18. ปารายนานุคีติคาถานิทฺเทโส

[102]

ปารายนมนุคายิสฺสํ , [อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย]

ยถาทฺทกฺขิ ตถากฺขาสิ, วิมโล ภูริเมธโส;

นิกฺกาโม นิพฺพโน นาโค, กิสฺส เหตุ มุสา ภเณฯ

ปารายนมนุคายิสฺสนฺติ คีตมนุคายิสฺสํ กถิตมนุกถยิสฺสํ [กถิตมนุคายิสฺสํ (สฺยา.) เอวํ สพฺพปเทสุ อนุคายิสฺสนฺติ อาคตํ] ภณิตมนุภณิสฺสํ ลปิตมนุลปิสฺสํ ภาสิตมนุภาสิสฺสนฺติ – ปารายนมนุคายิสฺสํฯ อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโยติฯ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป.… ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อิจฺจาติฯ อายสฺมาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ – อายสฺมาติฯ ปิงฺคิโยติ ตสฺส เถรสฺส นามํ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโยฯ

ยถาทฺทกฺขิ ตถากฺขาสีติ ยถา อทฺทกฺขิ ตถา อกฺขาสิ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ ปฏฺฐเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสิฯ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ยถา อทฺทกฺขิ ตถา อกฺขาสิ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ ปฏฺฐเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสิฯ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป.… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ยถา อทฺทกฺขิ ตถา อกฺขาสิ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ ปฏฺฐเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสีติ – ยถาทฺทกฺขิ ตถากฺขาสิฯ

วิมโล ภูริเมธโสติฯ วิมโลติ ราโค มลํ, โทโส มลํ, โมโห มลํ, โกโธ… อุปนาโห…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา มลาฯ เต มลา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ อมโล พุทฺโธ วิมโล นิมฺมโล มลาปคโต มลวิปฺปหีโน มลวิมุตฺโต สพฺพมลวีติวตฺโตฯ ภูริ วุจฺจติ ปถวีฯ ภควา ตาย [ภควา อิมาย (สฺยา.)] ปถวิสมาย ปญฺญาย วิปุลาย วิตฺถตาย สมนฺนาคโตฯ เมธา วุจฺจติ ปญฺญาฯ ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิฯ

ภควา อิมาย เมธาย ปญฺญาย อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต, ตสฺมา พุทฺโธ สุเมธโสติ – วิมโล ภูริเมธโสฯ

นิกฺกาโม นิพฺพโน นาโคติฯ กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ พุทฺธสฺส ภควโต วตฺถุกามา ปริญฺญาตา กิเลสกามา ปหีนา วตฺถุกามานํ ปริญฺญาตตฺตา กิเลสกามานํ ปหีนตฺตาฯ ภควา น กาเม กาเมติ น กาเม อิจฺฉติ น กาเม ปตฺเถติ น กาเม ปิเหติ น กาเม อภิชปฺปติฯ เย กาเม กาเมนฺติ กาเม อิจฺฉนฺติ กาเม ปตฺเถนฺติ กาเม ปิเหนฺติ กาเม อภิชปฺปนฺติ เต กามกามิโน ราคราคิโน สญฺญสญฺญิโนฯ ภควา น กาเม กาเมติ น กาเม อิจฺฉติ น กาเม ปตฺเถติ น กาเม ปิเหติ น กาเม อภิชปฺปติฯ ตสฺมา พุทฺโธ อกาโม นิกฺกาโม จตฺตกาโม วนฺตกาโม มุตฺตกาโม ปหีนกาโม ปฏินิสฺสฏฺฐกาโม วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺฐราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ – นิกฺกาโมฯ

นิพฺพโนติ ราโค วนํ, โทโส วนํ, โมโห วนํ, โกโธ วนํ, อุปนาโห วนํ…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา วนาฯ เต วนา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ ตสฺมา พุทฺโธ อวโน วิวโน นิพฺพโน วนาปคโต วนวิปฺปหีโน วนวิมุตฺโต สพฺพวนวีติวตฺโตติ – นิพฺพโนฯ นาโคติ นาโค; ภควา อาคุํ น กโรตีติ นาโค, น คจฺฉตีติ นาโค, น อาคจฺฉตีติ นาโค…เป.… เอวํ ภควา น อาคจฺฉตีติ นาโคติ – นิกฺกาโม นิพฺพโน นาโคฯ

กิสฺส เหตุ มุสา ภเณติฯ กิสฺส เหตูติ กิสฺส เหตุ กิํเหตุ กิํการณา กิํนิทานา กิํปจฺจยาติ – กิสฺส เหตุฯ มุสา ภเณติ มุสา ภเณยฺย กเถยฺย ทีเปยฺย โวหเรยฺย; มุสา ภเณติ โมสวชฺชํ ภเณยฺย, มุสาวาทํ ภเณยฺย, อนริยวาทํ ภเณยฺยฯ

อิเธกจฺโจ สภาคโต [สภคฺคโต (สฺยา.)] วา ปริสาคโต [ปริสคฺคโต (สฺยา.)] วา ญาติมชฺฌคโต วา ปูคมชฺฌคโต วา ราชกุลมชฺฌคโต วา อภินีโต สกฺขิปุฏฺโฐ – ‘‘เอหมฺโภ [เอหิ โภ (สฺยา.) ปสฺส ม. นิ. 3.112] ปุริส, ยํ ชานาสิ ตํ วเทหี’’ติ, โส อชานํ วา อาห – ‘‘ชานามี’’ติ , ชานํ วา อาห – ‘‘น ชานามี’’ติ, อปสฺสํ วา อาห – ‘‘ปสฺสามี’’ติ, ปสฺสํ วา อาห – ‘‘น ปสฺสามี’’ติฯ อิติ อตฺตเหตุ วา ปรเหตุ วา อามิสกิญฺจิกฺขเหตุ วา สมฺปชานมุสา ภาสติ, อิทํ วุจฺจติ โมสวชฺชํฯ

อปิ จ, ตีหากาเรหิ มุสาวาโท โหติฯ ปุพฺเพวสฺส โหติ – ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติ, ภณนฺตสฺส โหติ – ‘‘มุสา ภณามี’’ติ, ภณิตสฺส โหติ – ‘‘มุสา มยา ภณิต’’นฺติ – อิเมหิ ตีหากาเรหิ มุสาวาโท โหติฯ อปิ จ, จตูหากาเรหิ มุสาวาโท โหติฯ ปุพฺเพวสฺส โหติ – ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติ, ภณนฺตสฺส โหติ – ‘‘มุสา ภณามี’’ติ, ภณิตสฺส โหติ – ‘‘มุสา มยา ภณิต’’นฺติ, วินิธาย ทิฏฺฐิํ – อิเมหิ จตูหากาเรหิ มุสาวาโท โหติฯ อปิ จ, ปญฺจหากาเรหิ…เป.… ฉหากาเรหิ… สตฺตหากาเรหิ… อฏฺฐหากาเรหิ มุสาวาโท โหติฯ ปุพฺเพวสฺส โหติ – ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติ, ภณนฺตสฺส โหติ – ‘‘มุสา ภณามี’’ติ, ภณิตสฺส โหติ – ‘‘มุสา มยา ภณิต’’นฺติ, วินิธาย ทิฏฺฐิํ, วินิธาย ขนฺติํ, วินิธาย รุจิํ, วินิธาย สญฺญํ, วินิธาย ภาวํ – อิเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ โมสวชฺชํฯ กิสฺส เหตุ มุสา ภเณยฺย กเถยฺย ทีเปยฺย โวหเรยฺยาติ – กิสฺส เหตุ มุสา ภเณฯ เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –

‘‘ปารายนมนุคายิสฺสํ, [อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย]

ยถาทฺทกฺขิ ตถากฺขาสิ, วิมโล ภูริเมธโส;

นิกฺกาโม นิพฺพโน นาโค, กิสฺส เหตุ มุสา ภเณ’’ติฯ

[103]

ปหีนมลโมหสฺส, มานมกฺขปฺปหายิโน;

หนฺทาหํ กิตฺตยิสฺสามิ, คิรํ วณฺณูปสํหิตํฯ

ปหีนมลโมหสฺสาติ ฯ มลนฺติ ราโค มลํ, โทโส มลํ, โมโห มลํ, มาโน มลํ, ทิฏฺฐิ มลํ, กิเลโส มลํ, สพฺพทุจฺจริตํ มลํ, สพฺพภวคามิกมฺมํ มลํฯ

โมโหติ ยํ ทุกฺเข อญฺญาณํ…เป.… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํฯ อยํ วุจฺจติ โมโหฯ

มลญฺจ โมโห จ พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ ตสฺมา พุทฺโธ ปหีนมลโมโหติ – ปหีนมลโมหสฺสฯ

