ปฐมวคฺโค

[121]

สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ, อวิเหฐยํ อญฺญตรมฺปิ เตสํ;

น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต สหายํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ

สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑนฺติฯ สพฺเพสูติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – สพฺเพสูติฯ ภูเตสูติ ภูตา วุจฺจนฺติ ตสา จ ถาวรา จฯ ตสาติ เยสํ ตสิตตณฺหา อปฺปหีนา, เยสญฺจ ภยเภรวา อปฺปหีนาฯ กิํการณา วุจฺจนฺติ ตสา? เต ตสนฺติ อุตฺตสนฺติ ปริตสนฺติ ภาสนฺติ สนฺตาสํ อาปชฺชนฺติ, ตํการณา วุจฺจนฺติ ตสาฯ ถาวราติ เยสํ ตสิตตณฺหา ปหีนา, เยสญฺจ ภยเภรวา ปหีนาฯ กิํการณา วุจฺจนฺติ ถาวรา? เต น ตสนฺติ น อุตฺตสนฺติ น ปริตสนฺติ น ภายนฺติ น สนฺตาสํ อาปชฺชนฺติ, ตํการณา วุจฺจนฺติ ถาวราฯ ทณฺฑนฺติ ตโย ทณฺฑา – กายทณฺโฑ วจีทณฺโฑ มโนทณฺโฑฯ ติวิธํ กายทุจฺจริตํ กายทณฺโฑ, จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ วจีทณฺโฑ, ติวิธํ มโนทุจฺจริตํ มโนทณฺโฑฯ สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑนฺติ สพฺเพสุ ภูเตสุ ทณฺฑํ นิธาย นิทหิตฺวาฯ

อวิเหฐยํ อญฺญตรมฺปิ เตสนฺติ เอกเมกมฺปิ สตฺตํ ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา อนฺทุยา [อรุยา (สฺยา.), อทฺทุยา (ก.)] วา รชฺชุยา วา อวิเหฐยนฺโต, สพฺเพปิ สตฺเต ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา อนฺทุยา วา รชฺชุยา วา อวิเหฐยนฺโตติ – อวิเหฐยํ อญฺญตรมฺปิ เตสํฯ

น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต สหายนฺติฯ นาติ ปฏิกฺเขโป; ปุตฺตาติ จตฺตาโร ปุตฺตา – อตฺรโช ปุตฺโต, เขตฺตโช ปุตฺโต, ทินฺนโก ปุตฺโต, อนฺเตวาสิโก ปุตฺโตฯ

สหายนฺติ สหายา วุจฺจนฺติ เยหิ สห อาคมนํ ผาสุ, คมนํ ผาสุ, คมนาคมนํ ผาสุ, ฐานํ ผาสุ, นิสชฺชนํ ผาสุ, สยนํ [นิปชฺชนํ (สฺยา.)] ผาสุ, อาลปนํ ผาสุ, สลฺลปนํ ผาสุ, อุลฺลปนํ ผาสุ, สมุลฺลปนํ ผาสุ ฯ น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต สหายนฺติ ปุตฺตมฺปิ น อิจฺเฉยฺย น สาทิเยยฺย น ปตฺถเยยฺย น ปิหเยยฺย นาภิชปฺเปยฺย, กุโต มิตฺตํ วา สนฺทิฏฺฐํ วา สมฺภตฺตํ วา สหายํ วา อิจฺเฉยฺย [อิจฺฉิสฺสติ (สฺยา.) เอวมีทิเสสุ ปเทสุ อนาคตวิภตฺติยา] สาทิเยยฺย ปตฺถเยยฺย ปิหเยยฺย อภิชปฺเปยฺยาติ – น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต สหายํฯ

เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติฯ เอโกติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก, อทุติยฏฺเฐน เอโก, ตณฺหาย ปหานฏฺเฐน [ตณฺหาปหานฏฺเฐน (สฺยา.) มหานิ. 191] เอโก, เอกนฺตวีตราโคติ เอโก, เอกนฺตวีตโทโสติ เอโก, เอกนฺตวีตโมโหติ เอโก, เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ เอโก, เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก, เอโก อนุตฺตรํ ปจฺเจกสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโกฯ

กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก? โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ญาติปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา สนฺนิธิปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิญฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโกฯ

กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อทุติยฏฺเฐน เอโก? โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน เอโก อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฏิเสวติ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานิฯ โส เอโก คจฺฉติ, เอโก ติฏฺฐติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ, เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, เอโก อภิกฺกมติ, เอโก ปฏิกฺกมติ, เอโก รโห นิสีทติ, เอโก จงฺกมํ อธิฏฺฐาติ, เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อทุติยฏฺเฐน เอโกฯ

กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ตณฺหาย ปหานฏฺเฐน เอโก? โส เอวํ เอโก อทุติโย อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต มหาปธานํ ปทหนฺโต มารํ สเสนกํ นมุจิํ กณฺหํ ปมตฺตพนฺธุํ วิธเมตฺวา จ ตณฺหาชาลินิํ วิสริตํ วิสตฺติกํ ปชหิ วิโนเทสิ พฺยนฺตีอกาสิ อนภาวํคเมสิฯ

‘‘ตณฺหาทุติโย ปุริโส, ทีฆมทฺธาน สํสรํ;

อิตฺถภาวญฺญถาภาวํ, สํสารํ นาติวตฺตติฯ

‘‘เอตมาทีนวํ ญตฺวา, ตณฺหํ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;

วีตตณฺโห อนาทาโน, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติฯ

เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ตณฺหาย ปหานฏฺเฐน เอโกฯ

กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอกนฺตวีตราโคติ เอโก? ราคสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตราโคติ เอโก, โทสสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตโทโสติ เอโก, โมหสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตโมโหติ เอโก, กิเลสานํ ปหีนตฺตา เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ เอโกฯ เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอกนฺตวีตราโคติ เอโกฯ

กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก? เอกายนมคฺโค วุจฺจติ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคฯ

‘‘เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี, มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;

เอเตน มคฺเคน ตริํสุ ปุพฺเพ, ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆ’’นฺติฯ

เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโกฯ

กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอโก อนุตฺตรํ ปจฺเจกสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโก? โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํฯ ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฏฺฐิฯ

โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ มคฺคปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ญาณปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณ’’นฺติ พุชฺฌิ, ‘‘วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ พุชฺฌิ, ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติ พุชฺฌิ, ‘‘สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’นฺติ พุชฺฌิ, ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ภวปจฺจยา ชาตี’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ พุชฺฌิ; ‘‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘วิญฺญาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ; ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ พุชฺฌิ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ พุชฺฌิ; ‘‘อิเม อาสวา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อยํ อาสวสมุทโย’’ติ พุชฺฌิ…เป.… ‘‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ พุชฺฌิ; ‘‘อิเม ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพา’’ติ พุชฺฌิ; ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ พุชฺฌิ, ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยญฺจ…เป.… นิสฺสรณญฺจ พุชฺฌิ, จตุนฺนํ มหาภูตานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ พุชฺฌิ, ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ พุชฺฌิฯ

อถ วา, ยํ พุชฺฌิตพฺพํ อนุพุชฺฌิตพฺพํ ปฏิพุชฺฌิตพฺพํ สมฺพุชฺฌิตพฺพํ อธิคนฺตพฺพํ ผสฺสิตพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ, สพฺพํ ตํ เตน ปจฺเจกโพธิญาเณน พุชฺฌิ อนุพุชฺฌิ ปฏิพุชฺฌิ สมฺพุชฺฌิ อธิคจฺฉิ ผสฺเสสิ สจฺฉากาสีติ เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอโก อนุตฺตรํ ปจฺเจกสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ – เอโกฯ

จเรติ อฏฺฐ จริยาโย – อิริยาปถจริยา, อายตนจริยา, สติจริยา, สมาธิจริยา, ญาณจริยา, มคฺคจริยา, ปตฺติจริยา, โลกตฺถจริยาฯ อิริยาปถจริยาติ จตูสุ อิริยาปเถสุฯ อายตนจริยาติ ฉสุ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุฯ สติจริยาติ จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุฯ สมาธิจริยาติ จตูสุ ฌาเนสุฯ ญาณจริยาติ จตูสุ อริยสจฺเจสุฯ มคฺคจริยาติ จตูสุ อริยมคฺเคสุฯ ปตฺติจริยาติ จตูสุ สามญฺญผเลสุฯ โลกตฺถจริยาติ ตถาคเตสุ อรหนฺเตสุ สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ ปเทสโต ปจฺเจกสมฺพุทฺเธสุ ปเทสโต สาวเกสุฯ

