรเณน อพฺภาหตา อตาณา อเลณา อสรณา อสรณีภูตาติ; พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฏฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา นาตริํสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมิฯ เตนาห ภควา –

‘‘อาสีสนฺติ โถมยนฺติ, อภิชปฺปนฺติ ชุหนฺติ; [ปุณฺณกาติ ภควา]

กามาภิชปฺปนฺติ ปฏิจฺจ ลาภํ, เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา;

นาตริํสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมี’’ติฯ

[16]

เต เจ นาตริํสุ ยาชโยคา, [อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก]

ยญฺเญหิ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส;

อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก, อตาริ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส;

ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํฯ

เต เจ นาตริํสุ ยาชโยคาติ เต ยญฺญยาชกา ยาชโยคา ภวราครตฺตา ชาติชรามรณํ นาตริํสุ น อุตฺตริํสุ น ปตริํสุ น สมติกฺกมิํสุ น วีติวตฺติํสุ, ชาติชรามรณา อนิกฺขนฺตา อนิสฺสฏา อนติกฺกนฺตา อสมติกฺกนฺตา อวีติวตฺตา อนฺโตชาติชรามรเณ ปริวตฺตนฺติ อนฺโตสํสารปเถ ปริวตฺตนฺติฯ ชาติยา อนุคตา ชราย อนุสฏา พฺยาธินา อภิภูตา มรเณน อพฺภาหตา อตาณา อเลณา อสรณา อสรณีภูตาติ – เต เจ นาตริํสุ ยาชโยคาฯ

อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโกติฯ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป.… อายสฺมา ปุณฺณโกฯ

ยญฺเญหิ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริสาติฯ ยญฺเญหีติ ยญฺเญหิ ปหูเตหิ ยญฺเญหิ วิวิเธหิ ยญฺเญหิ ปุถูหิฯ มาริสาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ มาริสาติ – ยญฺเญหิ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริสฯ

อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก, อตาริ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริสาติ อถ โก เอโส สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ชาติชรามรณํ อตริ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตยิ [วีติวตฺติ (ก.)]ฯ มาริสาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปตฺติสฺสาธิวจนเมตํ มาริสาติ – อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก, อตาริ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริสฯ

ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺติฯ ปุจฺฉามิ ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อชฺเฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ กถยสฺสุ เมตนฺติ – ปุจฺฉามิ ตํฯ ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ – ยทิทํ ภควาติฯ พฺรูหิ เมตนฺติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘เต เจ นาตริํสุ ยาชโยคา, [อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก]

ยญฺเญหิ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส;

อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก, อตาริ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส;

ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมต’’นฺติฯ

[17]

สงฺขาย โลกสฺมิ [โลกสฺมิํ (สฺยา. ก.)] ปโรปรานิ, [ปุณฺณกาติ ภควา]

ยสฺสิญฺชิตํ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก;

สนฺโต วิธูโม อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมิฯ

สงฺขาย โลกสฺมิ ปโรปรานีติ สงฺขา วุจฺจติ ญาณํ ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิฯ

ปโรปรานีติ โอรํ วุจฺจติ สกตฺตภาโว, ปรํ วุจฺจติ ปรตฺตภาโว โอรํ วุจฺจติ สกรูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณํ, ปรํ วุจฺจติ ปรรูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณํ ; โอรํ วุจฺจติ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ, ปรํ วุจฺจติ ฉ พาหิรานิ อายตนานิฯ โอรํ วุจฺจติ มนุสฺสโลโก, ปรํ วุจฺจติ เทวโลโก; โอรํ วุจฺจติ กามธาตุ, ปรํ วุจฺจติ รูปธาตุ อรูปธาตุ; โอรํ วุจฺจติ กามธาตุ รูปธาตุ, ปรํ วุจฺจติ อรูปธาตุฯ สงฺขาย โลกสฺมิ ปโรปรานีติ ปโรปรานิ อนิจฺจโต สงฺขาย ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต…เป.… นิสฺสรณโต สงฺขาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – สงฺขาย โลกสฺมิ ปโรปรานิฯ ปุณฺณกาติ ภควาติฯ ปุณฺณกาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ ฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… ยทิทํ ภควาติ – ปุณฺณกาติ ภควาฯ

ยสฺสิญฺชิตํ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเกติฯ ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺสฯ อิญฺชิตนฺติ ตณฺหิญฺชิตํ ทิฏฺฐิญฺชิตํ มานิญฺชิตํ กิเลสิญฺชิตํ กามิญฺชิตํฯ ยสฺสิเม อิญฺชิตา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาฯ กุหิญฺจีติ กุหิญฺจิ กิสฺมิญฺจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาฯ โลเกติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกติ – ยสฺสิญฺชิตํ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเกฯ

สนฺโต วิธูโม อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมีติฯ สนฺโตติ ราคสฺส สนฺตตฺตา สนฺโต, โทสสฺส…เป.… โมหสฺส… โกธสฺส… อุปนาหสฺส… มกฺขสฺส… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา วิชฺฌาตตฺตา [นิชฺฌาตตฺตา (ก.) มหานิ. 18] นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฏิปสฺสทฺธตฺตา สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธติ สนฺโต; วิธูโมติ กายทุจฺจริตํ วิธูมิตํ วิธมิตํ โสสิตํ วิโสสิตํ พฺยนฺตีกตํ [พฺยนฺติกตํ (ก.)], วจีทุจฺจริตํ…เป.… มโนทุจฺจริตํ วิธูมิตํ วิธมิตํ โสสิตํ วิโสสิตํ พฺยนฺตีกตํ, ราโค… โทโส… โมโห วิธูมิโต วิธมิโต โสสิโต วิโสสิโต พฺยนฺตีกโต, โกโธ… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเฐยฺยํ… ถมฺโภ… สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สพฺเพ กิเลสา สพฺเพ ทุจฺจริตา สพฺเพ ทรถา สพฺเพ ปริฬาหา สพฺเพ สนฺตาปา สพฺพากุสลาภิสงฺขารา วิธูมิตา วิธมิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตาฯ อถ วา, โกโธ วุจฺจติ ธูโม –

มาโน หิ เต พฺราหฺมณ ขาริภาโร, โกโธ ธูโม ภสฺมนิ [คมฺมนิ (สฺยา.)] โมสวชฺชํ;

ชิวฺหา สุชา หทยํ [ตปฺปรสฺส (สฺยา.)] โชติฏฺฐานํ, อตฺตา สุทนฺโต ปุริสสฺส โชติฯ

อปิ จ, ทสหากาเรหิ โกโธ ชายติ – อนตฺถํ เม อจรีติ โกโธ ชายติ, อนตฺถํ เม จรตีติ โกโธ ชายติ, อนตฺถํ เม จริสฺสตีติ โกโธ ชายติ, ปิยสฺส เม มนาปสฺส อนตฺถํ อจริ, อนตฺถํ จรติ, อนตฺถํ จริสฺสตีติ โกโธ ชายติ, อปฺปิยสฺส เม อมนาปสฺส อตฺถํ อจริ, อตฺถํ จรติ, อตฺถํ จริสฺสตีติ โกโธ ชายติ, อฏฺฐาเน วา ปน โกโธ ชายติฯ โย เอวรูโป จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต ปฏิฆํ ปฏิวิโรโธ โกโป ปโกโป สมฺปโกโป โทโส ปโทโส สมฺปโทโส จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ วิโรโธ ปฏิวิโรโธ จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป [อสฺสุโรโป (สฺยา.)] อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ โกโธฯ

อปิ จ, โกธสฺส อธิมตฺตปริตฺตตา เวทิตพฺพาฯ อตฺถิ กญฺจิ [กิญฺจิ (ก.) มหานิ. 85] กาลํ โกโธ จิตฺตาวิลกรณมตฺโต โหติ, น จ ตาว มุขกุลานวิกุลาโน โหติฯ อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ มุขกุลานวิกุลานมตฺโต โหติ, น จ ตาว หนุสญฺโจปโน โหติฯ อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ หนุสญฺโจปนมตฺโต โหติ, น จ ตาว ผรุสวาจํ นิจฺฉารโณ [ผรุสวาจนิจฺฉารโณ (สฺยา.)] โหติฯ อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ผรุสวาจํ นิจฺฉารณมตฺโต โหติ, น จ ตาว ทิสาวิทิสานุวิโลกโน โหติฯ อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ทิสาวิทิสานุวิโลกนมตฺโต โหติ, น จ ตาว ทณฺฑสตฺถปรามสโน โหติฯ อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ทณฺฑสตฺถปรามสนมตฺโต โหติ, น จ ตาว ทณฺฑสตฺถอพฺภุกฺกิรโณ โหติฯ อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ทณฺฑสตฺถอพฺภุกฺกิรณมตฺโต โหติ, น จ ตาว ทณฺฑสตฺถอภินิปาตโน โหติฯ อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ทณฺฑสตฺถอภินิปาตนมตฺโต โหติ, น จ ตาว ฉินฺนวิจฺฉินฺนกรโณ โหติฯ

อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ฉินฺนวิจฺฉินฺนกรณมตฺโต โหติ, น จ ตาว สมฺภญฺชนปลิภญฺชโน โหติฯ อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ สมฺภญฺชนปลิภญฺชนมตฺโต โหติ, น จ ตาว องฺคมงฺคอปกฑฺฒโน โหติฯ อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ องฺคมงฺคอปกฑฺฒนมตฺโต โหติ, น จ ตาว ชีวิตาโวโรปโน [ชีวิตปนาสโน (สฺยา.) มหานิ. 85] โหติฯ อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ชีวิตาโวโรปนมตฺโต โหติ, น จ ตาว สพฺพจาคปริจฺจาคาย สณฺฐิโต โหติฯ ยโต โกโธ ปรํ ปุคฺคลํ ฆาเตตฺวา อตฺตานํ ฆาเตติ, เอตฺตาวตา โกโธ ปรมุสฺสทคโต ปรมเวปุลฺลปตฺโต โหติฯ ยสฺส โส โหติ โกโธ ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก ญาณคฺคินา ทฑฺโฒ, โส วุจฺจติ – วิธูโมฯ

โกธสฺส ปหีนตฺตา วิธูโม, โกธวตฺถุสฺส ปริญฺญาตตฺตา วิธูโม, โกธเหตุสฺส ปริญฺญาตตฺตา วิธูโม, โกธเหตุสฺส อุปจฺฉินฺนตฺตา วิธูโมฯ อนีโฆติ ราโค นีโฆ, โทโส นีโฆ, โมโห นีโฆ, โกโธ นีโฆ, อุปนาโห นีโฆ…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา นีฆาฯ ยสฺเสเต นีฆา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อนีโฆฯ

นิราโสติ อาสา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ยสฺเสสา อาสา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ นิราโสฯ ชาตีติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชาติ สญฺชาติ โอกฺกนฺติ อภินิพฺพตฺติ ขนฺธานํ ปาตุภาโว อายตนานํ ปฏิลาโภฯ ชราติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโกฯ สนฺโต วิธูโม อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมีติ โย สนฺโต จ วิธูโม จ อนีโฆ จ นิราโส จ, โส ชาติชรามรณํ อตริ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตยีติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฏฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – สนฺโต วิธูโม อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมิฯ เตนาห ภควา –

‘‘สงฺขาย โลกสฺมิ ปโรปรานิ, [ปุณฺณกาติ ภควา]

ยสฺสิญฺชิตํ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก;

สนฺโต วิธูโม อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมี’’ติฯ

สหคาถาปริโยสานา…เป.… ปญฺชลิโก ภควนฺตํ นมสฺสมาโน นิสินฺโน โหติ – ‘‘สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมี’’ติฯ

ปุณฺณกมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส ตติโยฯ

4. เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส

[18]

ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ, [อิจฺจายสฺมา เมตฺตคู]

มญฺญามิ ตํ เวทคู ภาวิตตฺตํ;

กุโต นุ ทุกฺขา สมุทาคตา อิเม, เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปาฯ

ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺติฯ ปุจฺฉามีติ ติสฺโส ปุจฺฉา – อทิฏฺฐโชตนา ปุจฺฉา, ทิฏฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉา, วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉาฯ กตมา อทิฏฺฐโชตนา ปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ อญฺญาตํ โหติ อทิฏฺฐํ อตุลิตํ อตีริตํ อวิภูตํ อวิภาวิตํฯ ตสฺส ญาณาย ทสฺสนาย ตุลนาย ตีรณาย วิภูตตฺถาย วิภาวนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ อทิฏฺฐโชตนา ปุจฺฉาฯ

กตมา ทิฏฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ ญาตํ โหติ ทิฏฺฐํ ตุลิตํ ตีริตํ วิภูตํ วิภาวิตํฯ อญฺเญหิ ปณฺฑิเตหิ สทฺธิํ สํสนฺทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ ทิฏฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉาฯ

กตมา วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา? ปกติยา สํสยปกฺขนฺโท โหติ วิมติปกฺขนฺโท ทฺเวฬฺหกชาโต – ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข, กิํ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ? โส วิมติจฺเฉทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉาฯ อิมา ติสฺโส ปุจฺฉาฯ

อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – มนุสฺสปุจฺฉา, อมนุสฺสปุจฺฉา, นิมฺมิตปุจฺฉาฯ