มานมกฺขปฺปหายิโนติฯ มาโนติ เอกวิเธน มาโน – ยา จิตฺตสฺส อุนฺนติ [อุณฺณติ (สฺยา. ก.)]ฯ ทุวิเธน มาโน – อตฺตุกฺกํสนมาโน, ปรวมฺภนมาโนฯ ติวิเธน มาโน – เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน, สทิโสหมสฺมีติ มาโน, หีโนหมสฺมีติ มาโนฯ จตุพฺพิเธน มาโน – ลาเภน มานํ ชเนติ, ยเสน มานํ ชเนติ, ปสํสาย มานํ ชเนติ, สุเขน มานํ ชเนติฯ ปญฺจวิเธน มาโน – ลาภิมฺหิ มนาปิกานํ รูปานนฺติ มานํ ชเนติ, ลาภิมฺหิ มนาปิกานํ สทฺทานํ…เป.… คนฺธานํ… รสานํ… โผฏฺฐพฺพานนฺติ มานํ ชเนติฯ ฉพฺพิเธน มาโน – จกฺขุสมฺปทาย มานํ ชเนติ, โสตสมฺปทาย…เป.… ฆานสมฺปทาย… ชิวฺหาสมฺปทาย… กายสมฺปทาย… มโนสมฺปทาย มานํ ชเนติฯ สตฺตวิเธน มาโน – มาโน, อติมาโน, มานาติมาโน, โอมาโน, อวมาโน, อสฺมิมาโน, มิจฺฉามาโนฯ อฏฺฐวิเธน มาโน – ลาเภน มานํ ชเนติ, อลาเภน โอมานํ ชเนติ, ยเสน มานํ ชเนติ, อยเสน โอมานํ ชเนติ, ปสํสาย มานํ ชเนติ, นินฺทาย โอมานํ ชเนติ, สุเขน มานํ ชเนติ , ทุกฺเขน โอมานํ ชเนติฯ นววิเธน มาโน – เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน, เสยฺยสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน, เสยฺยสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน, สทิสสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน, สทิสสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน, สทิสสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน, หีนสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน, หีนสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน, หีนสฺส หีโนหมสฺสีติ มาโนฯ ทสวิเธน มาโน – อิเธกจฺโจ มานํ ชเนติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺฐาเนน [วิชฺชาฐาเนน (ก.)] วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาฯ โย เอวรูโป มาโน มญฺญนา มญฺญิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ มาโนฯ

มกฺโขติ โย มกฺโข มกฺขายนา มกฺขายิตตฺตํ นิฏฺฐุริยํ นิฏฺฐุริยกมฺมํ [นิตฺถุริยกมฺมํ (ก.) ปสฺส วิภ. 892] – อยํ วุจฺจติ มกฺโขฯ

พุทฺธสฺส ภควโต มาโน จ มกฺโข จ ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ ตสฺมา พุทฺโธ มานมกฺขปฺปหายีติ – มานมกฺขปฺปหายิโนฯ

หนฺทาหํ กิตฺตยิสฺสามิ คิรํ วณฺณูปสํหิตนฺติฯ หนฺทาหนฺติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – หนฺทาหนฺติฯ กิตฺตยิสฺสามิ คิรํ วณฺณูปสํหิตนฺติ วณฺเณน อุเปตํ สมุเปตํ อุปาคตํ สมุปาคตํ อุปปนฺนํ สมุปปนฺนํ สมนฺนาคตํ วาจํ คิรํ พฺยปฺปถํ อุทีรณํ [โอทีรณํ (สฺยา.)] กิตฺตยิสฺสามิ เทเสสฺสามิ ปญฺญเปสฺสามิ ปฏฺฐเปสฺสามิ วิวริสฺสามิ วิภชิสฺสามิ อุตฺตานีกริสฺสามิ ปกาเสสฺสามีติ – หนฺทาหํ กิตฺตยิสฺสามิ คิรํ วณฺณูปสํหิตํฯ เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –

‘‘ปหีนมลโมหสฺส, มานมกฺขปฺปหายิโน;

หนฺทาหํ กิตฺตยิสฺสามิ, คิรํ วณฺณูปสํหิต’’นฺติฯ

[104]

ตโมนุโท พุทฺโธ สมนฺตจกฺขุ, โลกนฺตคู สพฺพภวาติวตฺโต;

อนาสโว สพฺพทุกฺขปฺปหีโน, สจฺจวฺหโย พฺรหฺเม อุปาสิโต เมฯ

ตโมนุโท พุทฺโธ สมนฺตจกฺขูติฯ ตโมนุโทติ ราคตมํ โทสตมํ โมหตมํ มานตมํ ทิฏฺฐิตมํ กิเลสตมํ ทุจฺจริตตมํ อนฺธกรณํ อญฺญาณกรณํ ปญฺญานิโรธิกํ วิฆาตปกฺขิกํ อนิพฺพานสํวตฺตนิกํ นุทิ ปนุทิ ปชหิ วิโนเทสิ พฺยนฺตีอกาสิ อนภาวํ คเมสิฯ พุทฺโธติ โย โส ภควา…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ; ยทิทํ พุทฺโธติฯ สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญาณํ…เป.… ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขูติ – ตโมนุโท พุทฺโธ สมนฺตจกฺขุฯ

โลกนฺตคู สพฺพภวาติวตฺโตติฯ โลโกติ เอโก โลโก – ภวโลโกฯ ทฺเว โลกา – ภวโลโก จ สมฺภวโลโก จ; สมฺปตฺติภวโลโก จ สมฺปตฺติสมฺภวโลโก จ; วิปตฺติภวโลโก จ วิปตฺติสมฺภวโลโก จ [ทฺเว โลกา สมฺปตฺติ จ ภวโลโก วิปตฺติ จ ภวโลโก (สฺยา.)]ฯ ตโย โลกา – ติสฺโส เวทนาฯ จตฺตาโร โลกา – จตฺตาโร อาหาราฯ ปญฺจ โลกา – ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาฯ ฉ โลกา – ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิฯ

สตฺต โลกา – สตฺตวิญฺญาณฏฺฐิติโย ฯ อฏฺฐ โลกา – อฏฺฐ โลกธมฺมาฯ นว โลกา – นว สตฺตาวาสาฯ ทส โลกา – ทส อายตนานิฯ ทฺวาทส โลกา – ทฺวาทสายตนานิฯ อฏฺฐารส โลกา – อฏฺฐารส ธาตุโยฯ โลกนฺตคูติ ภควา โลกสฺส อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต โกฏิคโต โกฏิปฺปตฺโต… นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปตฺโตฯ โส วุตฺถวาโส จิณฺณจรโณ… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – โลกนฺตคูฯ

สพฺพภวาติวตฺโตติฯ ภวาติ ทฺเว ภวา – กมฺมภโว จ ปฏิสนฺธิโก จ ปุนพฺภโวฯ กตโม กมฺมภโว? ปุญฺญาภิสงฺขาโร อปุญฺญาภิสงฺขาโร อาเนญฺชาภิสงฺขาโร – อยํ กมฺมภโวฯ กตโม ปฏิสนฺธิโก ปุนพฺภโว? ปฏิสนฺธิกา รูปา เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณํ – อยํ ปฏิสนฺธิโก ปุนพฺภโวฯ ภควา กมฺมภวญฺจ ปฏิสนฺธิกญฺจ ปุนพฺภวํ อติวตฺโต [อุปาติวตฺโต (ก.)] อติกฺกนฺโต วีติวตฺโตติ – โลกนฺตคู สพฺพภวาติวตฺโตฯ

อนาสโว สพฺพทุกฺขปฺปหีโนติฯ อนาสโวติ จตฺตาโร อาสวา – กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺฐาสโว, อวิชฺชาสโวฯ เต อาสวา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ ตสฺมา พุทฺโธ อนาสโวฯ สพฺพทุกฺขปฺปหีโนติ สพฺพํ ตสฺส ปฏิสนฺธิกํ ชาติทุกฺขํ ชราทุกฺขํ พฺยาธิทุกฺขํ มรณทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ …เป.… ทิฏฺฐิพฺยสนทุกฺขํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปฺปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒํฯ ตสฺมา พุทฺโธ สพฺพทุกฺขปฺปหีโนติ – อนาสโว สพฺพทุกฺขปฺปหีโนฯ

สจฺจวฺหโย พฺรหฺเม อุปาสิโต เมติฯ สจฺจวฺหโยติ สจฺจวฺหโย สทิสนาโม สทิสวฺหโย สจฺจสทิสวฺหโยฯ วิปสฺสี ภควา, สิขี ภควา, เวสฺสภู ภควา, กกุสนฺโธ ภควา, โกณาคมโน ภควา, กสฺสโป ภควาฯ เต พุทฺธา ภควนฺโต สทิสนามา สทิสวฺหยาฯ ภควาปิ สกฺยมุนิ เตสํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สทิสนาโม สทิสวฺหโยติ – ตสฺมา พุทฺโธ สจฺจวฺหโยฯ

พฺรหฺเม อุปาสิโต เมติ โส มยา ภควา อาสิโต อุปาสิโต ปยิรุปาสิโต ปริปุจฺฉิโต ปริปญฺหิโตติ – สจฺจวฺหโย พฺรหฺเม อุปาสิโต เมฯ เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –

‘‘ตโมนุโท พุทฺโธ สมนฺตจกฺขุ, โลกนฺตคู สพฺพภวาติวตฺโต;

อนาสโว สพฺพทุกฺขปฺปหีโน, สจฺจวฺหโย พฺรหฺเม อุปาสิโต เม’’ติฯ

[105]

ทิโช ยถา กุพฺพนกํ ปหาย, พหุปฺผลํ กานนมาวเสยฺย;

