กาสายวตฺโถ อภินิกฺขมิตฺวาติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารํ ปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ญาติปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา มิตฺตามจฺจปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา สนฺนิธิปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา [โอหารยิตฺวา (สฺยา. ก.)] กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิญฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – กาสายวตฺโถ อภินิกฺขมิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –

‘‘โอหารยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานิ, สญฺฉนฺนปตฺโต ยถา ปาริฉตฺตโก;

กาสายวตฺโถ อภินิกฺขมิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

ตติโย วคฺโคฯ

จตุตฺถวคฺโค

[151]

รเสสุ เคธํ อกรํ อโลโล, อนญฺญโปสี สปทานจารี;

กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ

รเสสุ เคธํ อกรํ อโลโลติฯ รโสติ มูลรโส ขนฺธรโส ตจรโส ปตฺตรโส ปุปฺผรโส ผลรโส, อมฺพิลํ มธุรํ ติตฺตกํ กฏุกํ โลณิกํ ขาริกํ ลมฺพิกํ [ลมฺพิลํ (สฺยา. ก.) ปสฺส อายตนวิภงฺเค] กสาโว สาทุ อสาทุ สีตํ อุณฺหํฯ สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา รสคิทฺธาฯ เต ชิวฺหคฺเคน รสคฺคานิ ปริเยสนฺตา อาหิณฺฑนฺติฯ

เต อมฺพิลํ ลภิตฺวา อนมฺพิลํ ปริเยสนฺติ, อนมฺพิลํ ลภิตฺวา อมฺพิลํ ปริเยสนฺติ; มธุรํ ลภิตฺวา อมธุรํ ปริเยสนฺติ, อมธุรํ ลภิตฺวา มธุรํ ปริเยสนฺติ; ติตฺตกํ ลภิตฺวา อติตฺตกํ ปริเยสนฺติ, อติตฺตกํ ลภิตฺวา ติตฺตกํ ปริเยสนฺติ; กฏุกํ ลภิตฺวา อกุฏกํ ปริเยสนฺติ, อกุฏกํ ลภิตฺวา กฏุกํ ปริเยสนฺติ; โลณิกํ ลภิตฺวา อโลณิกํ ปริเยสนฺติ, อโลณิกํ ลภิตฺวา โลณิกํ ปริเยสนฺติ; ขาริกํ ลภิตฺวา อขาริกํ ปริเยสนฺติ, อขาริกํ ลภิตฺวา ขาริกํ ปริเยสนฺติ; กสาวํ ลภิตฺวา อกสาวํ ปริเยสนฺติ, อกสาวํ ลภิตฺวา กสาวํ ปริเยสนฺติ; ลมฺพิกํ ลภิตฺวา อลมฺพิกํ ปริเยสนฺติ, อลมฺพิกํ ลภิตฺวา ลมฺพิกํ ปริเยสนฺติ; สาทุํ ลภิตฺวา อสาทุํ ปริเยสนฺติ, อสาทุํ ลภิตฺวา สาทุํ ปริเยสนฺติ; สีตํ ลภิตฺวา อุณฺหํ ปริเยสนฺติ, อุณฺหํ ลภิตฺวา สีตํ ปริเยสนฺติ ฯ เต ยํ ยํ ลภนฺติ เตน เตน น ตุสฺสนฺติ, อปราปรํ ปริเยสนฺติฯ มนาปิเกสุ รเสสุ รตฺตา คิทฺธา คถิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาฯ สา รสตณฺหา ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ ตสฺมา โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ – ‘‘เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย; ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา ยาปนาย วิหิํสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหายฯ อิติ ปุราณญฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ, นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ, ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จา’’ติฯ

ยถา วณํ อาลิมฺเปยฺย ยาวเทว อารุหณตฺถาย [โรปนตฺถาย (สฺยา.)], ยถา วา อกฺขํ อพฺภญฺเชยฺย ยาวเทว ภารสฺส นิตฺถรณตฺถาย, ยถา ปุตฺตมํสํ อาหารํ อาหเรยฺย ยาวเทว กนฺตารสฺส นิตฺถรณตฺถาย; เอวเมว โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ – ‘‘เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย; ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา ยาปนาย วิหิํสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหายฯ อิติ ปุราณญฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ, นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ, ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จา’’ติฯ รสตณฺหาย อารโต วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – รเสสุ เคธํ อกรํฯ

อโลโลติ โลลุปฺปํ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ สา โลลุปฺปา ตณฺหา ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ ตสฺมา ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อโลโลติ – รเสสุ เคธํ อกรํ อโลโลฯ

อนญฺญโปสี สปทานจารีติ อนญฺญโปสีติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อตฺตานญฺเญว โปเสติ, น ปรนฺติฯ

อนญฺญโปสิมญฺญาตํ , ทนฺตํ สาเร ปติฏฺฐิตํ [สาเรสุ สุปติฏฺฐิตํ (สฺยา. ก.) ปสฺส อุทา. 6];