อิริยาปถจริยา จ ปณิธิสมฺปนฺนานํ, อายตนจริยา จ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ , สติจริยา จ อปฺปมาทวิหารีนํ, สมาธิจริยา จ อธิจิตฺตมนุยุตฺตานํ, ญาณจริยา จ พุทฺธิสมฺปนฺนานํ, มคฺคจริยา จ สมฺมาปฏิปนฺนานํ, ปตฺติจริยา จ อธิคตผลานํ, โลกตฺถจริยา จ ตถาคตานํ อรหนฺตานํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ ปเทสโต ปจฺเจกพุทฺธานํ ปเทสโต สาวกานํฯ อิมา อฏฺฐ จริยาโยฯ อปราปิ อฏฺฐ จริยาโย – อธิมุจฺจนฺโต สทฺธาย จรติ, ปคฺคณฺหนฺโต วีริเยน จรติ, อุปฏฺฐเปนฺโต สติยา จรติ, อวิกฺเขปํ กโรนฺโต สมาธินา จรติ, ปชานนฺโต ปญฺญาย จรติ, วิชานนฺโต วิญฺญาณจริยาย จรติฯ เอวํ ปฏิปนฺนสฺส กุสลา ธมฺมา อายาเปนฺตีติ – อายตนจริยาย จรติฯ เอวํ ปฏิปนฺโน วิเสสมธิคจฺฉตีติ – วิเสสจริยาย จรติฯ อิมา อฏฺฐ จริยาโยฯ

อปราปิ อฏฺฐ จริยาโย – ทสฺสนจริยา จ สมฺมาทิฏฺฐิยา, อภิโรปนจริยา จ สมฺมาสงฺกปฺปสฺส , ปริคฺคหจริยา จ สมฺมาวาจาย, สมุฏฺฐานจริยา จ สมฺมากมฺมนฺตสฺส, โวทานจริยา จ สมฺมาอาชีวสฺส, ปคฺคหจริยา จ สมฺมาวายามสฺส, อุปฏฺฐานจริยา จ สมฺมาสติยา, อวิกฺเขปจริยา จ สมฺมาสมาธิสฺสฯ อิมา อฏฺฐ จริยาโยฯ

ขคฺควิสาณกปฺโปติ ยถา ขคฺคสฺส นาม วิสาณํ เอกํ โหติ อทุติยํ, เอวเมว โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ตกฺกปฺโป ตสฺสทิโส ตปฺปฏิภาโคฯ ยถา อติโลณํ วุจฺจติ โลณกปฺโป, อติติตฺตกํ วุจฺจติ ติตฺตกปฺโป, อติมธุรํ วุจฺจติ มธุรกปฺโป, อติอุณฺหํ วุจฺจติ อคฺคิกปฺโป , อติสีตลํ วุจฺจติ หิมกปฺโป, มหาอุทกกฺขนฺโธ วุจฺจติ สมุทฺทกปฺโป, มหาภิญฺญาพลปฺปตฺโต สาวโก วุจฺจติ สตฺถุกปฺโปติ; เอวเมว โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ตตฺถ ตกฺกปฺโป ตสฺสทิโส ตปฺปฏิภาโค เอโก อทุติโย มุตฺตพนฺธโน สมฺมา โลเก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –

‘‘สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ, อวิเหฐยํ อญฺญตรมฺปิ เตสํ;

น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต สหายํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

[122]

สํสคฺคชาตสฺส ภวนฺติ สฺเนหา, สฺเนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหติ;

อาทีนวํ สฺเนหชํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ

สํสคฺคชาตสฺส ภวนฺติ สฺเนหาติฯ สํสคฺคาติ ทฺเว สํสคฺคา – ทสฺสนสํสคฺโค จ สวนสํสคฺโค จฯ กตโม ทสฺสนสํสคฺโค? อิเธกจฺโจ ปสฺสติ อิตฺถิํ วา กุมาริํ วา อภิรูปํ ทสฺสนียํ ปาสาทิกํ ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตํฯ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา อนุพฺยญฺชนโส นิมิตฺตํ คณฺหาติ – เกสา วา โสภนา [โสภณา (สฺยา.)] มุขํ วา โสภนํ อกฺขี วา โสภนา กณฺณา วา โสภนา นาสา วา โสภนา โอฏฺฐา วา โสภนา ทนฺตา วา โสภนา มุขํ วา โสภนํ คีวา วา โสภนา ถนา วา โสภนา อุรํ วา โสภนํ อุทรํ วา โสภนํ กฏิ วา โสภนา อูรู วา โสภนา ชงฺฆา วา โสภนา หตฺถา วา โสภนา ปาทา วา โสภนา องฺคุลิโย วา โสภนา นขา วา โสภนาติฯ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา อภินนฺทติ อภิวทติ อภิปตฺเถติ อนุปฺปาเทติ [อนุสฺสรติ (ก.)] อนุพนฺธติ ราคพนฺธนํ – อยํ ทสฺสนสํสคฺโคฯ

กตโม สวนสํสคฺโค? อิเธกจฺโจ สุณาติ – ‘‘อสุกสฺมิํ นาม คาเม วา นิคเม วา อิตฺถี วา กุมารี วา อภิรูปา ทสฺสนียา ปาสาทิกา ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตา’’ติ ฯ สุตฺวา สุณิตฺวา อภินนฺทติ อภิวทติ อภิปตฺเถติ อนุปฺปาเทติ อนุพนฺธติ ราคพนฺธนํ – อยํ สวนสํสคฺโคฯ

สฺเนหาติ ทฺเว สฺเนหา – ตณฺหาสฺเนโห จ ทิฏฺฐิสฺเนโห จฯ กตโม ตณฺหาสฺเนโห? ยาวตา ตณฺหาสงฺขาเตน สีมกตํ [สีมกตํ มริยาทิกตํ (สฺยา.)] โอธิกตํ ปริยนฺติกตํ ปริคฺคหิตํ มมายิตํ – ‘‘อิทํ มม, เอตํ มม, เอตฺตกํ มม, เอตฺตาวตา มม’’ฯ รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺฐพฺพา อตฺถรณา ปาวุรณา ทาสิทาสา อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา เขตฺตํ วตฺถุ หิรญฺญํ สุวณฺณํ คามนิคมราชธานิโย รฏฺฐญฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺฐาคารญฺจ, เกวลมฺปิ มหาปถวิํ ตณฺหาวเสน มมายติ, ยาวตา อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตํ – อยํ ตณฺหาสฺเนโหฯ

กตโม ทิฏฺฐิสฺเนโห? วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ, ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺฐิ, ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกาทิฏฺฐิฯ ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ ทิฏฺฐิคหนํ ทิฏฺฐิกนฺตาโร ทิฏฺฐิวิสูกายิกํ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺฐิสํโยชนํ คาโห ปฏิคฺคาโห [ปติฏฺฐาโห (ก.)] อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริยาสคฺคาโห วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห อยาถาวกสฺมิํ ยาถาวกนฺติ คาโห, ยาวตา ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ – อยํ ทิฏฺฐิสฺเนโหฯ

สํสคฺคชาตสฺส ภวนฺติ สฺเนหาติ ทสฺสนสํสคฺคปจฺจยา จ สวนสํสคฺคปจฺจยา จ ตณฺหาสฺเนโห จ ทิฏฺฐิสฺเนโห จ ภวนฺติ สมฺภวนฺติ ชายนฺติ สญฺชายนฺติ นิพฺพตฺตนฺติ อภินิพฺพตฺตนฺติ ปาตุภวนฺตีติ – สํสคฺคชาตสฺส ภวนฺติ สฺเนหาฯ

สฺเนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหตีติฯ สฺเนโหติ ทฺเว สฺเนหา – ตณฺหาสฺเนโห จ ทิฏฺฐิสฺเนโห จ…เป.… อยํ ตณฺหาสฺเนโห…เป.… อยํ ทิฏฺฐิสฺเนโหฯ ทุกฺขมิทํ ปโหตีติ อิเธกจฺโจ กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรติ, ปาณมฺปิ หนติ, อทินฺนมฺปิ อาทิยติ, สนฺธิมฺปิ ฉินฺทติ, นิลฺโลปมฺปิ [วิโลปมฺปิ (สฺยา.) ปสฺส มหานิ. 170] หรติ, เอกาคาริกมฺปิ กโรติ, ปริปนฺเถปิ ติฏฺฐติ, ปรทารมฺปิ คจฺฉติ, มุสาปิ ภณติฯ ตเมนํ คเหตฺวา รญฺโญ ทสฺเสนฺติ – ‘‘อยํ, เทว, โจโร อาคุจารีฯ อิมสฺส ยํ อิจฺฉสิ ตํ ทณฺฑํ ปเณหี’’ติฯ ตเมนํ ราชา ตํ ปริภาสติฯ โส ปริภาสปจฺจยาปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ [ทุกฺขโทมนสฺสํ (สฺยา.)] ปฏิสํเวเทติฯ เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ชาตํ? ตสฺส สฺเนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ชาตํฯ