เอวมหํ อปฺปทสฺเส ปหาย, มโหทธิํ หํโสริว อชฺฌปตฺโต [อชฺช ปตฺโต (ก.)] ฯ

ทิโช ยถา กุพฺพนกํ ปหาย, พหุปฺผลํ กานนมาวเสยฺยาติ ฯ ทิโช วุจฺจติ ปกฺขีฯ กิํการณา ทิโช วุจฺจติ ปกฺขี? ทฺวิกฺขตฺตุํ ชายตีติ ทิโช, มาตุกุจฺฉิมฺหา จ อณฺฑโกสมฺหา จฯ ตํการณา ทิโช วุจฺจติ ปกฺขีติ – ทิโชฯ ยถา กุพฺพนกํ ปหายาติ ยถา ทิโช กุพฺพนกํ ปริตฺตวนกํ อปฺปผลํ อปฺปภกฺขํ อปฺโปทกํ ปหาย ชหิตฺวา อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา วีติวตฺเตตฺวา อญฺญํ พหุปฺผลํ พหุภกฺขํ พหูทกํ [พหุรุกฺขํ (สฺยา.)] มหนฺตํ กานนํ วนสณฺฑํ อธิคจฺเฉยฺย วินฺเทยฺย ปฏิลเภยฺย, ตสฺมิญฺจ วนสณฺเฑ วาสํ กปฺเปยฺยาติ – ทิโช ยถา กุพฺพนกํ ปหาย พหุปฺผลํ กานนํ อาวเสยฺยฯ

เอวมหํ อปฺปทสฺเส ปหาย, มโหทธิํ หํโสริว อชฺฌปตฺโตติฯ เอวนฺติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํฯ อปฺปทสฺเส ปหายาติ โย จ พาวรี พฺราหฺมโณ เย จญฺเญ ตสฺส อาจริยา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปาทาย อปฺปทสฺสา ปริตฺตทสฺสา โถกทสฺสา โอมกทสฺสา ลามกทสฺสา ฉตุกฺกทสฺสา [ชตุกฺกทสฺสา (สฺยา.), ชตุกทสฺสา (สี. อฏฺฐ.)] วาฯ เต อปฺปทสฺเส ปริตฺตทสฺเส โถกทสฺเส โอมกทสฺเส ลามกทสฺเส ฉตุกฺกทสฺเส ปหาย ปชหิตฺวา อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา วีติวตฺเตตฺวา พุทฺธํ ภควนฺตํ อปฺปมาณทสฺสํ อคฺคทสฺสํ เสฏฺฐทสฺสํ วิเสฏฺฐทสฺสํ ปาโมกฺขทสฺสํ อุตฺตมทสฺสํ ปวรทสฺสํ อสมํ อสมสมํ อปฺปฏิสมํ อปฺปฏิภาคํ อปฺปฏิปุคฺคลํ เทวาติเทวํ นราสภํ ปุริสสีหํ ปุริสนาคํ ปุริสาชญฺญํ ปุริสนิสภํ ปุริสโธรยฺหํ ทสพลธาริํ [ทสพลํ ตาทิํ (สฺยา.)] อธิคจฺฉิํ วินฺทิํ ปฏิลภิํฯ

ยถา จ หํโส มหนฺตํ มานสกํ [มานุสกตํ (สฺยา.)] วา สรํ อโนตตฺตํ วา ทหํ มหาสมุทฺทํ วา อกฺโขภํ อมิโตทกํ ชลราสิํ อธิคจฺเฉยฺย วินฺเทยฺย ปฏิลเภยฺย, เอวเมว พุทฺธํ ภควนฺตํ อกฺโขภํ อมิตเตชํ ปภินฺนญาณํ วิวฏจกฺขุํ ปญฺญาปเภทกุสลํ อธิคตปฏิสมฺภิทํ จตุเวสารชฺชปฺปตฺตํ สุทฺธาธิมุตฺตํ เสตปจฺจตฺตํ อทฺวยภาณิํ ตาทิํ ตถาปฏิญฺญํ อปริตฺตํ มหนฺตํ คมฺภีรํ อปฺปเมยฺยํ ทุปฺปริโยคาหํ ปหูตรตนํ สาครสมํ ฉฬงฺคุเปกฺขาย สมนฺนาคตํ อตุลํ วิปุลํ อปฺปเมยฺยํ, ตํ ตาทิสํ ปวทตํ มคฺควาทินํ [ปวรมคฺควาทินํ (ก.)] เมรุมิว นคานํ ครุฬมิว ทิชานํ สีหมิว มิคานํ อุทธิมิว อณฺณวานํ อธิคจฺฉิํ, ตํ สตฺถารํ ชินปวรํ มเหสินฺติ – เอวมหํ อปฺปทสฺเส ปหาย มโหทธิํ หํโสริว อชฺฌปตฺโตฯ เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –

‘‘ทิโช ยถา กุพฺพนกํ ปหาย, พหุปฺผลํ กานนมาวเสยฺย;

เอวมหํ อปฺปทสฺเส ปหาย, มโหทธิํ หํโสริว อชฺฌปตฺโต’’ติฯ

[106]

เย เม ปุพฺเพ วิยากํสุ,

หุรํ โคตมสาสนา ‘อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสติ’;

สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ, สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํฯ

เย เม ปุพฺเพ วิยากํสูติฯ เยติ โย จ พาวรี พฺราหฺมโณ เย จญฺเญ ตสฺส อาจริยา, เต สกํ ทิฏฺฐิํ สกํ ขนฺติํ สกํ รุจิํ สกํ ลทฺธิํ สกํ อชฺฌาสยํ สกํ อธิปฺปายํ พฺยากํสุ อาจิกฺขิํสุ เทสยิํสุ ปญฺญปิํสุ ปฏฺฐปิํสุ วิวริํสุ วิภชิํสุ อุตฺตานีอกํสุ ปกาเสสุนฺติ – เย เม ปุพฺเพ วิยากํสุฯ

หุรํ โคตมสาสนาติ หุรํ โคตมสาสนา, ปรํ โคตมสาสนา, ปุเร โคตมสาสนา, ปฐมตรํ โคตมสาสนา พุทฺธสาสนา ชินสาสนา ตถาคตสาสนา [ตถาคตสาสนา เทวสาสนา (สฺยา. ก.)] อรหนฺตสาสนาติ – หุรํ โคตมสาสนาฯ

อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสตีติ เอวํ กิร อาสิ, เอวํ กิร ภวิสฺสตีติ – อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสติฯ

สพฺพํ ตํ อิติหีติหนฺติ สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ อิติกิราย ปรมฺปราย ปิฏกสมฺปทาย ตกฺกเหตุ นยเหตุ อาการปริวิตกฺเกน ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา น สามํ สยมภิญฺญาตํ น อตฺตปจฺจกฺขํ ธมฺมํ ยํ กถยิํสูติ – สพฺพํ ตํ อิติหีติหํฯ

สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนนฺติ สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ วิตกฺกวฑฺฒนํ สงฺกปฺปวฑฺฒนํ กามวิตกฺกวฑฺฒนํ พฺยาปาทวิตกฺกวฑฺฒนํ วิหิํสาวิตกฺกวฑฺฒนํ ญาติวิตกฺกวฑฺฒนํ ชนปทวิตกฺกวฑฺฒนํ อมราวิตกฺกวฑฺฒนํ ปรานุทยตาปฏิสํยุตฺตวิตกฺกวฑฺฒนํ ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺตวิตกฺกวฑฺฒนํ อนวญฺญตฺติปฏิสํยุตฺตวิตกฺกวฑฺฒนนฺติ – สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํฯ เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –

‘‘เย เม ปุพฺเพ วิยากํสุ, หุรํ โคตมสาสนา;

‘อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺส’ติ;

สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ, สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒน’’นฺติฯ

[107]

เอโก ตโมนุทาสีโน, ชุติมา โส ปภงฺกโร;

โคตโม ภูริปญฺญาโณ, โคตโม ภูริเมธโสฯ

เอโก ตโมนุทาสีโนติฯ เอโกติ ภควา ปพฺพชฺชสงฺขาเตน เอโก, อทุติยฏฺเฐน เอโก, ตณฺหาย ปหานฏฺเฐน เอโก, เอกนฺตวีตราโคติ เอโก, เอกนฺตวีตโทโสติ เอโก, เอกนฺตวีตโมโหติ เอโก, เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ เอโก, เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก, เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโกฯ

กถํ ภควา ปพฺพชฺชสงฺขาเตน เอโก? ภควา ทหโรว สมาโน สุสุ กาฬเกโส ภทฺเรน โยพฺพเนน สมนฺนาคโต ปฐเมน วยสา อกามกานํ มาตาปิตูนํ อสฺสุมุขานํ โรทนฺตานํ วิลปนฺตานํ ญาติสงฺฆํ สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ญาติปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา มิตฺตามจฺจปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิญฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติฯ เอวํ ภควา ปพฺพชฺชสงฺขาเตน เอโกฯ

กถํ ภควา อทุติยฏฺเฐน เอโก? เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน เอโก อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฏิเสวติ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ [มนุสฺสราหเสยฺยกานิ (สฺยา. ก.)] ปฏิสลฺลานสารุปฺปานิ [ปฏิสลฺลาณสารุปฺปานิ (ก.)]ฯ โส เอโก คจฺฉติ, เอโก ติฏฺฐติ, เอโก นิสีทติ , เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ, เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, เอโก อภิกฺกมติ, เอโก ปฏิกฺกมติ, เอโก รโห นิสีทติ, เอโก จงฺกมํ อธิฏฺฐาติ, เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติฯ เอวํ ภควา อทุติยฏฺเฐน เอโกฯ