ขีณาสวํ วนฺตโทสํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติฯ

อนญฺญโปสี สปทานจารีติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปุพฺพณฺหสมยํ [ปุพฺพนฺหสมยํ (ก.)] นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย ปวิสติ รกฺขิเตเนว กาเยน รกฺขิตาย วาจาย รกฺขิเตน จิตฺเตน อุปฏฺฐิตาย สติยา สํวุเตหิ อินฺทฺริเยหิฯ โอกฺขิตฺตจกฺขุ อิริยาปถสมฺปนฺโน กุลา กุลํ อนติกฺกมนฺโต ปิณฺฑาย จรตีติ – อนญฺญโปสี สปทานจารีฯ

กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโตติ ทฺวีหิ การเณหิ ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ – อตฺตานํ วา นีจํ ฐเปนฺโต ปรํ อุจฺจํ ฐเปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ, อตฺตานํ วา อุจฺจํ ฐเปนฺโต ปรํ นีจํ ฐเปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติฯ กถํ อตฺตานํ นีจํ ฐเปนฺโต ปรํ อุจฺจํ ฐเปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ? ‘‘ตุมฺเห เม พหูปการา, อหํ ตุมฺเห นิสฺสาย ลภามิ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํฯ ยมฺปิ เม อญฺเญ ทาตุํ วา กาตุํ วา มญฺญนฺติ ตุมฺเห นิสฺสาย ตุมฺเห ปสฺสนฺตาฯ ยมฺปิ เม โปราณํ มาตาเปตฺติกํ นามโคตฺตํ ตมฺปิ เม อนฺตรหิตํ ตุมฺเหหิ อหํ ญายามิ – ‘อสุกสฺส กุลุปโก, อสุกาย กุลุปโก’’’ติฯ เอวํ อตฺตานํ นีจํ ฐเปนฺโต ปรํ อุจฺจํ ฐเปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติฯ

กถํ อตฺตานํ อุจฺจํ ฐเปนฺโต ปรํ นีจํ ฐเปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ? ‘‘อหํ ตุมฺหากํ พหูปกาโร, ตุมฺเห มํ อาคมฺม พุทฺธํ สรณํ คตา ธมฺมํ สรณํ คตา สงฺฆํ สรณํ คตา, ปาณาติปาตา ปฏิวิรตา, อทินฺนาทานา ปฏิวิรตา, กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรตา, มุสาวาทา ปฏิวิรตา, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานา ปฏิวิรตา, ตุมฺหากํ อหํ อุทฺเทสํ เทมิ ปริปุจฺฉํ เทมิ อุโปสถํ อาจิกฺขามิ นวกมฺมํ อธิฏฺฐามิ; อถ จ ปน ตุมฺเห มํ อุชฺฌิตฺวา อญฺเญ สกฺกโรถ ครุํ กโรถ มาเนถ ปูเชถา’’ติฯ เอวํ อตฺตานํ อุจฺจํ ฐเปนฺโต ปรํ นีจํ ฐเปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติฯ

กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโตติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ กุลปลิโพเธน อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ, คณปลิโพเธน อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ, อาวาสปลิโพเธน อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ, จีวรปลิโพเธน อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ, ปิณฺฑปาตปลิโพเธน อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ, เสนาสนปลิโพเธน อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารปลิโพเธน อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต โหตีติ – กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –

‘‘รเสสุ เคธํ อกรํ อโลโล, อนญฺญโปสี สปทานจารี;

กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

[152]

ปหาย ปญฺจาวรณานิ เจตโส, อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช สพฺเพ;

อนิสฺสิโต เฉตฺว [เฉตฺวา (สฺยา. ก.)] สิเนหโทสํ [สฺเนหโทสํ (สฺยา. ก.)], เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ

ปหาย ปญฺจาวรณานิ เจตโสติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา, พฺยาปาทนีวรณํ… ถินมิทฺธนีวรณํ… อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ… วิจิกิจฺฉานีวรณํ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ – ปหาย ปญฺจาวรณานิ เจตโสฯ

อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช สพฺเพติ ราโค จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส, โทโส จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส, โมโห จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส, โกโธ… อุปนาโห…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสาฯ อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช สพฺเพติ สพฺเพ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช ปนุทิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช สพฺเพฯ

อนิสฺสิโต เฉตฺว สิเนหโทสนฺติฯ อนิสฺสิโตติ ทฺเว นิสฺสยา – ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฏฺฐินิสฺสโย จ…เป.… อยํ ตณฺหานิสฺสโย…เป.… อยํ ทิฏฺฐินิสฺสโยฯ สิเนโหติ ทฺเว สฺเนหา – ตณฺหาสฺเนโห จ ทิฏฺฐิสฺเนโห จ…เป.… อยํ ตณฺหาสฺเนโห…เป.… อยํ ทิฏฺฐิสฺเนโหฯ โทโสติ โย จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต ปฏิฆํ ปฏิวิโรโธ โกโป ปโกโป สมฺปโกโป โทโส ปโทโส สมฺปโทโส จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส ฯ อนิสฺสิโต เฉตฺว สิเนหโทสนฺติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ตณฺหาสฺเนหญฺจ ทิฏฺฐิสฺเนหญฺจ โทสญฺจ เฉตฺวา อุจฺฉินฺทิตฺวา สมุจฺฉินฺทิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา จกฺขุํ อนิสฺสิโต, โสตํ อนิสฺสิโต…เป.… ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพ ธมฺเม อนิสฺสิโต อนลฺลีโน อนุปคโต อนชฺโฌสิโต อนธิมุตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – อนิสฺสิโต เฉตฺว สิเนหโทสํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –

‘‘ปหาย ปญฺจาวรณานิ เจตโส, อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช สพฺเพ;

อนิสฺสิโต เฉตฺว สิเนหโทสํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

[153]

วิปิฏฺฐิกตฺวาน สุขํ ทุขญฺจ, ปุพฺเพว จ โสมนสฺสโทมนสฺสํ;

ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ

วิปิฏฺฐิกตฺวาน สุขํ ทุขญฺจ, ปุพฺเพว จ โสมนสฺสโทมนสฺสนฺติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิํ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ – วิปิฏฺฐิกตฺวาน สุขํ ทุขญฺจ, ปุพฺเพว จ โสมนสฺสโทมนสฺสํฯ

ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธนฺติฯ อุเปกฺขาติ ยา จตุตฺถชฺฌาเน อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา จิตฺตสมตา จิตฺตปฺปสฺสทฺธตา [จิตฺตวิสฏตา (ก.) ปสฺส มหานิ. 207] มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺสฯ สมโถติ ยา จิตฺตสฺส ฐิติ สณฺฐิติ อวฏฺฐิติ อวิสาหาโร [อวิสํหาโร (ก.) ปสฺส ธ. ส. 11, 15] อวิกฺเขโป อวิสาหฏมานสตา [อวิสํหฏมานสตา (ก.)] สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธิ; จตุตฺถชฺฌาเน อุเปกฺขา จ สมโถ จ สุทฺธา โหนฺติ วิสุทฺธา ปริโยทาตา อนงฺคณา วิคตูปกฺกิเลสา มุทุภูตา กมฺมนิยา ฐิตา อาเนญฺชปฺปตฺตาฯ ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธนฺติ จตุตฺถชฺฌานํ อุเปกฺขญฺจ สมถญฺจ ลทฺธา ลภิตฺวา วินฺทิตฺวา ปฏิลภิตฺวาติ – ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –

‘‘วิปิฏฺฐิกตฺวาน สุขํ ทุขญฺจ, ปุพฺเพว จ โสมนสฺสโทมนสฺสํ;

ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

[154]

อารทฺธวีริโย ปรมตฺถปตฺติยา, อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ;

ทฬฺหนิกฺกโม ถามพลูปปนฺโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ

อารทฺธวีริโย ปรมตฺถปตฺติยาติ ปรมตฺถํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ ปรมตฺถสฺส ปตฺติยา ลาภาย ปฏิลาภาย อธิคมาย ผสฺสนาย สจฺฉิกิริยาย อารทฺธวีริโย วิหรติ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย กุสลานํ ธมฺมานํ สมฺปทาย ถามวา [ถามสา (ก.)] ทฬฺหปรกฺกโม อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสูติ – อารทฺธวีริโย ปรมตฺถปตฺติยาฯ

อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺตีติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย…เป.… อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย…เป.… อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ฐิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา [ภาวนาปาริปูริยา (สฺยา.)] ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหตีติ – เอวํ อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติฯ

อถ วา, ‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ อฏฺฐิ จ อวสิสฺสตุ [อวสุสฺสตุ (สฺยา.) ม. นิ. 2.184; สํ. นิ. 2.22 ปสฺสิตพฺพํ], สรีเร อุปสุสฺสตุ มํสโลหิตํ, ยํ ตํ ปุริสถาเมน ปุริสพเลน ปุริสวีริเยน ปุริสปรกฺกเมน ปตฺตพฺพํ น ตํ อปาปุณิตฺวา วีริยสฺส สณฺฐานํ [วิริยสฺส ฐานํ (สฺยา.)] ภวิสฺสตี’’ติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวมฺปิ อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติฯ

นาสิสฺสํ น ปิวิสฺสามิ, วิหารโต น นิกฺขเม;

นปิ ปสฺสํ นิปาเตสฺสํ, ตณฺหาสลฺเล อนูหเตติฯ

จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวมฺปิ อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติฯ

‘‘น ตาวาหํ อิมํ ปลฺลงฺกํ ภินฺทิสฺสามิ ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตี’’ติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวมฺปิ อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติฯ

‘‘น ตาวาหํ อิมมฺหา อาสนา วุฏฺฐหิสฺสามิ ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตี’’ติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวมฺปิ อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติฯ

‘‘น ตาวาหํ อิมมฺหา จงฺกมา โอโรหิสฺสามิ…เป.… วิหารา นิกฺขมิสฺสามิ… อฑฺฒโยคา นิกฺขมิสฺสามิ… ปาสาทา นิกฺขมิสฺสามิ… หมฺมิยา นิกฺขมิสฺสามิ… คุหาย นิกฺขมิสฺสามิ… เลณา นิกฺขมิสฺสามิ… กุฏิยา นิกฺขมิสฺสามิ… กูฏาคารา นิกฺขมิสฺสามิ… อฏฺฏา นิกฺขมิสฺสามิ… มาฬา นิกฺขมิสฺสามิ… อุทฺทณฺฑา นิกฺขมิสฺสามิ … อุปฏฺฐานสาลาย นิกฺขมิสฺสามิ… มณฺฑปา นิกฺขมิสฺสามิ… รุกฺขมูลา นิกฺขมิสฺสามิ ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตี’’ติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวมฺปิ อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติฯ

‘‘อิมสฺมิํเยว ปุพฺพณฺหสมเย [ปุพฺพณฺหสมยํ (ก.) มหานิ. 17] อริยธมฺมํ อาหริสฺสามิ สมาหริสฺสามิ อธิคจฺฉิสฺสามิ ผสฺสยิสฺสามิ สจฺฉิกริสฺสามี’’ติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวมฺปิ อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติฯ

อิมสฺมิํเยว มชฺฌนฺหิกสมเย…เป.… สายนฺหสมเย …เป.… ปุเรภตฺตํ… ปจฺฉาภตฺตํ… ปุริมยามํ… มชฺฌิมยามํ… ปจฺฉิมยามํ… กาเฬ… ชุณฺเห… วสฺเส… เหมนฺเต … คิมฺเห… ปุริเม วโยขนฺเธ… มชฺฌิเม วโยขนฺเธ… ปจฺฉิเม วโยขนฺเธ อริยธมฺมํ อาหริสฺสามิ สมาหริสฺสามิ อธิคจฺฉิสฺสามิ ผสฺสยิสฺสามิ สจฺฉิกริสฺสามีติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวมฺปิ อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติฯ

ทฬฺหนิกฺกโม ถามพลูปปนฺโนติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ทฬฺหสมาทาโน อโหสิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ อวฏฺฐิตสมาทาโน กายสุจริเต วจีสุจริเต มโนสุจริเต ทานสํวิภาเค สีลสมาทาเน อุโปสถุปวาเส มตฺเตยฺยตาย [เมตฺเตยฺยตาย (สฺยา. ก.) โมคฺคลฺลานพฺยากรเณ 4.39 สุตฺตํ โอโลเกตพฺพํ] เปตฺเตยฺยตาย สามญฺญตาย พฺรหฺมญฺญตาย กุเลเชฏฺฐาปจายิตาย อญฺญตรญฺญตเรสุ อธิกุสเลสุ ธมฺเมสูติ – ทฬฺหนิกฺกโมฯ ถามพลูปปนฺโนติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ถาเมน จ พเลน จ วีริเยน จ ปรกฺกเมน จ ปญฺญาย จ อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโตติ – ทฬฺหนิกฺกโม ถามพลูปปนฺโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –

‘‘อารทฺธวีริโย ปรมตฺถปตฺติยา, อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ;

ทฬฺหนิกฺกโม ถามพลูปปนฺโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

[155]

ปฏิสลฺลานํ ฌานมริญฺจมาโน, ธมฺเมสุ นิจฺจํ อนุธมฺมจารี;

อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสุ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ

ปฏิสลฺลานํ ฌานมริญฺจมาโนติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปฏิสลฺลานาราโม โหติ ปฏิสลฺลานรโต อชฺฌตฺตํ เจโตสมถมนุยุตฺโต อนิรากตชฺฌาโน วิปสฺสนาย สมนฺนาคโต พฺรูเหตา สุญฺญาคารํ ฌายี ฌานรโต เอกตฺตมนุยุตฺโต สทตฺถครุโกติ ปฏิสลฺลานํฯ

ฌานมริญฺจมาโนติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ทฺวีหิ การเณหิ ฌานํ น ริญฺจติ – อนุปฺปนฺนสฺส วา ปฐมสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย ยุตฺโต ปยุตฺโต สํยุตฺโต อายุตฺโต สมายุตฺโต, อนุปฺปนฺนสฺส วา ทุติยสฺส ฌานสฺส…เป.… อนุปฺปนฺนสฺส วา ตติยสฺส ฌานสฺส… อนุปฺปนฺนสฺส วา จตุตฺถสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย ยุตฺโต ปยุตฺโต สํยุตฺโต อายุตฺโต สมายุตฺโตติ – เอวมฺปิ ฌานํ น ริญฺจติฯ

อถ วา, อุปฺปนฺนํ วา ปฐมํ ฌานํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ, อุปฺปนฺนํ วา ทุติยํ ฌานํ…เป.… อุปฺปนฺนํ วา ตติยํ ฌานํ… อุปฺปนฺนํ วา จตุตฺถํ ฌานํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติฯ เอวมฺปิ ฌานํ น ริญฺจตีติ – ปฏิสลฺลานํ ฌานมริญฺจมาโนฯ