เอตฺตเกนปิ ราชา น ตุสฺสติฯ ตเมนํ ราชา พนฺธาเปติ – อนฺทุพนฺธเนน วา รชฺชุพนฺธเนน วา สงฺขลิกพนฺธเนน วา เวตฺตพนฺธเนน วา ลตาพนฺธเนน วา ปกฺเขปพนฺธเนน วา ปริกฺเขปพนฺธเนน วา คามพนฺธเนน วา นิคมพนฺธเนน วา รฏฺฐพนฺธเนน วา ชนปทพนฺธเนน วา, อนฺตมโส สวจนียมฺปิ กโรติ – ‘‘น เต ลพฺภา อิโต ปกฺกมิตุ’’นฺติฯ โส พนฺธนปจฺจยาปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติฯ เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ชาตํ? ตสฺส สฺเนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ชาตํฯ

เอตฺตเกนปิ ราชา น ตุสฺสติฯ ตเมนํ ราชา ตสฺเสว [ตสฺส (สฺยา.)] ธนํ อาหราเปติ – สตํ วา สหสฺสํ วา สตสหสฺสํ วาฯ โส ธนชานิปจฺจยาปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติฯ เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ชาตํ? ตสฺส สฺเนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ชาตํฯ

เอตฺตเกนปิ ราชา น ตุสฺสติฯ ตเมนํ ราชา วิวิธา กมฺมการณา [วิวิธานิ กมฺมกรณานิ (ก.)] การาเปติ – กสาหิปิ ตาเฬติ, เวตฺเตหิปิ ตาเฬติ, อฑฺฒทณฺเฑหิปิ ตาเฬติ, หตฺถมฺปิ ฉินฺทติ, ปาทมฺปิ ฉินฺทติ, หตฺถปาทมฺปิ ฉินฺทติ, กณฺณมฺปิ ฉินฺทติ, นาสมฺปิ ฉินฺทติ, กณฺณนาสมฺปิ ฉินฺทติ, พิลงฺคถาลิกมฺปิ กโรติ, สงฺขมุณฺฑิกมฺปิ กโรติ , ราหุมุขมฺปิ กโรติ, โชติมาลิกมฺปิ กโรติ, หตฺถปชฺโชติกมฺปิ กโรติ, เอรกวตฺติกมฺปิ [เอรกวฏฺฏิกมฺปิ (สฺยา. ก.) ปสฺส ม. นิ. 1.169] กโรติ, จีรกวาสิกมฺปิ กโรติ, เอเณยฺยกมฺปิ กโรติ, พฬิสมํสิกมฺปิ กโรติ, กหาปณิกมฺปิ กโรติ, ขาราปตจฺฉิกมฺปิ [ขาราปฏิจฺฉิกมฺปิ (ก.)] กโรติ, ปลิฆปริวตฺติกมฺปิ กโรติ, ปลาลปีฐกมฺปิ กโรติ, ตตฺเตนปิ เตเลน โอสิญฺจติ, สุนเขหิปิ ขาทาเปติ, ชีวนฺตมฺปิ สูเล อุตฺตาเสติ, อสินาปิ สีสํ ฉินฺทติฯ โส กมฺมการณปจฺจยาปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติฯ เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ชาตํ? ตสฺส สฺเนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ชาตํฯ ราชา อิเมสํ จตุนฺนํ ทณฺฑานํ อิสฺสโรฯ

โส สเกน กมฺเมน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติฯ ตเมนํ นิรยปาลา ปญฺจวิธพนฺธนํ นาม กมฺมการณํ กโรนฺติ [กาเรนฺติ (สฺยา. ก.) ปสฺส ม. นิ. 3.267] – ตตฺตํ อโยขิลํ หตฺเถ คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ ทุติเย หตฺเถ คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ ปาเท คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ ทุติเย ปาเท คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ มชฺเฌ อุรสฺมิํ คเมนฺติฯ โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา [ติปฺปา (สฺยา.)] ขรา กฏุกา เวทนา เวเทติ; น จ ตาว กาลํ กโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติฯ เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ชาตํ? ตสฺส สฺเนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ชาตํฯ

ตเมนํ นิรยปาลา สํเวเสตฺวา [สํเวสิตฺวา (สฺยา. ก.) ปสฺส ม. นิ. 3.267] กุฐารีหิ [กุธารีหิ (สฺยา. ก.)] ตจฺฉนฺติ…เป.… ตเมนํ นิรยปาลา อุทฺธํปาทํ อโธสิรํ คเหตฺวา วาสีหิ ตจฺฉนฺติฯ ตเมนํ นิรยปาลา รเถ โยเชตฺวา อาทิตฺตาย ปถวิยา สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย [สญฺโชติภูตาย (สฺยา.)] สาเรนฺติปิ ปจฺจาสาเรนฺติปิฯ ตเมนํ นิรยปาลา มหนฺตํ องฺคารปพฺพตํ อาทิตฺตํ สมฺปชฺชลิตํ สโชติภูตํ อาโรเปนฺติปิ โอโรเปนฺติปิฯ ตเมนํ นิรยปาลา อุทฺธํปาทํ อโธสิรํ คเหตฺวา ตตฺตาย โลหกุมฺภิยา ปกฺขิปนฺติ อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตายฯ โส ตตฺถ เผณุทฺเทหกํ ปจฺจติฯ โส ตตฺถ เผณุทฺเทหกํ ปจฺจมาโน สกิมฺปิ อุทฺธํ คจฺฉติ, สกิมฺปิ อโธ คจฺฉติ, สกิมฺปิ ติริยํ คจฺฉติฯ โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา ขรา กฏุกา เวทนา เวเทติ; น จ ตาว กาลงฺกโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติฯ เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ชาตํ? ตสฺส สฺเนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ชาตํฯ

ตเมนํ นิรยปาลา มหานิรเย ปกฺขิปนฺติฯ โส โข ปน มหานิรโย –

จตุกฺกณฺโณ จตุทฺวาโร, วิภตฺโต ภาคโส มิโต;

อโยปาการปริยนฺโต, อยสา ปฏิกุชฺชิโตฯ

ตสฺส อโยมยา ภูมิ, ชลิตา เตชสา ยุตา;

สมนฺตา โยชนสตํ, ผริตฺวา ติฏฺฐติ สพฺพทาฯ

กทริยาตปนา [กทริยา ตาปนา (ก.) มหานิ. 170] โฆรา, อจฺจิมนฺโต ทุราสทา;

โลมหํสนรูปา จ, เภสฺมา ปฏิภยา ทุขาฯ

ปุรตฺถิมาย จ ภิตฺติยา, อจฺจิกฺขนฺโธ สมุฏฺฐิโต;

ฑหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต, ปจฺฉิมาย ปฏิหญฺญติฯ

ปจฺฉิมาย จ ภิตฺติยา, อจฺจิกฺขนฺโธ สมุฏฺฐิโต;

ฑหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต, ปุริมาย ปฏิหญฺญติฯ

ทกฺขิณาย จ ภิตฺติยา, อจฺจิกฺขนฺโธ สมุฏฺฐิโต;

ฑหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต, อุตฺตราย ปฏิหญฺญติฯ

อุตฺตราย จ ภิตฺติยา, อจฺจิกฺขนฺโธ สมุฏฺฐิโต;

ฑหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต, ทกฺขิณาย ปฏิหญฺญติฯ

เหฏฺฐโต จ สมุฏฺฐาย, อจฺจิกฺขนฺโธ ภยานโก;

ฑหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต, ฉทนสฺมิํ ปฏิหญฺญติฯ

ฉทนมฺหา สมุฏฺฐาย, อจฺจิกฺขนฺโธ ภยานโก;

ฑหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต, ภูมิยํ ปฏิหญฺญติฯ

อโยกปาลมาทิตฺตํ, สนฺตตฺตํ ชลิตํ ยถา;

เอวํ อวีจินิรโย, เหฏฺฐา อุปริ ปสฺสโตฯ

ตตฺถ สตฺตา มหาลุทฺทา, มหากิพฺพิสการิโน;

อจฺจนฺตปาปกมฺมนฺตา, ปจฺจนฺติ น จ มิยฺยเร [มียเร (ก.)]ฯ

ชาตเวทสโม กาโย, เตสํ นิรยวาสินํ;

ปสฺส กมฺมานํ ทฬฺหตฺตํ, น ภสฺมา โหติ นปิ มสิฯ

ปุรตฺถิเมนปิ ธาวนฺติ, ตโต ธาวนฺติ ปจฺฉิมํ;

อุตฺตเรนปิ ธาวนฺติ, ตโต ธาวนฺติ ทกฺขิณํฯ

ยํ ยํ ทิสํ ปธาวนฺติ, ตํ ตํ ทฺวารํ ปิธียติ;

อภินิกฺขมิตาสา เต, สตฺตา โมกฺขคเวสิโนฯ

น เต ตโต นิกฺขมิตุํ, ลภนฺติ กมฺมปจฺจยา;