กถํ ภควา ตณฺหาย ปหานฏฺเฐน เอโก? โส เอวํ เอโก อทุติโย อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นชฺชา เนรญฺชราย ตีเร โพธิรุกฺขมูเล มหาปธานํ ปทหนฺโต มารํ สเสนํ กณฺหํ นมุจิํ ปมตฺตพนฺธุํ วิธมิตฺวา ตณฺหาชาลินิํ [ตณฺหํ ชาลินิํ (สฺยา.)] วิสฏํ [สริตํ (สฺยา.) มหานิ. 191] วิสตฺติกํ ปชหิ วิโนเทสิ พฺยนฺตีอกาสิ อนภาวํ คเมสิฯ

‘‘ตณฺหาทุติโย ปุริโส, ทีฆมทฺธาน สํสรํ;

อิตฺถภาวญฺญถาภาวํ, สํสารํ นาติวตฺตติฯ

‘‘เอตมาทีนวํ [เอวมาทีนวํ (ก.) ปสฺส อิติวุ. 15] ญตฺวา, ตณฺหํ [ตณฺหา (สฺยา. ก.) มหานิ. 191] ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;

วีตตณฺโห อนาทาโน, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติฯ

เอวํ ภควา ตณฺหาย ปหานฏฺเฐน เอโกฯ

กถํ ภควา เอกนฺตวีตราโคติ เอโก? ราคสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตราโคติ เอโก, โทสสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตโทโสติ เอโก, โมหสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตโมโหติ เอโก, กิเลสานํ ปหีนตฺตา เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ เอโกฯ

กถํ ภควา เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก? เอกายนมคฺโค วุจฺจติ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา…เป.… อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคฯ

‘‘เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี, มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;

เอเตน มคฺเคน ตริํสุ [อตริํสุ (ก.) ปสฺส สํ. นิ. 5.409; มหานิ. 191] ปุพฺเพ, ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆ’’นฺติฯ

เอวํ ภควา เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโกฯ

กถํ ภควา เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโกฯ โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฏฺฐิ ฯ ภควา เตน โพธิญาเณน ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ พุชฺฌิ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ พุชฺฌิฯ อถ วา, ยํ พุชฺฌิตพฺพํ อนุพุชฺฌิตพฺพํ ปฏิพุชฺฌิตพฺพํ สมฺพุชฺฌิตพฺพํ อธิคนฺตพฺพํ ผสฺสิตพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ สพฺพํ ตํ เตน โพธิญาเณน พุชฺฌิ อนุพุชฺฌิ ปฏิพุชฺฌิ สมฺพุชฺฌิ อธิคจฺฉิ ผสฺเสสิ สจฺฉากาสิฯ เอวํ ภควา เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโกฯ

ตโมนุโทติ ภควา ราคตมํ โทสตมํ โมหตมํ ทิฏฺฐิตมํ กิเลสตมํ ทุจฺจริตตมํ อนฺธกรณํ อจกฺขุกรณํ อญฺญาณกรณํ ปญฺญานิโรธิกํ วิฆาตปกฺขิกํ อนิพฺพานสํวตฺตนิกํ นุทิ ปนุทิ ปชหิ วิโนเทสิ พฺยนฺตีอกาสิ อนภาวํ คเมสิฯ อาสีโนติ นิสินฺโน ภควา ปาสาณเก เจติเยติ – อาสีโน [อาสิโน (ก.)]ฯ

นคสฺส ปสฺเส อาสีนํ, มุนิํ ทุกฺขสฺส ปารคุํ;

สาวกา ปยิรุปาสนฺติ, เตวิชฺชา มจฺจุหายิโนติฯ

เอวมฺปิ ภควา อาสีโน…เป.… อถ วา, ภควา สพฺโพสฺสุกฺกปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อาสีโน โส วุตฺถวาโส จิณฺณจรโณ…เป.… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ, เอวมฺปิ ภควา อาสีโนติ – เอโก ตโมนุทาสีโนฯ

ชุติมา โส ปภงฺกโรติฯ ชุติมาติ ชุติมา มติมา ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวีฯ ปภงฺกโรติ ปภงฺกโร อาโลกกโร โอภาสกโร ทีปงฺกโร ปทีปกโร อุชฺโชตกโร ปชฺโชตกโรติ – ชุติมา โส ปภงฺกโรฯ

โคตโม ภูริปญฺญาโณติ โคตโม ภูริปญฺญาโณ ญาณปญฺญาโณ ปญฺญาธโช ปญฺญาเกตุ ปญฺญาธิปเตยฺโย วิจยพหุโล ปวิจยพหุโล โอกฺขายนพหุโล สโมกฺขายนธมฺโม วิภูตวิหารี ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตยฺโยฯ

ธโช รถสฺส ปญฺญาณํ, ธูโม [ธุโม (สฺยา.)] ปญฺญาณมคฺคิโน;

ราชา รฏฺฐสฺส ปญฺญาณํ, ภตฺตา ปญฺญาณมิตฺถิยาติฯ

เอวเมว โคตโม ภูริปญฺญาโณ ญาณปญฺญาโณ ปญฺญาธโช ปญฺญาเกตุ ปญฺญาธิปเตยฺโย วิจยพหุโล ปวิจยพหุโล โอกฺขายนพหุโล สโมกฺขายนธมฺโม วิภูตวิหารี ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตยฺโยติ – โคตโม ภูริปญฺญาโณฯ

โคตโม ภูริเมธโสติ ภูริ วุจฺจติ ปถวีฯ ภควา ตาย ปถวิสมาย ปญฺญาย วิปุลาย วิตฺถตาย สมนฺนาคโตฯ เมธา วุจฺจติ ปญฺญาฯ ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิฯ ภควา อิมาย เมธาย อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต, ตสฺมา พุทฺโธ สุเมธโสติ [ภูริเมธโสติ (สฺยา.) เอวมุปริปิ] – โคตโม ภูริเมธโสฯ เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –

‘‘เอโก ตโมนุทาสีโน, ชุติมา โส ปภงฺกโร;

โคตโม ภูริปญฺญาโณ, โคตโม ภูริเมธโส’’ติฯ

[108]

โย เม ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฏฺฐิกมกาลิกํ;

ตณฺหกฺขยมนีติกํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิฯ

โย เม ธมฺมเทเสสีติฯ โยติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต พเลสุ จ วสีภาวํฯ ธมฺมมเทเสสีติฯ

ธมฺมนฺติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ, จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน…เป.… อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ นิพฺพานญฺจ นิพฺพานคามินิญฺจ ปฏิปทํ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ ปฏฺฐเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสีติ – โย เม ธมฺมมเทเสสิฯ

สนฺทิฏฺฐิกมกาลิกนฺติ สนฺทิฏฺฐิกํ อกาลิกํ เอหิปสฺสิกํ โอปเนยฺยิกํ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพํ วิญฺญูหีติ – เอวํ สนฺทิฏฺฐิกํฯ อถ วา, โย ทิฏฺเฐว ธมฺเม อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, ตสฺส มคฺคสฺส อนนฺตรา สมนนฺตรา อธิคจฺฉเตว ผลํ วินฺทติ ปฏิลภตีติ, เอวมฺปิ สนฺทิฏฺฐิกํฯ อกาลิกนฺติ ยถา มนุสฺสา กาลิกํ ธนํ ทตฺวา อนนฺตรา น ลภนฺติ กาลํ อาคเมนฺติ, เนวายํ ธมฺโมฯ โย ทิฏฺเฐว ธมฺเม อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, ตสฺส มคฺคสฺส อนนฺตรา สมนนฺตรา อธิคจฺฉเตว ผลํ วินฺทติ ปฏิลภติ, น ปรตฺถ น ปรโลเก, เอวํ อกาลิกนฺติ – สนฺทิฏฺฐิกมกาลิกํฯ

ตณฺหกฺขยมนีติกนฺติฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหาฯ ตณฺหกฺขยนฺติ ตณฺหกฺขยํ ราคกฺขยํ โทสกฺขยํ โมหกฺขยํ คติกฺขยํ อุปปตฺติกฺขยํ ปฏิสนฺธิกฺขยํ ภวกฺขยํ สํสารกฺขยํ วฏฺฏกฺขยํฯ อนีติกนฺติ อีติ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จฯ อีติปฺปหานํ อีติวูปสมํ อีติปฏินิสฺสคฺคํ อีติปฏิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – ตณฺหกฺขยมนีติกํฯ

ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจีติฯ ยสฺสาติ นิพฺพานสฺสฯ นตฺถิ อุปมาติ อุปมา นตฺถิ, อุปนิธา นตฺถิ, สทิสํ นตฺถิ, ปฏิภาโค นตฺถิ น สติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติฯ กฺวจีติ กฺวจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ – ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิฯ เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –

‘‘โย เม ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฏฺฐิกมกาลิกํ;

ตณฺหกฺขยมนีติกํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจี’’ติฯ

[109]

กิํ นุ ตมฺหา วิปฺปวสิ, มุหุตฺตมปิ ปิงฺคิย;