ธมฺเมสุ นิจฺจํ อนุธมฺมจารีติ ธมฺมา วุจฺจนฺติ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา…เป.… อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคฯ กตเม อนุธมฺมา? สมฺมาปฏิปทา อปจฺจนีกปฏิปทา อนฺวตฺถปฏิปทา ธมฺมานุธมฺมปฏิปทา สีเลสุ ปริปูรการิตา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตญฺญุตา ชาคริยานุโยโค สติสมฺปชญฺญํ – อิเม วุจฺจนฺติ อนุธมฺมาฯ ธมฺเมสุ นิจฺจํ อนุธมฺมจารีติ ธมฺเมสุ นิจฺจกาลํ ธุวกาลํ สตตํ สมิตํ อโวกิณฺณํ โปงฺขานุโปงฺขํ อุทกูมิกชาตํ [อุทกุมฺมิชาตํ (สฺยา.), อุทกุมฺมิกชาตํ (ก.)]

อวีจิสนฺตติสหิตํ ผสฺสิตํ ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ ปุริมยามํ มชฺฌิมยามํ ปจฺฉิมยามํ กาเฬ ชุณฺเห วสฺเส เหมนฺเต คิมฺเห ปุริเม วโยขนฺเธ มชฺฌิเม วโยขนฺเธ ปจฺฉิเม วโยขนฺเธ จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – ธมฺเมสุ นิจฺจํ อนุธมฺมจารีฯ

อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสูติ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสุ, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป.… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสูติ – อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสุ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –

‘‘ปฏิสลฺลานํ ฌานมริญฺจมาโน, ธมฺเมสุ นิจฺจํ อนุธมฺมจารี;

อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสุ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

[156]

ตณฺหกฺขยํ ปตฺถยมปฺปมตฺโต, อเนฬมูโค [อเนลมูโค (สฺยา. ก.)] สุตวา สตีมา;

สงฺขาตธมฺโม นิยโต ปธานวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ

ตณฺหกฺขยํ ปตฺถยมปฺปมตฺโตติฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหาฯ ตณฺหกฺขยนฺติ ราคกฺขยํ โทสกฺขยํ โมหกฺขยํ คติกฺขยํ อุปปตฺติกฺขยํ ปฏิสนฺธิกฺขยํ ภวกฺขยํ สํสารกฺขยํ วฏฺฏกฺขยํ ปตฺถยนฺโต อิจฺฉนฺโต สาทิยนฺโต ปิหยนฺโต อภิชปฺปนฺโตติ – ตณฺหกฺขยํ ปตฺถยํฯ อปฺปมตฺโตติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สกฺกจฺจการี สาตจฺจการี…เป.… อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสูติ – ตณฺหกฺขยํ ปตฺถยมปฺปมตฺโตฯ

อเนฬมูโค สุตวา สตีมาติฯ อเนฬมูโคติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวีฯ สุตวาติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ พหุสฺสุโต โหติ สุตธโร สุตสนฺนิจฺจโยฯ เย เต ธมฺมา อาทิกลฺยาณา มชฺเฌกลฺยาณา ปริโยสานกลฺยาณา สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ อภิวทนฺติ, ตถารูปาสฺส ธมฺมา พหุสฺสุตา โหนฺติ ธาตา วจสา ปริจิตา มนสานุเปกฺขิตา ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธาฯ สตีมาติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สติมา โหติ ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคตตฺตา จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา อนุสฺสริตาติ – อเนฬมูโค สุตวา สตีมาฯ

สงฺขาตธมฺโม นิยโต ปธานวาติ สงฺขาตธมฺโม วุจฺจติ ญาณํฯ ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิฯ สงฺขาตธมฺโมติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สงฺขาตธมฺโม ญาตธมฺโม ตุลิตธมฺโม ตีริตธมฺโม วิภูตธมฺโม วิภาวิตธมฺโม ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ สงฺขาตธมฺโม…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ สงฺขาตธมฺโม ญาตธมฺโม ตุลิตธมฺโม ตีริตธมฺโม วิภูตธมฺโม วิภาวิตธมฺโมฯ อถ วา, ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส จ ขนฺธา สํขิตฺตา ธาตุโย สํขิตฺตา อายตนานิ สํขิตฺตานิ คติโย สํขิตฺตา อุปปตฺติโย สํขิตฺตา ปฏิสนฺธิโย สํขิตฺตา ภวา สํขิตฺตา สํสารา สํขิตฺตา วฏฺฏา สํขิตฺตาฯ