เตสญฺจ ปาปกมฺมนฺตํ, อวิปกฺกํ กตํ พหุนฺติฯ

เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ชาตํ? ตสฺส สฺเนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ชาตํฯ

ยานิ จ เนรยิกานิ ทุกฺขานิ ยานิ จ ติรจฺฉานโยนิกานิ ทุกฺขานิ ยานิ จ เปตฺติวิสยิกานิ ทุกฺขานิ ยานิ จ มานุสิกานิ ทุกฺขานิ, ตานิ กุโต ชาตานิ กุโต สญฺชาตานิ กุโต นิพฺพตฺตานิ กุโต อภินิพฺพตฺตานิ กุโต ปาตุภูตานิ? ตสฺส สฺเนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ภวนฺติ สมฺภวนฺติ ชายนฺติ สญฺชายนฺติ นิพฺพตฺตนฺติ อภินิพฺพตฺตนฺติ ปาตุภวนฺตีติ – สฺเนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหติฯ

อาทีนวํ สฺเนหชํ เปกฺขมาโนติฯ สฺเนโหติ ทฺเว สฺเนหา – ตณฺหาสฺเนโห จ ทิฏฺฐิสฺเนโห จ…เป.… อยํ ตณฺหาสฺเนโห…เป.… อยํ ทิฏฺฐิสฺเนโหฯ อาทีนวํ สฺเนหชํ เปกฺขมาโนติ ตณฺหาสฺเนโห จ ทิฏฺฐิสฺเนโห จ อาทีนวํ สฺเนหชํ เปกฺขมาโน ทกฺขมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโนติ – อาทีนวํ สฺเนหชํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –

‘‘สํสคฺคชาตสฺส ภวนฺติ สฺเนหา, สฺเนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหติ;

อาทีนวํ สฺเนหชํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

[123]

มิตฺเต สุหชฺเช อนุกมฺปมาโน, หาเปติ อตฺถํ ปฏิพทฺธจิตฺโต [ปฏิพนฺธจิตฺโต (ก.)] ;

เอตํ ภยํ สนฺถเว [สนฺธเว (ก.)] เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ

มิตฺเต สุหชฺเช อนุกมฺปมาโน, หาเปติ อตฺถํ ปฏิพทฺธจิตฺโตติฯ มิตฺตาติ ทฺเว มิตฺตา – อคาริกมิตฺโต จ อนาคาริกมิตฺโต [ปพฺพชิตมิตฺโต (ก.) เอวมุปริปิ] จฯ กตโม อคาริกมิตฺโต? อิเธกจฺโจ ทุทฺททํ ททาติ, ทุจฺจชํ จชติ, ทุกฺกรํ กโรติ, ทุกฺขมํ ขมติ, คุยฺหมสฺส อาจิกฺขติ, คุยฺหมสฺส ปริคูหติ [ปริคุยฺหติ (สฺยา. ก.)], อาปทาสุ น วิชหติ, ชีวิตมฺปิสฺส อตฺถาย ปริจฺจตฺตํ โหติ, ขีเณ นาติมญฺญติ – อยํ อคาริกมิตฺโตฯ

กตโม อนาคาริกมิตฺโต? อิธ ภิกฺขุ ปิโย จ โหติ มนาโป จ ครุ จ ภาวนีโย จ วตฺตา จ วจนกฺขโม จ คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตา, โน จ อฏฺฐาเน นิโยเชติ อธิสีเล สมาทเปติ, จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ ภาวนานุโยเค สมาทเปติ, จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ…เป.… จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ… ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ… ปญฺจนฺนํ พลานํ… สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ… อริยสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺส ภาวนานุโยเค สมาทเปติ – อยํ อนาคาริกมิตฺโตฯ

สุหชฺชา วุจฺจนฺติ เยหิ สห อาคมนํ ผาสุ คมนํ ผาสุ ฐานํ ผาสุ นิสชฺชนํ [นิสชฺชา (ก.)] ผาสุ สยนํ ผาสุ อาลปนํ ผาสุ สลฺลปนํ ผาสุ อุลฺลปนํ ผาสุ สมุลฺลปนํ ผาสุฯ มิตฺเต สุหชฺเช อนุกมฺปมาโน หาเปติ อตฺถนฺติ มิตฺเต จ สุหชฺเช จ สนฺทิฏฺเฐ จ สมฺภตฺเต จ สหาเย จ อนุกมฺปมาโน อนุเปกฺขมาโน อนุคณฺหมาโน อตฺตตฺถมฺปิ ปรตฺถมฺปิ อุภยตฺถมฺปิ หาเปติ, ทิฏฺฐธมฺมิกมฺปิ อตฺถํ หาเปติ, สมฺปรายิกมฺปิ อตฺถํ หาเปติ, ปรมตฺถมฺปิ หาเปติ ปหาเปติ ปริหาเปติ ปริธํเสติ ปริวชฺเชติ [ปริสชฺเชติ (สฺยา.)] อนฺตรธาเปตีติ – มิตฺเต สุหชฺเช อนุกมฺปมาโน หาเปติ อตฺถํฯ

ปฏิพทฺธจิตฺโตติ ทฺวีหิ การเณหิ ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ – อตฺตานํ วา นีจํ ฐเปนฺโต ปรํ อุจฺจํ ฐเปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ, อตฺตานํ วา อุจฺจํ ฐเปนฺโต ปรํ นีจํ ฐเปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติฯ กถํ อตฺตานํ นีจํ ฐเปนฺโต ปรํ อุจฺจํ ฐเปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ? ตุมฺเห เม พหูปการา, อหํ ตุมฺเห นิสฺสาย ลภามิ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํฯ ยมฺปิ [เยปิ (ก.) เอวํ จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส 151] เม อญฺเญ ทาตุํ วา กาตุํ วา มญฺญนฺติ ตุมฺเห นิสฺสาย ตุมฺเห สมฺปสฺสนฺตาฯ ยมฺปิ เม โปราณํ มาตาเปตฺติกํ นามโคตฺตํ, ตมฺปิ เม อนฺตรหิตํฯ ตุมฺเหหิ อหํ ญายามิ – อสุกสฺส กุลุปโก, อสุกาย กุลุปโกติ ฯ เอวํ อตฺตานํ นีจํ ฐเปนฺโต ปรํ อุจฺจํ ฐเปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติฯ

กถํ อตฺตานํ อุจฺจํ ฐเปนฺโต ปรํ นีจํ ฐเปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ? อหํ ตุมฺหากํ พหูปกาโร, ตุมฺเห มํ อาคมฺม พุทฺธํ สรณํ คตา, ธมฺมํ สรณํ คตา, สงฺฆํ สรณํ คตา, ปาณาติปาตา ปฏิวิรตา, อทินฺนาทานา ปฏิวิรตา, กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรตา, มุสาวาทา ปฏิวิรตา, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานา ปฏิวิรตา; อหํ ตุมฺหากํ อุทฺเทสํ เทมิ, ปริปุจฺฉํ เทมิ, อุโปสถํ อาจิกฺขามิ, นวกมฺมํ อธิฏฺฐามิฯ อถ ปน ตุมฺเห มํ อุชฺฌิตฺวา [ปริจฺจชิตฺวา (สฺยา.)] อญฺเญ สกฺกโรถ ครุํ กโรถ มาเนถ ปูเชถาติฯ เอวํ อตฺตานํ อุจฺจํ ฐเปนฺโต ปรํ นีจํ ฐเปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหตีติ – มิตฺเต สุหชฺเช อนุกมฺปมาโน, หาเปติ อตฺถํ ปฏิพทฺธจิตฺโตฯ

เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโนติฯ

ภยนฺติ ชาติภยํ ชราภยํ พฺยาธิภยํ มรณภยํ ราชภยํ โจรภยํ อคฺคิภยํ อุทกภยํ อตฺตานุวาทภยํ ปรานุวาทภยํ ทณฺฑภยํ ทุคฺคติภยํ อูมิภยํ กุมฺภิลภยํ อาวฏฺฏภยํ สุสุมารภยํ [สุํสุมารภยํ (สฺยา.)] อาชีวิกภยํ อสิโลกภยํ ปริสสารชฺชภยํ มทนภยํ ภยานกํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํโส เจตโส อุพฺเพโค อุตฺราโสฯ สนฺถเวติ ทฺเว สนฺถวา – ตณฺหาสนฺถโว จ ทิฏฺฐิสนฺถโว จ…เป.… อยํ ตณฺหาสนฺถโว…เป.… อยํ ทิฏฺฐิสนฺถโวฯ เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโนติ เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโน ทกฺขมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโนติ – เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –

‘‘มิตฺเต สุหชฺเช อนุกมฺปมาโน, หาเปติ อตฺถํ ปฏิพทฺธจิตฺโต;

เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

[124]

วํโส วิสาโลว ยถา วิสตฺโต, ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา;

วํสกฺกฬีโรว [วํเส กฬีโรว (ก.)] อสชฺชมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ

วํโส วิสาโลว ยถา วิสตฺโตติ วํโส วุจฺจติ เวฬุคุมฺโพฯ ยถา เวฬุคุมฺพสฺมิํ โปราณกา วํสา สตฺตา [เวฬุคุมฺพสฺมิํ กณฺฏกา ชฏิตา สํสิพฺพิตา (สฺยา.)] วิสตฺตา อาสตฺตา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธา, เอวเมว วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหาฯ

โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺที นนฺทิราโค จิตฺตสฺส สาราโค อิจฺฉา มุจฺฉา อชฺโฌสานํ เคโธ ปลิเคโธ สงฺโค ปงฺโก เอชา มายา ชนิกา สญฺชนนี สิพฺพินี ชาลินี สริตา วิสตฺติกา สุตฺตํ วิสฏา อายูหนี ทุติยา ปณิธิ ภวเนตฺติ วนํ วนโถ สนฺถโว สิเนโห อเปกฺขา ปฏิพนฺธุ อาสา อาสีสนา อาสีสิตตฺตํ รูปาสา สทฺทาสา คนฺธาสา รสาสา โผฏฺฐพฺพาสา ลาภาสา ธนาสา ปุตฺตาสา ชีวิตาสา ชปฺปา ปชปฺปา อภิชปฺปา ชปฺปนา ชปฺปิตตฺตํ โลลุปฺปํ โลลุปฺปายนา โลลุปฺปายิตตฺตํ ปุจฺฉญฺชิกตา สาธุกมฺยตา อธมฺมราโค วิสมโลโภ นิกนฺติ นิกามนา ปตฺถนา ปิหนา สมฺปตฺถนา กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา รูปตณฺหา อรูปตณฺหา นิโรธตณฺหา รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺฐพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา โอโฆ โยโค คนฺโถ อุปาทานํ อาวรณํ นีวรณํ ฉทนํ พนฺธนํ อุปกฺกิเลโส อนุสโย ปริยุฏฺฐานํ ลตา เววิจฺฉํ ทุกฺขมูลํ ทุกฺขนิทานํ ทุกฺขปฺปภโว มารปาโส มารพฬิสํ มารวิสโย มารนิวาโส มารพนฺธนํ ตณฺหานที ตณฺหาชาลํ ตณฺหาคทฺทุลํ ตณฺหาสมุทฺโท อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ

วิสตฺติกาติ เกนฏฺเฐน วิสตฺติกา? วิสาลาติ วิสตฺติกา วิสตาติ วิสตฺติกา, วิสฏาติ วิสตฺติกา, วิสมาติ วิสตฺติกา, วิสกฺกตีติ วิสตฺติกา, วิสํหรตีติ วิสตฺติกา, วิสํวาทิกาติ วิสตฺติกา, วิสมูลาติ วิสตฺติกา, วิสผลาติ วิสตฺติกา, วิสปริโภคาติ วิสตฺติกาฯ วิสาลา วา ปน ตณฺหา รูเป สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺฐพฺเพ กุเล คเณ อาวาเส ลาเภ ยเส ปสํสาย สุเข จีวเร ปิณฺฑปาเต เสนาสเน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร กามธาตุยา รูปธาตุยา อรูปธาตุยา กามภเว รูปภเว อรูปภเว สญฺญาภเว อสญฺญาภเว เนวสญฺญานาสญฺญาภเว เอกโวการภเว จตุโวการภเว ปญฺจโวการภเว อตีเต อนาคเต ปจฺจุปฺปนฺเน ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ วิสตา วิตฺถตาติ – วิสตฺติกาติ – วํโส วิสาโลว ยถา วิสตฺโตฯ

ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขาติฯ ปุตฺตาติ จตฺตาโร ปุตฺตา – อตฺรโช ปุตฺโต, เขตฺตโช ปุตฺโต, ทินฺนโก ปุตฺโต, อนฺเตวาสิโก ปุตฺโตฯ ทารา วุจฺจนฺติ ภริยาโยฯ อเปกฺขา วุจฺจนฺติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลนฺติ – ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขาฯ

วํสกฺกฬีโรว อสชฺชมาโนติ วํโส วุจฺจติ เวฬุคุมฺโพฯ ยถา เวฬุคุมฺพสฺมิํ ตรุณกา กฬีรกา [ตรุณกฬีรา (สฺยา.)] อสตฺตา อลคฺคา อคธิตา [อปลิเวฏฺฐิตา (สฺยา.)] อปลิพุทฺธา นิกฺขนฺตา นิสฺสฏา วิปฺปมุตฺตา เอวเมวฯ สชฺชาติ ทฺเว สชฺชนา – ตณฺหาสชฺชนา จ ทิฏฺฐิสชฺชนา จ…เป.… อยํ ตณฺหาสชฺชนา…เป.… อยํ ทิฏฺฐิสชฺชนาฯ

ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส ตณฺหาสชฺชนา ปหีนา, ทิฏฺฐิสชฺชนา ปฏินิสฺสฏฺฐาฯ ตณฺหาสชฺชนาย ปหีนตฺตา ทิฏฺฐิสชฺชนาย ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ รูเป น สชฺชติ สทฺเท น สชฺชติ คนฺเธ น สชฺชติ รเส น สชฺชติ โผฏฺฐพฺเพ น สชฺชติ กุเล…เป.… คเณ… อาวาเส… ลาเภ… ยเส… ปสํสาย… สุเข… จีวเร… ปิณฺฑปาเต… เสนาสเน… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร… กามธาตุยา… รูปธาตุยา… อรูปธาตุยา… กามภเว… รูปภเว… อรูปภเว… สญฺญาภเว… อสญฺญาภเว… เนวสญฺญานาสญฺญาภเว… เอกโวการภเว… จตุโวการภเว… ปญฺจโวการภเว… อตีเต… อนาคเต… ปจฺจุปฺปนฺเน… ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ น สชฺชติ น คณฺหาติ น พชฺฌติ น ปลิพชฺฌติ น มุจฺฉติ; นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – วํสกฺกฬีโรว อสชฺชมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –

‘‘วํโส วิสาโลว ยถา วิสตฺโต, ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา;

วํสกฺกฬีโรว อสชฺชมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

[125]

มิโค อรญฺญมฺหิ ยถา อพทฺโธ [อพนฺโธ (สฺยา. ก.)], เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจราย;

วิญฺญู นโร เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ

มิโค อรญฺญมฺหิ ยถา อพทฺโธ, เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจรายาติฯ มิโคติ ทฺเว มิคา – เอณิมิโค จ ปสทมิโค จฯ ยถา อารญฺญิโก [อารญฺญโก (สฺยา. ก.)] มิโค อรญฺเญ ปวเน จรมาโน [อรญฺเญ วสมาโน (สฺยา.)] วิสฺสตฺโถ คจฺฉติ วิสฺสตฺโถ ติฏฺฐติ วิสฺสตฺโถ นิสีทติ วิสฺสตฺโถ เสยฺยํ กปฺเปติฯ

วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อารญฺญิโก มิโค อรญฺเญ ปวเน จรมาโน วิสฺสตฺโถ คจฺฉติ วิสฺสตฺโถ ติฏฺฐติ วิสฺสตฺโถ นิสีทติ วิสฺสตฺโถ เสยฺยํ กปฺเปติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? อนาปาถคโต, ภิกฺขเว, ลุทฺทสฺสฯ

เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ [ปรํ (ก.) ม. นิ. 1.271] วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’ฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’ฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’ฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิํ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’ฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา ‘อนนฺโต อากาโส’ติ อากาสานญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’ฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว , ภิกฺขุ สพฺพโส อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘อนนฺตํ วิญฺญาณ’นฺติ วิญฺญาณญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป.…ฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘นตฺถิ กิญฺจี’ติ อากิญฺจญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป.…ฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สพฺพโส อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป.…ฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สพฺพโส เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม สญฺญาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’, ติณฺโณ โลเก วิสตฺติกํฯ โส วิสฺสตฺโถ คจฺฉติ วิสฺสตฺโถ ติฏฺฐติ วิสฺสตฺโถ นิสีทติ วิสฺสตฺโถ เสยฺยํ กปฺเปติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? อนาปาถคโต, ภิกฺขเว, ปาปิมโต’’ติ – มิโค อรญฺญมฺหิ ยถา อพทฺโธ, เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจรายฯ

วิญฺญู นโร เสริตํ เปกฺขมาโนติฯ วิญฺญูติ ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวีฯ นโรติ สตฺโต มาณโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาคุ ชนฺตุ อินฺทคุ มนุโชฯ เสรีติ ทฺเว เสรี – ธมฺโมปิ เสรี ปุคฺคโลปิ เสรีฯ กตโม ธมฺโม เสรี? จตฺตาโร สติปฏฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค – อยํ ธมฺโม เสรีฯ กตโม ปุคฺคโล เสรี? โย อิมินา เสรินา ธมฺเมน สมนฺนาคโต, โส วุจฺจติ ปุคฺคโล เสรีฯ วิญฺญู นโร เสริตํ เปกฺขมาโนติ วิญฺญู นโร เสริตํ ธมฺมํ เปกฺขมาโน, ทกฺขมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโนติ – วิญฺญู นโร เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –

‘‘มิโค อรญฺญมฺหิ ยถา อพทฺโธ, เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจราย;

วิญฺญู นโร เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

[126]

อามนฺตนา โหติ สหายมชฺเฌ, วาเส ฐาเน คมเน จาริกาย;

อนภิชฺฌิตํ เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ

อามนฺตนา โหติ สหายมชฺเฌ, วาเส ฐาเน คมเน จาริกายาติ สหายา วุจฺจนฺติ เยหิ สห อาคมนํ ผาสุ คมนํ ผาสุ คมนาคมนํ ผาสุ ฐานํ ผาสุ นิสชฺชนํ ผาสุ สยนํ ผาสุ อาลปนํ ผาสุ สลฺลปนํ ผาสุ อุลฺลปนํ ผาสุ สมุลฺลปนํ ผาสุฯ อามนฺตนา โหติ สหายมชฺเฌ, วาเส ฐาเน คมเน จาริกายาติ สหายมชฺเฌ วาเสปิ ฐาเนปิ คมเนปิ จาริกายปิ อตฺตตฺถมนฺตนา ปรตฺถมนฺตนา อุภยตฺถมนฺตนา ทิฏฺฐธมฺมิกตฺถมนฺตนา สมฺปรายิกตฺถมนฺตนา ปรมตฺถมนฺตนา [อุภยตฺถมนฺตนา (ก.)] ติ – อามนฺตนา โหติ สหายมชฺเฌ, วาเส ฐาเน คมเน จาริกายฯ

อนภิชฺฌิตํ เสริตํ เปกฺขมาโนติ อนภิชฺฌิตํ เอตํ วตฺถุ พาลานํ อสปฺปุริสานํ ติตฺถิยานํ ติตฺถยสาวกานํ, ยทิทํ – ภณฺฑุกาสายวตฺถวสนตาฯ อภิชฺฌิตํ เอตํ วตฺถุ ปณฺฑิตานํ สปฺปุริสานํ พุทฺธสาวกานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ, ยทิทํ – ภณฺฑุกาสายวตฺถวสนตาฯ เสรีติ ทฺเว เสรี – ธมฺโมปิ เสรี ปุคฺคโลปิ เสรีฯ กตโม ธมฺโม เสรี? จตฺตาโร สติปฏฺฐานา …เป.… อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค – อยํ ธมฺโม เสรีฯ กตโม ปุคฺคโล เสรี? โย อิมินา เสรินา ธมฺเมน สมนฺนาคโต, โส วุจฺจติ ปุคฺคโล เสรีฯ อนภิชฺฌิตํ เสริตํ เปกฺขมาโนติ เสริตํ ธมฺมํ เปกฺขมาโน ทกฺขมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโนติ – อนภิชฺฌิตํ เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –

‘‘อามนฺตนา โหติ สหายมชฺเฌ, วาเส ฐาเน คมเน จาริกาย;

อนภิชฺฌิตํ เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

[127]

ขิฑฺฑา [ขิฏฺฏา (ก.)] รตี โหติ สหายมชฺเฌ, ปุตฺเตสุ จ วิปุลํ โหติ เปมํ;

ปิยวิปฺปโยคํ [วิปฺปโยคมฺปิ (ก.)] วิชิคุจฺฉมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ

ขิฑฺฑา รตี โหติ สหายมชฺเฌติฯ ขิฑฺฑาติ ทฺเว ขิฑฺฑา – กายิกา จ ขิฑฺฑา วาจสิกา จ ขิฑฺฑาฯ

กตมา กายิกา ขิฑฺฑา? หตฺถีหิปิ กีฬนฺติ, อสฺเสหิปิ กีฬนฺติ, รเถหิปิ กีฬนฺติ, ธนูหิปิ กีฬนฺติ, ถรูหิปิ กีฬนฺติ, อฏฺฐปเทหิปิ กีฬนฺติ, ทสปเทหิปิ กีฬนฺติ, อากาเสปิ กีฬนฺติ, ปริหารปเถปิ กีฬนฺติ, สนฺติกายปิ กีฬนฺติ, ขลิกายปิ กีฬนฺติ, ฆฏิกายปิ กีฬนฺติ, สลากหตฺเถนปิ กีฬนฺติ, อกฺเขนปิ กีฬนฺติ, ปงฺคจีเรนปิ กีฬนฺติ, วงฺกเกนปิ กีฬนฺติ, โมกฺขจิกายปิ กีฬนฺติ, จิงฺคุลเกนปิ กีฬนฺติ, ปตฺตาฬฺหเกนปิ กีฬนฺติ, รถเกนปิ กีฬนฺติ, ธนุเกนปิ กีฬนฺติ, อกฺขริกายปิ กีฬนฺติ, มเนสิกายปิ กีฬนฺติ, ยถาวชฺเชนปิ กีฬนฺติฯ อยํ กายิกา ขิฑฺฑาฯ

กตมา วาจสิกา ขิฑฺฑา? มุขเภริกํ มุขาลมฺพรํ มุขฑิณฺฑิมกํ [มุขเทณฺฑิมกํ (สฺยา.), มุขทินฺทิมกํ (ก.)] มุขจลิมกํ มุขเกรกํ [มุขเภรุกํ (สฺยา.)] มุขททฺทริกํ นาฏกํ ลาสํ คีตํ ทวกมฺมํฯ อยํ วาจสิกา ขิฑฺฑาฯ

รตีติ อนุกฺกณฺฐิตาธิวจนเมตํ รตีติฯ สหายา วุจฺจนฺติ เยหิ สห อาคมนํ ผาสุ คมนํ ผาสุ คมนาคมนํ ผาสุ ฐานํ ผาสุ นิสชฺชนํ ผาสุ สยนํ ผาสุ อาลปนํ ผาสุ สลฺลปนํ ผาสุ อุลฺลปนํ ผาสุ สมุลฺลปนํ ผาสุฯ ขิฑฺฑา รตี โหติ สหายมชฺเฌติ ขิฑฺฑา จ รติ จ สหายมชฺเฌ โหตีติ – ขิฑฺฑา รตี โหติ สหายมชฺเฌฯ

ปุตฺเตสุ จ วิปุลํ โหติ เปมนฺติฯ ปุตฺตาติ จตฺตาโร ปุตฺตา – อตฺรโช ปุตฺโต, เขตฺตโช ปุตฺโต , ทินฺนโก ปุตฺโต, อนฺเตวาสิโก ปุตฺโตฯ ปุตฺเตสุ จ วิปุลํ โหติํ เปมนฺติ ปุตฺเตสุ จ อธิมตฺตํ โหติ เปมนฺติ – ปุตฺเตสุ จ วิปุลํ โหติ เปมํฯ

ปิยวิปฺปโยคํ วิชิคุจฺฉมาโนติ ทฺเว ปิยา – สตฺตา วา สงฺขารา วาฯ กตเม สตฺตา ปิยา? อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อตฺถกามา หิตกามา ผาสุกามา โยคกฺเขมกามา มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา ภคินี วา ปุตฺโต วา ธีตา วา มิตฺตา วา อมจฺจา วา ญาตี วา สาโลหิตา วา, อิเม สตฺตา ปิยาฯ

กตเม สงฺขารา ปิยา? มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฏฺฐพฺพา, อิเม สงฺขารา ปิยาฯ ปิยวิปฺปโยคํ วิชิคุจฺฉมาโนติ ปิยานํ วิปฺปโยคํ วิชิคุจฺฉมาโน อฏฺฏิยมาโน หรายมาโนติ – ปิยวิปฺปโยคํ วิชิคุจฺฉมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –

‘‘ขิฑฺฑา รตี โหติ สหายมชฺเฌ, ปุตฺเตสุ จ วิปุลํ โหติ เปมํ;

ปิยวิปฺปโยคํ วิชิคุจฺฉมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

[128]

จาตุทฺทิโส อปฺปฏิโฆ จ โหติ, สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน;

ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ

จาตุทฺทิโส อปฺปฏิโฆ จ โหตีติฯ จาตุทฺทิโสติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํฯ อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน [อพฺยาปชฺเฌน (สฺยา.) ปสฺส ที. นิ. 3.308] ผริตฺวา วิหรติฯ กรุณาสหคเตน…เป.… มุทิตาสหคเตน…เป.… อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ…เป.… อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติฯ จาตุทฺทิโส อปฺปฏิโฆ จ โหตีติ เมตฺตาย ภาวิตตฺตา เย ปุรตฺถิมาย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา [อปฺปฏิกุลา (พหูสุ)] โหนฺติ, เย ทกฺขิณาย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ , เย ปจฺฉิมาย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย อุตฺตราย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย ทกฺขิณาย อนุทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย ปจฺฉิมาย อนุทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย อุตฺตราย อนุทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย เหฏฺฐิมาย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย อุปริมาย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย ทิสาสุ วิทิสาสุ สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ; กรุณาย ภาวิตตฺตา มุทิตาย ภาวิตตฺตา อุเปกฺขาย ภาวิตตฺตา เย ปุรตฺถิมาย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ…เป.… เย ทิสาสุ วิทิสาสุ สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺตีติ – จาตุทฺทิโส อปฺปฏิโฆ จ โหติฯ

สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรนาติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สนฺตุฏฺโฐ โหติ อิตรีตเรน จีวเรน, อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺฐิยา จ วณฺณวาที, น จ จีวรเหตุ อเนสนํ อปฺปติรูปํ [อปฺปฏิรูปํ (สฺยา.)] อาปชฺชติฯ อลทฺธา จ จีวรํ น ปริตสฺสติ, ลทฺธา จ จีวรํ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺฌาปสนฺโน [อนชฺโฌปนฺโน (สฺยา.)] อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปญฺโญ ปริภุญฺชติฯ ตาย จ ปน อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺฐิยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ น ปรํ วมฺเภติฯ โย หิ ตตฺถ ทกฺโข อนลโส สมฺปชาโน ปติสฺสโต, อยํ วุจฺจติ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ โปราเณ อคฺคญฺเญ อริยวํเส ฐิโตฯ สนฺตุฏฺโฐ โหติ อิตรีตเรน ปิณฺฑปาเตน…เป.…

สนฺตุฏฺโฐ โหติ อิตรีตเรน เสนาสเนน…เป.… สนฺตุฏฺโฐ โหติ อิตรีตเรน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรน, อิตรีตรคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสนฺตุฏฺฐิยา จ วณฺณวาที, น จ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารเหตุ อเนสนํ อปฺปติรูปํ อาปชฺชติฯ อลทฺธา จ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ น ปริตสฺสติฯ ลทฺธา จ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺฌาปนฺโน อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปญฺโญ ปริภุญฺชติฯ ตาย จ อิตรีตรคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสนฺตุฏฺฐิยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ น ปรํ วมฺเภติฯ โย หิ ตตฺถ ทกฺโข อนลโส สมฺปชาโน ปติสฺสโต, อยํ วุจฺจติ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ โปราเณ อคฺคญฺเญ อริยวํเส ฐิโตติ – สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรนฯ

ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภีติฯ ปริสฺสยาติ ทฺเว ปริสฺสยา – ปากฏปริสฺสยา จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา จฯ

กตเม ปากฏปริสฺสยา? สีหา พฺยคฺฆา ทีปี อจฺฉา ตรจฺฉา โกกา มหิํสา [โคมหิสา (สฺยา.) มหานิ. 5] หตฺถี อหี วิจฺฉิกา สตปที, โจรา วา อสฺสุ มานวา วา กตกมฺมา วา อกตกมฺมา วา, จกฺขุโรโค โสตโรโค ฆานโรโค ชิวฺหาโรโค กายโรโค สีสโรโค กณฺณโรโค มุขโรโค ทนฺตโรโค กาโส สาโส ปินาโส ฑาโห ชโร กุจฺฉิโรโค มุจฺฉา ปกฺขนฺทิกา สูลา วิสูจิกา กุฏฺฐํ คณฺโฑ กิลาโส โสโส อปมาโร ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รขสา วิตจฺฉิกา โลหิตปิตฺตํ มธุเมโห อํสา ปิฬกา ภคนฺทลา, ปิตฺตสมุฏฺฐานา อาพาธา เสมฺหสมุฏฺฐานา อาพาธา วาตสมุฏฺฐานา อาพาธา สนฺนิปาติกา อาพาธา อุตุปริณามชา อาพาธา วิสมปริหารชา อาพาธา โอปกฺกมิกา อาพาธา กมฺมวิปากชา อาพาธา, สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสา อิติ วาฯ อิเม วุจฺจนฺติ ปากฏปริสฺสยาฯ

กตเม ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา? กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ พฺยาปาทนีวรณํ ถินมิทฺธนีวรณํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ ราโค โทโส โมโห โกโธ อุปนาโห มกฺโข ปฬาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเฐยฺยํ ถมฺโภ สารมฺโภ มาโน อติมาโน มโท ปมาโท, สพฺเพ กิเลสา สพฺเพ ทุจฺจริตา สพฺเพ ทรถา สพฺเพ ปริฬาหา สพฺเพ สนฺตาปา สพฺพากุสลาภิสงฺขาราฯ อิเม วุจฺจนฺติ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยาฯ

ปริสฺสยาติ เกนฏฺเฐน ปริสฺสยา? ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา, ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา, ตตฺราสยาติ ปริสฺสยาฯ กถํ ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา? เต ปริสฺสยา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ ปริสหนฺติ อภิภวนฺติ อชฺโฌตฺถรนฺติ ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺติฯ เอวํ ปริสหนฺตีติ – ปริสฺสยาฯ

กถํ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา? เต ปริสฺสยา กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายาย ปริหานาย สํวตฺตนฺติฯ กตเมสํ กุสลานํ ธมฺมานํ? สมฺมาปฏิปทาย อนุโลมปฏิปทาย อปจฺจนีกปฏิปทาย อนฺวตฺถปฏิปทาย ธมฺมานุธมฺมปฏิปทาย สีเลสุ ปริปูรการิตาย อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตาย โภชเน มตฺตญฺญุตาย ชาคริยานุโยคสฺส สติสมฺปชญฺญสฺส จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ ภาวนานุโยคสฺส, จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ… จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ… ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ… ปญฺจนฺนํ พลานํ… สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ… อริยสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺส ภาวนานุโยคสฺส – อิเมสํ กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายาย ปริหานาย สํวตฺตนฺติฯ เอวํ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ – ปริสฺสยาฯ

กถํ ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา? ตตฺเถเต [ตตฺร เต (ก.)] ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยาฯ ยถา พิเล พิลาสยา ปาณา สยนฺติ, ทเก ทกาสยา [อุทเก อุทกาสยา (สฺยา.)] ปาณา สยนฺติ, วเน วนาสยา ปาณา สยนฺติ , รุกฺเข รุกฺขาสยา ปาณา สยนฺติ; เอวเมว ตตฺเถเต ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยาติฯ เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ

วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘สานฺเตวาสิโก, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรติฯ กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สานฺเตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชนฺติ เย ปาปกา อกุสลา ธมฺมา, สรสงฺกปฺปา สํญฺโญชนียา [สญฺโญชนิกา (ก.)], ตฺยสฺส อนฺโต วสนฺติ อนฺวาสฺสวนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติฯ ตสฺมา สานฺเตวาสิโก วุจฺจติฯ เตน สมุทาจเรน สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติฯ ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป.… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป.… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป.… กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา…เป.… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย อุปฺปชฺชนฺติ เย ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สํโยชนียา, ตฺยสฺส อนฺโต วสนฺติ อนฺวาสฺสวนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติฯ ตสฺมา สานฺเตวาสิโกติ วุจฺจติฯ เตน สมุทาจเรน สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติฯ ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สานฺเตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรตี’’ติฯ เอวมฺปิ, ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ

วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, อนฺตรามลา อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกาฯ กตเม ตโย ? โลโภ, ภิกฺขเว, อนฺตรามโล [อนฺตรามลํ (สฺยา. ก.) ปสฺส อิติวุ. 88] อนฺตราอมิตฺโต อนฺตราสปตฺโต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโก, โทโส, ภิกฺขเว…เป.… โมโห, ภิกฺขเว, อนฺตรามโล อนฺตราอมิตฺโต อนฺตราสปตฺโต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโกฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย อนฺตรามลา อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกา’’ติฯ

อนตฺถชนโน โลโภ, โลโภ จิตฺตปฺปโกปโน;

ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติฯ

ลุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ, ลุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;

อนฺธตมํ ตทา โหติ, ยํ โลโภ สหเต นรํฯ

อนตฺถชนโน โทโส, โทโส จิตฺตปฺปโกปโน;

ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติฯ

ทุฏฺโฐ อตฺถํ น ชานาติ, ทุฏฺโฐ ธมฺมํ น ปสฺสติ;

อนฺธตมํ ตทา โหติ, ยํ โทโส สหเต นรํฯ

อนตฺถชนโน โมโห, โมโห จิตฺตปฺปโกปโน;

ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติฯ

มูฬฺโห อตฺถํ น ชานาติ, มูฬฺโห ธมฺมํ น ปสฺสติ;

อนฺธตมํ ตทา โหติ, ยํ โมโห สหเต นรนฺติฯ

เอวมฺปิ, ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ

วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘ตโย โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย ฯ กตเม ตโย? โลโภ โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย; โทโส โข, มหาราช…เป.… โมโห โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหารายฯ อิเม โข, มหาราช, ตโย ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหารายฯ

‘‘โลโภ โทโส จ โมโห จ, ปุริสํ ปาปเจตสํ;

หิํสนฺติ อตฺตสมฺภูตา, ตจสารํว สมฺผล’’นฺติ [สผลนฺติ (ก.) ปสฺส อิติวุ. 50]ฯ

เอวมฺปิ, ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ

วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘ราโค จ โทโส จ อิโตนิทานา, อรตี รตี โลมหํโส อิโตชา;

อิโต สมุฏฺฐาย มโนวิตกฺกา, กุมารกา ธงฺกมิโวสฺสชนฺตี’’ติ [จงฺกมิโวสฺสชฺชนฺตีติ (สฺยา. ก.) ปสฺส สุ. นิ. 273-274]ฯ

เอวมฺปิ, ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ

ปริสฺสยานํ สหิตาติ ปริสฺสเย สหิตา อาราธิตา อชฺโฌตฺถริตา ปริยาทิตา ปฏินิสฺสตาติ – ปริสฺสยานํ สหิตาฯ

อฉมฺภีติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหรตีติ – ปริสฺสยานํ สหิตา อจฺฉมฺภี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –

‘‘จาตุทฺทิโส อปฺปฏิโฆ จ โหติ, สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน;

ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

[129]

ทุสฺสงฺคหา ปพฺพชิตาปิ เอเก, อโถ คหฏฺฐา ฆรมาวสนฺตา;

อปฺโปสฺสุกฺโก ปรปุตฺเตสุ หุตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ

ทุสฺสงฺคหา ปพฺพชิตาปิ เอเกติ ปพฺพชิตาปิ อิเธกจฺเจ นิสฺสเยปิ ทิยฺยมาเน อุทฺเทเสปิ ทิยฺยมาเน ปริปุจฺฉายปิ [ปริปุจฺเฉปิ (ก.)] ทิยฺยมาเน จีวเรปิ ทิยฺยมาเน ปตฺเตปิ ทิยฺยมาเน โลหถาลเกปิ ทิยฺยมาเน ธมฺมกรเณปิ [ธมฺมกรเกปิ (สฺยา.)] ทิยฺยมาเน ปริสฺสาวเนปิ ทิยฺยมาเน ถวิเกปิ ทิยฺยมาเน อุปาหเนปิ ทิยฺยมาเน กายพนฺธเนปิ ทิยฺยมาเน น สุณนฺติ น โสตํ โอทหนฺติ น อญฺญาจิตฺตํ อุปฏฺฐเปนฺติ, อนสฺสวา อวจนกรา ปฏิโลมวุตฺติโน อญฺเญเนว มุขํ กโรนฺตีติ – ทุสฺสงฺคหา ปพฺพชิตาปิ เอเกฯ

อโถ คหฏฺฐา ฆรมาวสนฺตาติ คหฏฺฐาปิ อิเธกจฺเจ หตฺถิมฺหิปิ ทิยฺยมาเน…เป.… รเถปิ เขตฺเตปิ วตฺถุมฺหิปิ หิรญฺเญปิ สุวณฺเณปิ ทิยฺยมาเน คาเมปิ…เป.… นิคเมปิ นคเรปิ… รฏฺเฐปิ… ชนปเทปิ ทิยฺยมาเน น สุณนฺติ น โสตํ โอทหนฺติ น อญฺญาจิตฺตํ อุปฏฺฐเปนฺติ, อนสฺสวา อวจนกรา ปฏิโลมวุตฺติโน อญฺเญเนว มุขํ กโรนฺตีติ – อโถ คหฏฺฐา ฆรมาวสนฺตาฯ

อปฺโปสฺสุกฺโก ปรปุตฺเตสุ หุตฺวาติ อตฺตานํ ฐเปตฺวา สพฺเพ อิมสฺมิํ อตฺเถ ปรปุตฺตาฯ เตสุ ปรปุตฺเตสุ อปฺโปสฺสุกฺโก หุตฺวา อพฺยาวโฏ หุตฺวา อนเปกฺโข หุตฺวาติ – อปฺโปสฺสุกฺโก ปรปุตฺเตสุ หุตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –

‘‘ทุสฺสงฺคหา ปพฺพชิตาปิ เอเก, อโถ คหฏฺฐา ฆรมาวสนฺตา;

อปฺโปสฺสุกฺโก ปรปุตฺเตสุ หุตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

[130]

โอโรปยิตฺวา [โวโรปยิตฺวา (สฺยา.)] คิหิพฺยญฺชนานิ, สญฺฉินฺนปตฺโต [สํสีนปตฺโต (สี. อฏฺฐ.)] ยถา โกวิฬาโร;

เฉตฺวาน วีโร คิหิพนฺธนานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ

โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานีติ คิหิพฺยญฺชนานิ วุจฺจนฺติ เกสา จ มสฺสู จ มาลา จ คนฺธญฺจ วิเลปนญฺจ อาภรณญฺจ ปิลนฺธนญฺจ วตฺถญฺจ ปารุปนญฺจ เวฐนญฺจ อุจฺฉาทนํ ปริมทฺทนํ นฺหาปนํ [นหาปนํ (สฺยา.)] สมฺพาหนํ อาทาสํ อญฺชนํ มาลาคนฺธวิเลปนํ มุขจุณฺณํ มุขเลปนํ หตฺถพนฺธํ สิขาพนฺธํ ทณฺฑํ นาฬิกํ [นาลิกํ (ก.) ปสฺส ที. นิ. 1.16] ขคฺคํ ฉตฺตํ จิตฺรุปาหนํ อุณฺหีสํ มณิํ วาฬพีชนิํ โอทาตานิ วตฺถานิ ทีฆทสานิ [ทีฆรสฺสานิ (สฺยา.)] อิติ วาฯ โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานีติ คิหิพฺยญฺชนานิ โอโรปยิตฺวา สโมโรปยิตฺวา นิกฺขิปิตฺวา ปฏิปสฺสมฺภยิตฺวาติ – โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานิฯ

สญฺฉินฺนปตฺโต ยถา โกวิฬาโรติ ยถา โกวิฬารสฺส ปตฺตานิ ฉินฺนานิ สญฺฉินฺนานิ ปติตานิ ปริปติตานิ, เอวเมว ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส คิหิพฺยญฺชนานิ ฉินฺนานิ สญฺฉินฺนานิ ปติตานีติ – สญฺฉินฺนปตฺโต ยถา โกวิฬาโรฯ

เฉตฺวาน วีโร คิหิพนฺธนานีติฯ วีโรติ วีริยวาติ วีโร, ปหูติ วีโร, วิสวีติ วีโร, อลมตฺโตติ วีโร, สูโรติ วีโร, วิกฺกนฺโต อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโวติ วีโร, วิคตโลมหํโสติ วีโรฯ

วิรโต อิธ [อารโต อิเธว (สฺยา.) ปสฺส สุ. นิ. 536] สพฺพปาเกหิ, นิรยทุกฺขํ อติจฺจ วีริยวา โส;

โส วีริยวา ปธานวา, ธีโร [วีโร (สฺยา. ก.) ปสฺส สุ. นิ. 536] ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตาฯ

คิหิพนฺธนานิ วุจฺจนฺติ ปุตฺตา จ ภริยา จ ทาสา จ ทาสี จ อเชฬกา จ กุกฺกุฏสูกรา จ หตฺถิควาสฺสวฬวา จ เขตฺตญฺจ วตฺถุ จ หิรญฺญญฺจ สุวณฺณญฺจ คามนิคมราชธานิโย จ รฏฺฐญฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺฐาคารญฺจ, ยํ กิญฺจิ รชนียวตฺถุฯ

เฉตฺวาน วีโร คิหิพนฺธนานีติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ วีโร คิหิพนฺธนานิ ฉินฺทิตฺวา สมุจฺฉินฺทิตฺวา ชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – เฉตฺวาน วีโร คิหิพนฺธนานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปฯ เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –

‘‘โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานิ, สญฺฉินฺนปตฺโต ยถา โกวิฬาโร,

เฉตฺวาน วีโร คิหิพนฺธนานิ;

เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ

ปฐโม วคฺโคฯ

ทุติยวคฺโค

[131]

สเจ ลเภถ นิปกํ สหายํ, สทฺธิํ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํ;

อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานิ, จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมาฯ

สเจ ลเภถ นิปกํ สหายนฺติ สเจ นิปกํ ปณฺฑิตํ ปญฺญวนฺตํ พุทฺธิมนฺตํ ญาณิํ วิภาวิํ เมธาวิํ สหายํ ลเภยฺย ปฏิลเภยฺย อธิคจฺเฉยฺย วินฺเทยฺยาติ – สเจ ลเภถ นิปกํ สํหายํฯ

สทฺธิํ จรํ สาธุวิหาริ ธีรนฺติฯ สทฺธิํ จรนฺติ เอกโต จรํฯ