โคตมา ภูริปญฺญาณา, โคตมา ภูริเมธสาฯ

กิํ นุ ตมฺหา วิปฺปวสีติ กิํ นุ พุทฺธมฺหา วิปฺปวสิ อเปสิ อปคจฺฉิ [อปคจฺฉสิ (สฺยา. ก.)] วินา โหสีติ – กิํ นุ ตมฺหา วิปฺปวสิฯ

มุหุตฺตมปิ ปิงฺคิยาติ มุหุตฺตมฺปิ ขณมฺปิ ลยมฺปิ วยมฺปิ อทฺธมฺปีติ – มุหุตฺตมปิฯ ปิงฺคิยาติ พาวรี ตํ นตฺตารํ นาเมน อาลปติฯ

โคตมา ภูริปญฺญาณาติ โคตมา ภูริปญฺญาณา ญาณปญฺญาณา ปญฺญาธชา ปญฺญาเกตุมฺหา ปญฺญาธิปเตยฺยมฺหา วิจยพหุลา ปวิจยพหุลา โอกฺขายนพหุลา สโมกฺขายนธมฺมา วิภูตวิหาริมฺหา ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยมฺหาติ – โคตมา ภูริปญฺญาณาฯ

โคตมา ภูริเมธสาติ ภูริ วุจฺจติ ปถวีฯ ภควา ตาย ปถวิสมาย ปญฺญาย วิปุลาย วิตฺถตาย สมนฺนาคโตฯ เมธา วุจฺจติ ปญฺญาฯ ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิฯ ภควา อิมาย เมธาย ปญฺญาย อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต, ตสฺมา พุทฺโธ สุเมธโสติ – โคตมา ภูริเมธสาฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘กิํนุ ตมฺหา วิปฺปวสิ, มุหุตฺตมปิ ปิงฺคิย;

โคตมา ภูริปญฺญาณา, โคตมา ภูริเมธสา’’ติฯ

[110]

โย เต ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฏฺฐิกมกาลิกํ;

ตณฺหกฺขยมนีติกํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิฯ

โย เต ธมฺมมเทเสสีติ โย โส ภควา…เป.… ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต พเลสุ จ วสีภาวํฯ ธมฺมมเทเสสีติ ธมฺมนฺติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ…เป.… นิพฺพานญฺจ นิพฺพานคามินิญฺจ ปฏิปทํ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ ปฏฺฐเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสีติ – โย เต ธมฺมมเทเสสิฯ

สนฺทิฏฺฐิกมกาลิกนฺติ สนฺทิฏฺฐิกํ อกาลิกํ เอหิปสฺสิกํ โอปเนยฺยิกํ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพํ วิญฺญูหีติ – เอวํ สนฺทิฏฺฐิกํฯ อถ วา, โย ทิฏฺเฐว ธมฺเม อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, ตสฺส มคฺคสฺส อนนฺตรา สมนนฺตรา อธิคจฺฉเตว ผลํ วินฺทติ ปฏิลภตีติ – เอวมฺปิ สนฺทิฏฺฐิกํฯ อกาลิกนฺติ ยถา มนุสฺสา กาลิกํ ธนํ ทตฺวา อนนฺตรา น ลภนฺติ, กาลํ อาคเมนฺติ, เนวายํ ธมฺโมฯ โย ทิฏฺเฐว ธมฺเม อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ; ตสฺส มคฺคสฺส อนนฺตรา สมนนฺตรา อธิคจฺฉเตว ผลํ วินฺทติ ปฏิลภติ, น ปรตฺถ น ปรโลเก, เอวํ อกาลิกนฺติ – สนฺทิฏฺฐิกมกาลิกํฯ

ตณฺหกฺขยมนีติกนฺติ ฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหาฯ ตณฺหกฺขยนฺติ ตณฺหกฺขยํ ราคกฺขยํ โทสกฺขยํ โมหกฺขยํ คติกฺขยํ อุปปตฺติกฺขยํ ปฏิสนฺธิกฺขยํ ภวกฺขยํ สํสารกฺขยํ วฏฺฏกฺขยํฯ อนีติกนฺติ อีติ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จฯ อีติปฺปหานํ อีติวูปสมํ อีติปฏินิสฺสคฺคํ อีติปฏิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – ตณฺหกฺขยมนีติกํฯ

ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจีติฯ ยสฺสาติ นิพฺพานสฺสฯ นตฺถิ อุปมาติ อุปมา นตฺถิ, อุปนิธา นตฺถิ, สทิสํ นตฺถิ, ปฏิภาโค นตฺถิ น สติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติฯ กฺวจีติ กฺวจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ – ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘โย เต ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฏฺฐิกมกาลิกํ;

ตณฺหกฺขยมนีติกํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจี’’ติฯ

[111]

นาหํ ตมฺหา วิปฺปวสามิ, มุหุตฺตมปิ พฺราหฺมณ;

โคตมา ภูริปญฺญาณา, โคตมา ภูริเมธสาฯ

นาหํ ตมฺหา วิปฺปวสามีติ นาหํ พุทฺธมฺหา วิปฺปวสามิ อเปมิ อปคจฺฉามิ วินา โหมีติ – นาหํ ตมฺหา วิปฺปวสามิฯ

มุหุตฺตมปิ พฺราหฺมณาติ มุหุตฺตมฺปิ ขณมฺปิ ลยมฺปิ วยมฺปิ อทฺธมฺปีติ มุหุตฺตมปิฯ พฺราหฺมณาติ คารเวน มาตุลํ อาลปติฯ

โคตมา ภูริปญฺญาณาติ โคตมา ภูริปญฺญาณา ญาณปญฺญาณา ปญฺญาธชา ปญฺญาเกตุมฺหา ปญฺญาธิปเตยฺยมฺหา วิจยพหุลา ปวิจยพหุลา โอกฺขายนพหุลา สโมกฺขายนธมฺมา วิภูตวิหาริมฺหา ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยมฺหาติ – โคตมา ภูริปญฺญาณาฯ

โคตมา ภูริเมธสาติ ภูริ วุจฺจติ ปถวีฯ ภควา ตาย ปถวิสมาย ปญฺญาย วิปุลาย วิตฺถตาย สมนฺนาคโตฯ เมธา วุจฺจติ ปญฺญาฯ ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิฯ ภควา อิมาย เมธาย ปญฺญาย อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโตฯ ตสฺมา พุทฺโธ สุเมธโสติ – โคตมา ภูริเมธสาฯ เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –

‘‘นาหํ ตมฺหา วิปฺปวสามิ, มุหุตฺตมปิ พฺราหฺมณ;

โคตมา ภูริปญฺญาณา, โคตมา ภูริเมธสา’’ติฯ

[112]

โย เม ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฏฺฐิกมกาลิกํ;

ตณฺหกฺขยมนีติกํ , ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิฯ

โย เม ธมฺมมเทเสสีติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต พเลสุ จ วสีภาวํฯ ธมฺมมเทเสสีติฯ ธมฺมนฺติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ, จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน จตฺตาโร อิทฺธิปาเท ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺเค อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ นิพฺพานญฺจ นิพฺพานคามินิญฺจ ปฏิปทํ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ ปฏฺฐเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสีติ – โย เม ธมฺมมเทเสสิฯ

สนฺทิฏฺฐิกมกาลิกนฺติ สนฺทิฏฺฐิกํ อกาลิกํ เอหิปสฺสิกํ โอปเนยฺยิกํ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพํ วิญฺญูหีติ, เอวํ สนฺทิฏฺฐิกํฯ อถ วา, โย ทิฏฺเฐว ธมฺเม อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, ตสฺส มคฺคสฺส อนนฺตรา สมนนฺตรา อธิคจฺฉเตว ผลํ วินฺทติ ปฏิลภตีติ, เอวมฺปิ สนฺทิฏฺฐิกํฯ อกาลิกนฺติ ยถา มนุสฺสา กาลิกํ ธนํ ทตฺวา อนนฺตรา น ลภนฺติ, กาลํ อาคเมนฺติ, เนวายํ ธมฺโมฯ โย ทิฏฺเฐว ธมฺเม อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, ตสฺส มคฺคสฺส อนนฺตรา สมนนฺตรา อธิคจฺฉเตว ผลํ วินฺทติ ปฏิลภติ, น ปรตฺถ น ปรโลเก, เอวํ อกาลิกนฺติ – สนฺทิฏฺฐิกมกาลิกํฯ

ตณฺหกฺขยมนีติกนฺติ ฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหาฯ ตณฺหกฺขยนฺติ ตณฺหกฺขยํ ราคกฺขยํ โทสกฺขยํ โมหกฺขยํ คติกฺขยํ อุปปตฺติกฺขยํ ปฏิสนฺธิกฺขยํ ภวกฺขยํ สํสารกฺขยํ วฏฺฏกฺขยํฯ อนีติกนฺติ อีติ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จฯ อีติปฺปหานํ อีติวูปสมํ อีติปฏิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – ตณฺหกฺขยมนีติกํฯ

ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจีติฯ ยสฺสาติ นิพฺพานสฺสฯ นตฺถิ อุปมาติ อุปมา นตฺถิ, อุปนิธา นตฺถิ, สทิสํ นตฺถิ, ปฏิภาโค นตฺถิ น อตฺถิ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติฯ กฺวจีติ กฺวจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ – ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิฯ เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –

‘‘โย เม ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฏฺฐิกมกาลิกํ;

ตณฺหกฺขยมนีติกํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจี’’ติฯ

[113]

ปสฺสามิ นํ มนสา จกฺขุนาว, รตฺตินฺทิวํ พฺราหฺมณ อปฺปมตฺโต;

นมสฺสมาโน วิวเสมิ [นมสฺสมาโนว วเสมิ (สี. อฏฺฐ.) … วิวสามิ (สฺยา.)] รตฺติํ, เตเนว มญฺญามิ อวิปฺปวาสํฯ

ปสฺสามิ นํ มนสา จกฺขุนาวาติ ยถา จกฺขุมา ปุริโส อาโลเก รูปคตานิ ปสฺเสยฺย ทกฺเขยฺย โอโลเกยฺย นิชฺฌาเยยฺย อุปปริกฺเขยฺย, เอวเมวาหํ พุทฺธํ ภควนฺตํ มนสา ปสฺสามิ ทกฺขามิ โอโลเกมิ นิชฺฌายามิ อุปปริกฺขามีติ – ปสฺสามิ นํ มนสา จกฺขุนาวฯ

รตฺตินฺทิวํ พฺราหฺมณ อปฺปมตฺโตติ รตฺติญฺจ ทิวา จ พุทฺธานุสฺสติํ มนสา ภาเวนฺโต อปฺปมตฺโตติ – รตฺตินฺทิวํ พฺราหฺมณ อปฺปมตฺโตฯ

นมสฺสมาโน วิวเสมิ รตฺตินฺติฯ นมสฺสมาโนติ กาเยน วา นมสฺสมาโน, วาจาย วา นมสฺสมาโน, จิตฺเตน วา นมสฺสมาโน, อนฺวตฺถปฏิปตฺติยา วา นมสฺสมาโน, ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยา วา นมสฺสมาโน สกฺการมาโน ครุการมาโน มานยมาโน ปูชยมาโน รตฺตินฺทิวํ วิวเสมิ อตินาเมมิ อติกฺกเมมีติ – นมสฺสมาโน วิวเสมิ รตฺติํฯ

เตเนว มญฺญามิ อวิปฺปวาสนฺติ ตาย พุทฺธานุสฺสติยา ภาเวนฺโต อวิปฺปวาโสติ ตํ มญฺญามิ, อวิปฺปวุฏฺโฐติ ตํ มญฺญามิ ชานามิฯ เอวํ ชานามิ เอวํ อาชานามิ เอวํ วิชานามิ เอวํ ปฏิวิชานามิ เอวํ ปฏิวิชฺฌามีติ – เตเนว มญฺญามิ อวิปฺปวาสํฯ เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –

‘‘ปสฺสามิ นํ มนสา จกฺขุนาว, รตฺตินฺทิวํ พฺราหฺมณ อปฺปมตฺโต;

นมสฺสมาโน วิวเสมิ รตฺติํ, เตเนว มญฺญามิ อวิปฺปวาส’’นฺติฯ

[114]

สทฺธา จ ปีติ จ มโน สติ จ, นาเปนฺติเม โคตมสาสนมฺหา;

ยํ ยํ ทิสํ วชติ ภูริปญฺโญ, ส เตน เตเนว นโตหมสฺมิฯ

สทฺธา จ ปีติ จ มโน สติ จาติฯ สทฺธาติ ยา จ ภควนฺตํ อารพฺภ สทฺธา สทฺทหนา [สทฺธหนา (ก.)] โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท สทฺธา สทฺธินฺทฺริยํ สทฺธาพลํฯ ปีตีติ ยา ภควนฺตํ อารพฺภ ปีติ ปาโมชฺชํ [ปามุชฺชํ (สฺยา.)] โมทนา อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ ตุฏฺฐิ โอทคฺยํ อตฺตมนตา จิตฺตสฺสฯ มโนติ ยญฺจ ภควนฺตํ อารพฺภ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตุฯ สตีติ ยา ภควนฺตํ อารพฺภ สติ อนุสฺสติ สมฺมาสตีติ – สทฺธา จ ปีติ จ มโน สติ จฯ

นาเปนฺติเม โคตมสาสนมฺหาติ อิเม จตฺตาโร ธมฺมา โคตมสาสนา พุทฺธสาสนา ชินสาสนา ตถาคตสาสนา อรหนฺตสาสนา นาเปนฺติ น คจฺฉนฺติ น วิชหนฺติ น วินาเสนฺตีติ – นาเปนฺติเม โคตมสาสนมฺหาฯ

ยํ ยํ ทิสํ วชติ ภูริปญฺโญติฯ ยํ ยํ ทิสนฺติ ปุรตฺถิมํ วา ทิสํ ปจฺฉิมํ วา ทิสํ ทกฺขิณํ วา ทิสํ อุตฺตรํ วา ทิสํ วชติ คจฺฉติ กมติ อภิกฺกมติฯ ภูริปญฺโญติ ภูริปญฺโญ มหาปญฺโญ ติกฺขปญฺโญ ปุถุปญฺโญ หาสปญฺโญ ชวนปญฺโญ นิพฺเพธิกปญฺโญ ฯ ภูริ วุจฺจติ ปถวีฯ ภควา ตาย ปถวิสมาย ปญฺญาย วิปุลาย วิตฺถตาย สมนฺนาคโตติ – ยํ ยํ ทิสํ วชติ ภูริปญฺโญฯ

ส เตน เตเนว นโตหมสฺมีติ โส เยน พุทฺโธ เตน เตเนว นโต ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตยฺโยติ – ส เตน เตเนว นโตหมสฺมิฯ เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –

‘‘สทฺธา จ ปีติ จ มโน สติ จ, นาเปนฺติเม โคตมสาสนมฺหา;

ยํ ยํ ทิสํ วชติ ภูริปญฺโญ, ส เตน เตเนว นโตหมสฺมี’’ติฯ

[115]

ชิณฺณสฺส เม ทุพฺพลถามกสฺส, เตเนว กาโย น ปเลติ ตตฺถ;

สงฺกปฺปยนฺตาย วชามิ นิจฺจํ, มโน หิ เม พฺราหฺมณ เตน ยุตฺโตฯ

ชิณฺณสฺส เม ทุพฺพลถามกสฺสาติ ชิณฺณสฺส วุฑฺฒสฺส มหลฺลกสฺส อทฺธคตสฺส วโยอนุปฺปตฺตสฺสฯ ทุพฺพลถามกสฺสาติ ทุพฺพลถามกสฺส อปฺปถามกสฺส ปริตฺตถามกสฺสาติ – ชิณฺณสฺส เม ทุพฺพลถามกสฺสฯ

เตเนว กาโย น ปเลติ ตตฺถาติ กาโย เยน พุทฺโธ เตน น ปเลติ น วชติ น คจฺฉติ นาติกฺกมตีติ – เตเนว กาโย น ปเลติ ตตฺถฯ

สงฺกปฺปยนฺตาย วชามิ นิจฺจนฺติ สงฺกปฺปคมเนน วิตกฺกคมเนน ญาณคมเนน ปญฺญาคมเนน พุทฺธิคมเนน วชามิ คจฺฉามิ อติกฺกมามีติ – สงฺกปฺปยนฺตาย วชามิ นิจฺจํฯ

มโน หิ เม พฺราหฺมณ เตน ยุตฺโตติฯ มโนติ ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป.… ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตุฯ มโน หิ เม พฺราหฺมณ เตน ยุตฺโตติ มโน เยน พุทฺโธ เตน ยุตฺโต ปยุตฺโต สํยุตฺโตติ – มโน หิ เม พฺราหฺมณ เตน ยุตฺโตฯ เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –

‘‘ชิณฺณสฺส เม ทุพฺพลถามกสฺส, เตเนว กาโย น ปเลติ ตตฺถ;

สงฺกปฺปยนฺตาย วชามิ นิจฺจํ, มโน หิ เม พฺราหฺมณ เตน ยุตฺโต’’ติฯ

[116]

ปงฺเก สยาโน ปริผนฺทมาโน, ทีปา ทีปํ อุปลฺลวิํ;