อถ วา, โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ขนฺธปริยนฺเต ฐิโต ธาตุปริยนฺเต ฐิโต อายตนปริยนฺเต ฐิโต คติปริยนฺเต ฐิโต อุปปตฺติปริยนฺเต ฐิโต ปฏิสนฺธิปริยนฺเต ฐิโต ภวปริยนฺเต ฐิโต สํสารปริยนฺเต ฐิโต วฏฺฏปริยนฺเต ฐิโต สงฺขารปริยนฺเต ฐิโต อนฺติมภเว [อนฺติเม ภเว (ก.) จูฬนิ. เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 28] ฐิโต อนฺติมสมุสฺสเย ฐิโต อนฺติมเทหธโร ปจฺเจกสมฺพุทฺโธฯ

ตสฺสายํ ปจฺฉิมโก ภโว, จริโมยํ สมุสฺสโย;

ชาติมรณสํสาโร [ชาติชรามรณสํสาโร (สฺยา.) เอวมีทิเสสุ ฐาเนสุ], นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติฯ

ตํการณา ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สงฺขาตธมฺโมฯ นิยโตติ นิยามา วุจฺจนฺติ จตฺตาโร อริยมคฺคาฯ จตูหิ อริยมคฺเคหิ สมนฺนาคโตติ นิยโตฯ นิยามํ ปตฺโต สมฺปตฺโต อธิคโต ผสฺสิโต สจฺฉิกโต ปตฺโต นิยามํฯ ปธานวาติ ปธานํ วุจฺจติ วีริยํฯ โส เจตโส วีริยารมฺโภ นิกฺกโม ปรกฺกโม อุยฺยาโม วายาโม อุสฺสาโห อุสฺโสฬฺหี ถาโม ธิติ อสิถิลปรกฺกโม อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺทตา อนิกฺขิตฺตธุรตา ธุรสมฺปคฺคาโห วีริยํ วีริยินฺทฺริยํ วีริยพลํ สมฺมาวายาโมฯ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมินา ปธาเนน อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโตฯ ตสฺมา โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปธานวาติ – สงฺขาตธมฺโม นิยโต ปธานวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –

‘‘ตณฺหกฺขยํ ปตฺถยมปฺปมตฺโต, อเนฬมูโค สุตวา สตีมา;

สงฺขาตธมฺโม นิยโต ปธานวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

[157]

สีโหว สทฺเทสุ อสนฺตสนฺโต, วาโตว ชาลมฺหิ อสชฺชมาโน;

ปทุมํว โตเยน อลิมฺปมาโน [อลิปฺปมาโน, สุ. นิ. 71], เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ

สีโหว สทฺเทสุ อสนฺตสนฺโตติ ยถา สีโห มิคราชา สทฺเทสุ อสนฺตาสี อปริสนฺตาสี อนุตฺราสี อนุพฺพิคฺโค อนุสฺสงฺกี [อนุสฺสุกี (สฺยา.)] อนุตฺราโส อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ สทฺเทสุ อสนฺตาสี อปริสนฺตาสี อนุตฺราสี อนุพฺพิคฺโค อนุสฺสงฺกี อนุตฺราโส อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหรตีติ – สีโหว สทฺเทสุ อสนฺตสนฺโตฯ

วาโตว ชาลมฺหิ อสชฺชมาโนติฯ วาโตติ ปุรตฺถิมา วาตา ปจฺฉิมา วาตา อุตฺตรา วาตา ทกฺขิณา วาตา สรชา วาตา อรชา วาตา สีตา วาตา อุณฺหา วาตา ปริตฺตา วาตา อธิมตฺตา วาตา เวรมฺภวาตา ปกฺขวาตา [ปกฺขิวาตา (สฺยา.) จูฬนิ. อุปสีวมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 43, ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส 138 นตฺถิ ปาฐนานตฺตํ] สุปณฺณวาตา ตาลปณฺณวาตา วิธูปนวาตาฯ ชาลํ วุจฺจติ สุตฺตชาลํฯ ยถา วาโต ชาลมฺหิ น สชฺชติ น คณฺหาติ น พชฺฌติ น ปลิพชฺฌติ, เอวเมว ทฺเว ชาลา – ตณฺหาชาลญฺจ ทิฏฺฐิชาลญฺจ…เป.… อิทํ ตณฺหาชาลํ…เป.… อิทํ ทิฏฺฐิชาลํฯ ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส ตณฺหาชาลํ ปหีนํ ทิฏฺฐิชาลํ ปฏินิสฺสฏฺฐํ, ตณฺหาชาลสฺส ปหีนตฺตา ทิฏฺฐิชาลสฺส ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ รูเป น สชฺชติ สทฺเท น สชฺชติ…เป.… ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ น สชฺชติ น คณฺหาติ น พชฺฌติ น ปลิพชฺฌติ นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – วาโตว ชาลมฺหิ อสชฺชมาโนฯ