อถทฺทสาสิํ สมฺพุทฺธํ, โอฆติณฺณมนาสวํฯ

ปงฺเก สยาโน ปริผนฺทมาโนติฯ ปงฺเก สยาโนติ กามปงฺเก กามกทฺทเม กามกิเลเส กามพฬิเส กามปริฬาเห กามปลิโพเธ เสมาโน สยมาโน วสมาโน อาวสมาโน ปริวสมาโน [อวเสมาโน ปริเสมาโน (สฺยา.)] ติ – ปงฺเก สยาโนฯ ปริผนฺทมาโนติ ตณฺหาผนฺทนาย ผนฺทมาโน, ทิฏฺฐิผนฺทนาย ผนฺทมาโน , กิเลสผนฺทนาย ผนฺทมาโน, ปโยคผนฺทนาย ผนฺทมาโน, วิปากผนฺทนาย ผนฺทมาโน, มโนทุจฺจริตผนฺทนาย ผนฺทมาโน, รตฺโต ราเคน ผนฺทมาโน, ทุฏฺโฐ โทเสน ผนฺทมาโน, มูฬฺโห โมเหน ผนฺทมาโน, วินิพนฺโธ มาเนน ผนฺทมาโน, ปรามฏฺโฐ ทิฏฺฐิยา ผนฺทมาโน, วิกฺเขปคโต อุทฺธจฺเจน ผนฺทมาโน, อนิฏฺฐงฺคโต วิจิกิจฺฉาย ผนฺทมาโน, ถามคโต อนุสเยหิ ผนฺทมาโน, ลาเภน ผนฺทมาโน, อลาเภน ผนฺทมาโน, ยเสน ผนฺทมาโน, อยเสน ผนฺทมาโน, ปสํสาย ผนฺทมาโน, นินฺทาย ผนฺทมาโน, สุเขน ผนฺทมาโน, ทุกฺเขน ผนฺทมาโน, ชาติยา ผนฺทมาโน, ชราย ผนฺทมาโน, พฺยาธินา ผนฺทมาโน, มรเณน ผนฺทมาโน, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาเสหิ ผนฺทมาโน, เนรยิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมาโน, ติรจฺฉานโยนิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมาโน, เปตฺติวิสยิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมาโน, มานุสิเกน ทุกฺเขน…เป.… คพฺโภกฺกนฺติมูลเกน ทุกฺเขน… คพฺภฏฺฐิติมูลเกน ทุกฺเขน… คพฺภวุฏฺฐานมูลเกน ทุกฺเขน… ชาตสฺสูปนิพนฺธเกน ทุกฺเขน… ชาตสฺส ปราเธยฺยเกน ทุกฺเขน… อตฺตูปกฺกเมน ทุกฺเขน… ปรูปกฺกเมน ทุกฺเขน… สงฺขารทุกฺเขน… วิปริณามทุกฺเขน… จกฺขุโรเคน ทุกฺเขน… โสตโรเคน ทุกฺเขน… ฆานโรเคน ทุกฺเขน… ชิวฺหาโรเคน ทุกฺเขน… กายโรเคน ทุกฺเขน… สีสโรเคน ทุกฺเขน… กณฺณโรเคน ทุกฺเขน… มุขโรเคน ทุกฺเขน… ทนฺตโรเคน ทุกฺเขน… โอฏฺฐโรเคน ทุกฺเขน… กาเสน… สาเสน… ปินาเสน… ฑาเหน [ทาเหน (ก.) มหานิ. 11] … ชเรน… กุจฺฉิโรเคน… มุจฺฉาย… ปกฺขนฺทิกาย… สูลาย… วิสูจิกาย… กุฏฺเฐน… คณฺเฑน… กิลาเสน… โสเสน… อปมาเรน … ททฺทุยา… กณฺฑุยา… กจฺฉุยา… รขสาย… วิตจฺฉิกาย… โลหิตปิตฺเตน [โลหิเตนฯ

ปิตฺเตน (สฺยา. ก.)] … มธุเมเหน… อํสาย… ปิฬกาย… ภคนฺทเลน [ภคนฺทลาย (สฺยา.)] … ปิตฺตสมุฏฺฐาเนน อาพาเธน… เสมฺหสมุฏฺฐาเนน อาพาเธน… วาตสมุฏฺฐาเนน อาพาเธน… สนฺนิปาติเกน อาพาเธน… อุตุปริณามเชน อาพาเธน… วิสมปริหารเชน อาพาเธน… โอปกฺกมิเกน อาพาเธน… กมฺมวิปากเชน อาพาเธน… สีเตน… อุณฺเหน… ชิฆจฺฉาย … ปิปาสาย… อุจฺจาเรน… ปสฺสาเวน… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสน ทุกฺเขน… มาตุมรเณน ทุกฺเขน… ปิตุมรเณน ทุกฺเขน… ปุตฺตมรเณน ทุกฺเขน… ธีตุมรเณน ทุกฺเขน… ญาติพฺยสเนน ทุกฺเขน… โภคพฺยสเนน ทุกฺเขน… โรคพฺยสเนน ทุกฺเขน… สีลพฺยสเนน ทุกฺเขน… ทิฏฺฐิพฺยสเนน ทุกฺเขน ผนฺทมาโน ปริผนฺทมาโน ปเวธมาโน สมฺปเวธมาโนติ – ปงฺเก สยาโน ปริผนฺทมาโนฯ

ทีปา ทีปํ อุปลฺลวินฺติ สตฺถารโต สตฺถารํ ธมฺมกฺขานโต ธมฺมกฺขานํ คณโต คณํ ทิฏฺฐิยา ทิฏฺฐิํ ปฏิปทาย ปฏิปทํ มคฺคโต มคฺคํ ปลฺลวิํ อุปลฺลวิํ สมฺปลฺลวินฺติ – ทีปา ทีปํ อุปลฺลวิํฯ

อถทฺทสาสิํ สมฺพุทฺธนฺติฯ อถาติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อถาติฯ อทฺทสาสินฺติ อทฺทสํ อทฺทกฺขิํ อปสฺสิํ ปฏิวิชฺฌิํฯ พุทฺโธติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ พุทฺโธติ – อถทฺทสาสิํ สมฺพุทฺธํฯ

โอฆติณฺณมนาสวนฺติฯ โอฆติณฺณนฺติ ภควา กาโมฆํ ติณฺโณ, ภโวฆํ ติณฺโณ, ทิฏฺโฐฆํ ติณฺโณ, อวิชฺโชฆํ ติณฺโณ, สพฺพสํสารปถํ ติณฺโณ อุตฺติณฺโณ นิตฺถิณฺโณ อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโต, โส วุตฺถวาโส จิณฺณจรโณ…เป.… ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – โอฆติณฺณํฯ อนาสวนฺติ จตฺตาโร อาสวา – กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺฐาสโว, อวิชฺชาสโวฯ เต อาสวา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ ตสฺมา พุทฺโธ อนาสวาติ – โอฆติณฺณมนาสวํฯ เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –

‘‘ปงฺเก สยาโน ปริผนฺทมาโน, ทีปา ทีปํ อุปลฺลวิํ;

อถทฺทสาสิํ สมฺพุทฺธํ, โอฆติณฺณมนาสว’’นฺติฯ

[117]

ยถา อหู วกฺกลิ มุตฺตสทฺโธ, ภทฺราวุโธ อาฬวิโคตโม จ;

เอวเมว ตฺวมฺปิ ปมุญฺจสฺสุ สทฺธํ, คมิสฺสสิ ตฺวํ ปิงฺคิย มจฺจุเธยฺยสฺส ปารํฯ

ยถา อหู วกฺกลิ มุตฺตสทฺโธ, ภทฺราวุโธ อาฬวิโคตโม จาติ ยถา วกฺกลิตฺเถโร [วกฺกลิ (สฺยา.)] สทฺโธ สทฺธาครุโก สทฺธาปุพฺพงฺคโม สทฺธาธิมุตฺโต สทฺธาธิปเตยฺโย อรหตฺตปฺปตฺโต, ยถา ภทฺราวุโธ เถโร สทฺโธ สทฺธาครุโก สทฺธาปุพฺพงฺคโม สทฺธาธิมุตฺโต สทฺธาธิปเตยฺโย อรหตฺตปฺปตฺโต, ยถา อาฬวิโคตโม เถโร สทฺโธ สทฺธาครุโก สทฺธาปุพฺพงฺคโม สทฺธาธิมุตฺโต สทฺธาธิปเตยฺโย อรหตฺตปฺปตฺโตติ – ยถา อหู วกฺกลิ มุตฺตสทฺโธ ภทฺราวุโธ อาฬวิโคตโม จฯ

เอวเมว ตฺวมฺปิ ปมุญฺจสฺสุ สทฺธนฺติ เอวเมว ตฺวํ สทฺธํ มุญฺจสฺสุ ปมุญฺจสฺสุ สมฺปมุญฺจสฺสุ อธิมุญฺจสฺสุ โอกปฺเปหิฯ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ สทฺธํ มุญฺจสฺสุ ปมุญฺจสฺสุ สมฺปมุญฺจสฺสุ อธิมุญฺจสฺสุ โอกปฺเปหิฯ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป.… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ สทฺธํ มุญฺจสฺสุ ปมุญฺจสฺสุ สมฺปมุญฺจสฺสุ อธิมุญฺจสฺสุ โอกปฺเปหิ… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ สทฺธํ มุญฺจสฺสุ ปมุญฺจสฺสุ, สมฺปมุญฺจสฺสุ อธิมุญฺจสฺสุ โอกปฺเปหีติ – เอวเมว ตฺวมฺปิ ปมุญฺจสฺสุ สทฺธํฯ

คมิสฺสสิ ตฺวํ ปิงฺคิย มจฺจุเธยฺยสฺส ปารนฺติ มจฺจุเธยฺยํ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จฯ มจฺจุเธยฺยสฺส ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ, โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ คมิสฺสสิ ตฺวํ ปิงฺคิย มจฺจุเธยฺยสฺส ปารนฺติ ตฺวํ ปารํ คมิสฺสสิ, ปารํ อธิคมิสฺสสิ, ปารํ ผสฺสิสฺสสิ, ปารํ สจฺฉิกริสฺสสีติ – คมิสฺสสิ ตฺวํ ปิงฺคิย มจฺจุเธยฺยสฺส ปารํฯ เตนาห ภควา –

‘‘ยถา อหู วกฺกลิ มุตฺตสทฺโธ, ภทฺราวุโธ อาฬวิโคตโม จ;

เอวเมว ตฺวมฺปิ ปมุญฺจสฺสุ สทฺธํ,

คมิสฺสสิ ตฺวํ ปิงฺคิย มจฺจุเธยฺยสฺส ปาร’’นฺติฯ

[118]