ปทุมํว โตเยน อลิมฺปมาโนติ ปทุมํ วุจฺจติ ปทุมปุปฺผํฯ โตยํ วุจฺจติ อุทกํฯ ยถา ปทุมปุปฺผํ โตเยน น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ, อลิตฺตํ อปลิตฺตํ อนุปลิตฺตํ, เอวเมว ทฺเว เลปา – ตณฺหาเลโป จ ทิฏฺฐิเลโป จ…เป.… อยํ ตณฺหาเลโป…เป.… อยํ ทิฏฺฐิเลโปฯ ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส ตณฺหาเลโป ปหีโน, ทิฏฺฐิเลโป ปฏินิสฺสฏฺโฐฯ ตณฺหาเลปสฺส ปหีนตฺตา ทิฏฺฐิเลปสฺส ปฏินิสฏฺฐตฺตา โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ รูเป น ลิมฺปติ สทฺเท น ลิมฺปติ…เป.… ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ, อลิตฺโต อปลิตฺโต อนุปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – ปทุมํว โตเยน อลิมฺปมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –

‘‘สีโหว สทฺเทสุ อสนฺตสนฺโต, วาโตว ชาลมฺหิ อสชฺชมาโน;

ปทุมํว โตเยน อลิมฺปมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

[158]

สีโห ยถา ทาฐพลี ปสยฺห, ราชา มิคานํ อภิภุยฺย จารี;

เสเวถ ปนฺตานิ เสนาสนานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ

สีโห ยถา ทาฐพลี ปสยฺห, ราชา มิคานํ อภิภุยฺย จารีติ ยถา สีโห มิคราชา ทาฐพลี ทาฐาวุโธ สพฺเพ ติรจฺฉานคเต ปาเณ อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา มทฺทิตฺวา จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ ปญฺญาพลี ปญฺญาวุโธ สพฺพปาณภูเต ปุคฺคเล ปญฺญาย อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา มทฺทิตฺวา จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – สีโห ยถา ทาฐพลี ปสยฺห, ราชา มิคานํ อภิภุยฺย จารีฯ

เสเวถ ปนฺตานิ เสนาสนานีติ ยถา สีโห มิคราชา อรญฺญวนมชฺโฌคาเหตฺวา จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฏิเสวติ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานิฯ โส เอโก คจฺฉติ เอโก ติฏฺฐติ เอโก นิสีทติ เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ เอโก ปฏิกฺกมติ เอโก รโห นิสีทติ เอโก จงฺกมํ อธิฏฺฐาติ เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – เสเวถ ปนฺตานิ เสนาสนานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –

‘‘สีโห ยถา ทาฐพลี ปสยฺห, ราชา มิคานํ อภิภุยฺย จารี;

เสเวถ ปนฺตานิ เสนาสนานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

[159]

เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺติํ, อาเสวมาโน มุทิตญฺจ กาเล;

สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ

เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺติํ, อาเสวมาโน มุทิตญฺจ กาเลติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ ตถา ทุติยํ ตถา ตติยํ ตถา จตุตฺถํ, อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติ; กรุณาสหคเตน เจตสา…เป.… มุทิตาสหคเตน เจตสา…เป.… อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรตีติ – เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺติํ, อาเสวมาโน มุทิตญฺจ กาเลฯ

สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโนติ เมตฺตาย ภาวิตตฺตา เย ปุรตฺถิมาย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย ปจฺฉิมาย ทิสาย สตฺตา…เป.… เย อุตฺตราย ทิสาย สตฺตา… เย ทกฺขิณาย ทิสาย สตฺตา… เย ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย สตฺตา… เย ปจฺฉิมาย อนุทิสาย สตฺตา… เย อุตฺตราย อนุทิสาย สตฺตา… เย ทกฺขิณาย อนุทิสาย สตฺตา… เย เหฏฺฐิมาย [อโธคมาย (สฺยา.)] ทิสาย สตฺตา… เย อุปริมาย ทิสาย สตฺตา… เย ทสสุ ทิสาสุ สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติฯ กรุณาย ภาวิตตฺตา… มุทิตาย ภาวิตตฺตา… อุเปกฺขาย ภาวิตตฺตา เย ปุรตฺถิมาย ทิสาย สตฺตา…เป.… เย ทสสุ ทิสาสุ สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติฯ สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโนติ สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน, อปฺปฏิวิรุชฺฌมาโน อนาฆาติยมาโน [อฆฏฺฏิยมาโน (สฺยา.)] อปฺปฏิหญฺญมาโนติ – สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –

‘‘เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺติํ, อาเสวมาโน มุทิตญฺจ กาเล;

สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

[160]

ราคญฺจ โทสญฺจ ปหาย โมหํ, สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ [สํโยชนานิ (ก.)] ;

อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ

ราคญฺจ โทสญฺจ ปหาย โมหนฺติฯ ราโคติ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ โทโสติ โย จิตฺตสฺส อาฆาโต…เป.… จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺสฯ โมโหติ ทุกฺเข อญฺญาณํ…เป.… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํฯ ราคญฺจ โทสญฺจ ปหาย โมหนฺติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ราคญฺจ โทสญฺจ โมหญฺจ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – ราคญฺจ โทสญฺจ ปหาย โมหํฯ

สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานีติฯ ทส สํโยชนานิ – กามราคสํโยชนํ ปฏิฆสํโยชนํ…เป.… อวิชฺชาสํโยชนํฯ สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานีติ ทส สํโยชนานิ สนฺทาลยิตฺวา ปทาลยิตฺวา สมฺปทาลยิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิฯ

อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหีติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ชีวิตปริโยสาเน อสนฺตาสี อนุตฺราสี อนุพฺพิคฺโค อนุสฺสงฺกี อนุตฺราโส อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหรตีติ – อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –

‘‘ราคญฺจ โทสญฺจ ปหาย โมหํ, สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ;

อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

[161]

ภชนฺติ เสวนฺติ จ การณตฺถา, นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตา;

อตฺตตฺถปญฺญา [อตฺตฏฺฐปญฺญา (ก.)] อสุจี มนุสฺสา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ

ภชนฺติ เสวนฺติ จ การณตฺถาติ อตฺตตฺถการณา ปรตฺถการณา อุภยตฺถการณา ทิฏฺฐธมฺมิกตฺถการณา สมฺปรายิกตฺถการณา ปรมตฺถการณา ภชนฺติ สมฺภชนฺติ เสวนฺติ นิเสวนฺติ สํเสวนฺติ ปฏิเสวนฺตีติ – ภชนฺติ เสวนฺติ จ การณตฺถาฯ

นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตาติ ทฺเว มิตฺตา – อคาริกมิตฺโต จ อนาคาริกมิตฺโต จ…เป.… อยํ อคาริกมิตฺโต…เป.… อยํ อนาคาริกมิตฺโตฯ นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตาติ อิเม ทฺเว มิตฺตา อการณา นิกฺการณา อเหตู อปฺปจฺจยา ทุลฺลภา (ทุลฺลทฺธา สุทุลฺลทฺธา) [( ) นตฺถิ สฺยา. โปตฺถเก] ติ – นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตาฯ

อตฺตตฺถปญฺญา อสุจี มนุสฺสาติฯ อตฺตตฺถปญฺญาติ อตฺตโน อตฺถาย อตฺตโน เหตุ อตฺตโน ปจฺจยา อตฺตโน การณา ภชนฺติ สมฺภชนฺติ เสวนฺติ นิเสวนฺติ สํเสวนฺติ ปฏิเสวนฺติ อาจรนฺติ สมาจรนฺติ ปยิรุปาสนฺติ ปริปุจฺฉนฺติ ปริปญฺหนฺตีติ – อตฺตตฺถปญฺญาฯ อสุจี มนุสฺสาติ อสุจินา กายกมฺเมน สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจินา วจีกมฺเมน สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจินา มโนกมฺเมน สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจินา ปาณาติปาเตน…เป.… อสุจินา อทินฺนาทาเนน… อสุจินา กาเมสุมิจฺฉาจาเรน… อสุจินา มุสาวาเทน… อสุจิยา ปิสุณาย วาจาย สมนฺนาคตา… อสุจิยา ผรุสาย วาจาย สมนฺนาคตา… อสุจินา สมฺผปฺปลาเปน สมนฺนาคตา… อสุจิยา อภิชฺฌาย สมนฺนาคตา… อสุจินา พฺยาปาเทน สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจิยา มิจฺฉาทิฏฺฐิยา สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจิยา เจตนาย สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจิยา ปตฺถนาย สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจินา ปณิธินา สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจี หีนา นิหีนา โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา ปริตฺตาติ – อตฺตตฺถปญฺญา อสุจี มนุสฺสาฯ

เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติฯ เอโกติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก…เป.… จเรติ อฏฺฐ จริยาโย…เป.… ขคฺควิสาณกปฺโปติ ยถา ขคฺคสฺส นาม วิสาณํ เอกํ โหติ อทุติยํ…เป.… เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –

‘‘ภชนฺติ เสวนฺติ จ การณตฺถา, นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตา;

อตฺตตฺถปญฺญา อสุจี มนุสฺสา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

จตุตฺโถ วคฺโคฯ

ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทโส นิฏฺฐิโตฯ

อชิโต ติสฺสเมตฺเตยฺโย, ปุณฺณโก อถ เมตฺตคู;

โธตโก อุปสีโว จ, นนฺโท จ อถ เหมโกฯ

โตเทยฺย-กปฺปา ทุภโย, ชตุกณฺณี จ ปณฺฑิโต;

ภทฺราวุโธ อุทโย จ, โปสาโล จาปิ พฺราหฺมโณ;

โมฆราชา จ เมธาวี, ปิงฺคิโย จ มหาอิสิฯ

โสฬสานํ [โสฬสนฺนํ (สฺยา. ก.)] ปเนเตสํ, พฺราหฺมณานํว สาสนํ;

ปารายนานํ นิทฺเทสา, ตตฺตกา จ ภวนฺติ หิ [วา (ก.)]ฯ

ขคฺควิสาณสุตฺตานํ, นิทฺเทสาปิ ตเถว จ;

นิทฺเทสา ทุวิธา เญยฺยา, ปริปุณฺณา สุลกฺขิตาติฯ

จูฬนิทฺเทสปาฬิ นิฏฺฐิตาฯ