เอส ภิยฺโย ปสีทามิ, สุตฺวาน มุนิโน วโจ;

วิวฏจฺฉโท [วิวฏจฺฉทโน (ก.) สทฺทนีติปทมาลา โอโลเกตพฺพา] สมฺพุทฺโธ, อขิโล ปฏิภานวา [ปฏิภาณวา (สฺยา.)] ฯ

เอส ภิยฺโย ปสีทามีติ เอส ภิยฺโย ปสีทามิ, ภิยฺโย ภิยฺโย สทฺทหามิ, ภิยฺโย ภิยฺโย โอกปฺเปมิ, ภิยฺโย ภิยฺโย อธิมุจฺจามิ; ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ภิยฺโย ภิยฺโย ปสีทามิ, ภิยฺโย ภิยฺโย สทฺทหามิ , ภิยฺโย ภิยฺโย โอกปฺเปมิ, ภิยฺโย ภิยฺโย อธิมุจฺจามิ; ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ ภิยฺโย ภิยฺโย ปสีทามิ…เป.… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ ภิยฺโย ภิยฺโย ปสีทามิ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ภิยฺโย ภิยฺโย ปสีทามิ, ภิยฺโย ภิยฺโย สทฺทหามิ, ภิยฺโย ภิยฺโย โอกปฺเปมิ, ภิยฺโย ภิยฺโย อธิมุจฺจามีติ – เอส ภิยฺโย ปสีทามิฯ

สุตฺวาน มุนิโน วโจติฯ มุนีติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิฯ สุตฺวาน มุนิโน วโจติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺฐํ สุตฺวาน อุคฺคเหตฺวาน อุปธารยิตฺวาน อุปลกฺขยิตฺวานาติ – สุตฺวาน มุนิโน วโจฯ

วิวฏจฺฉโท สมฺพุทฺโธติฯ ฉทนนฺติ ปญฺจ ฉทนานิ – ตณฺหาฉทนํ, ทิฏฺฐิฉทนํ, กิเลสฉทนํ, ทุจฺจริตฉทนํ, อวิชฺชาฉทนํฯ ตานิ ฉทนานิ พุทฺธสฺส ภควโต วิวฏานิ วิทฺธํสิตานิ สมุคฺฆาฏิตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิฯ ตสฺมา พุทฺโธ วิวฏจฺฉโทฯ พุทฺโธติ โย โส ภควา…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ พุทฺโธติ – วิวฏจฺฉโท สมฺพุทฺโธฯ

อขิโล ปฏิภานวาติฯ อขิโลติ ราโค ขิโล, โทโส ขิโล, โมโห ขิโล, โกโธ ขิโล, อุปนาโห…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ขิลาฯ เต ขิลา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ ตสฺมา พุทฺโธ อขิโลฯ

ปฏิภานวาติ ตโย ปฏิภานวนฺโต – ปริยตฺติ ปฏิภานวา, ปริปุจฺฉาปฏิภานวา, อธิคมปฏิภานวาฯ กตโม ปริยตฺติปฏิภานวา? อิเธกจฺจสฺส พุทฺธวจนํ [ปกติยา (ก.)] ปริยาปุตํ [ปริยาปุฏํ (สฺยา. ก.)] โหติ สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํฯ ตสฺส ปริยตฺติํ นิสฺสาย ปฏิภาติ [ปฏิภายติ (ก.)] – อยํ ปริยตฺติปฏิภานวาฯ

กตโม ปริปุจฺฉาปฏิภานวา? อิเธกจฺโจ ปริปุจฺฉิตา โหติ อตฺเถ จ ญาเย จ ลกฺขเณ จ การเณ จ ฐานาฐาเน จฯ ตสฺส ปริปุจฺฉํ นิสฺสาย ปฏิภาติ – อยํ ปริปุจฺฉาปฏิภานวาฯ

กตโม อธิคมปฏิภานวา? อิเธกจฺจสฺส อธิคตา โหนฺติ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, จตฺตาโร อริยมคฺคา, จตฺตาริ สามญฺญผลานิ, จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย, ฉ อภิญฺญาโยฯ ตสฺส อตฺโถ ญาโต, ธมฺโม ญาโต, นิรุตฺติ ญาตาฯ อตฺเถ ญาเต อตฺโถ ปฏิภาติ, ธมฺเม ญาเต ธมฺโม ปฏิภาติ, นิรุตฺติยา ญาตาย นิรุตฺติ ปฏิภาติฯ อิเมสุ ตีสุ ญาเณสุ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาฯ ภควา อิมาย ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโตฯ ตสฺมา พุทฺโธ ปฏิภานวาฯ ยสฺส ปริยตฺติ นตฺถิ, ปริปุจฺฉา นตฺถิ, อธิคโม นตฺถิ, กิํ ตสฺส ปฏิภายิสฺสตีติ – อขิโล ปฏิภานวา ฯ เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –

‘‘เอส ภิยฺโย ปสีทามิ, สุตฺวาน มุนิโน วโจ;

วิวฏจฺฉโท สมฺพุทฺโธ, อขิโล ปฏิภานวา’’ติฯ

[119]

อธิเทเว [อติเทเว (ก.)] อภิญฺญาย, สพฺพํ เวทิ ปโรปรํ [ปโรวรํ (สี. อฏฺฐ.)] ;

ปญฺหานนฺตกโร สตฺถา, กงฺขีนํ ปฏิชานตํฯ

อธิเทเว อภิญฺญายาติฯ เทวาติ ตโย เทวา – สมฺมุติเทวา [สมฺมภิเทวา (สฺยา.)], อุปปตฺติเทวา, วิสุทฺธิเทวาฯ กตเม สมฺมุติเทวา? สมฺมุติเทวา วุจฺจนฺติ ราชาโน [กตเม สมฺมติเทวา ราชาโน (สฺยา.) เอวมุปริปิ] จ ราชกุมาโร จ เทวิโย จฯ อิเม วุจฺจนฺติ สมฺมุติเทวาฯ กตเม อุปปตฺติเทวา? อุปปตฺติเทวา วุจฺจนฺติ จาตุมหาราชิกา เทวา ตาวติํสา เทวา…เป.… พฺรหฺมกายิกา เทวา, เย จ เทวา ตทุตฺตริฯ อิเม วุจฺจนฺติ อุปปตฺติเทวาฯ กตเม วิสุทฺธิเทวา? วิสุทฺธิเทวา วุจฺจนฺติ ตถาคตา ตถาคตสาวกา อรหนฺโต ขีณาสวา, เย จ ปจฺเจกสมฺพุทฺธาฯ อิเม วุจฺจนฺติ วิสุทฺธิเทวาฯ ภควา สมฺมุติเทเว อธิเทวาติ อภิญฺญาย อุปปตฺติเทเว อธิเทวาติ อภิญฺญาย, วิสุทฺธิเทเว อธิเทวาติ อภิญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – อธิเทเว อภิญฺญายฯ

สพฺพํ เวทิ ปโรปรนฺติ ภควา อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อธิเทวกเร ธมฺเม เวทิ อญฺญาสิ อผสฺสิ ปฏิวิชฺฌิฯ กตเม อตฺตโน อธิเทวกรา ธมฺมา? สมฺมาปฏิปทา อนุโลมปฏิปทา อปจฺจนีกปฏิปทา อนฺวตฺถปฏิปทา ธมฺมานุธมฺมปฏิปทา สีเลสุ ปริปูรการิตา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตญฺญุตา ชาคริยานุโยโค สติสมฺปชญฺญํ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา…เป.… อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคฯ อิเม วุจฺจนฺติ อตฺตโน อธิเทวกรา ธมฺมาฯ

กตเม ปเรสํ อธิเทวกรา ธมฺมา? สมฺมาปฏิปทา…เป.… อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคฯ อิเม วุจฺจนฺติ ปเรสํ อธิเทวกรา ธมฺมาฯ เอวํ ภควา อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อธิเทวกเร ธมฺเม เวทิ อญฺญาสิ อผสฺสิ ปฏิวิชฺฌีติ – สพฺพํ เวทิ ปโรปรํฯ

ปญฺหานนฺตกโร สตฺถาติ ภควา ปารายนิกปญฺหานํ อนฺตกโร ปริยนฺตกโร ปริจฺเฉทกโร ปริวฏุมกโร; สภิยปญฺหานํ [ปริสปญฺหานํ (สฺยา.), ปิงฺคิยปญฺหานํ (ก.)] อนฺตกโร ปริยนฺตกโร ปริจฺเฉทกโร ปริวฏุมกโร; สกฺกปญฺหานํ…เป.… สุยามปญฺหานํ… ภิกฺขุปญฺหานํ… ภิกฺขุนีปญฺหานํ… อุปาสกปญฺหานํ… อุปาสิกาปญฺหานํ… ราชปญฺหานํ… ขตฺติยปญฺหานํ… พฺราหฺมณปญฺหานํ… เวสฺสปญฺหานํ… สุทฺทปญฺหานํ… เทวปญฺหานํ… พฺรหฺมปญฺหานํ อนฺตกโร ปริยนฺตกโร ปริจฺเฉทกโร ปริวฏุมกโรติ – ปญฺหานนฺตกโรฯ สตฺถาติ ภควา สตฺถวาโหฯ ยถา สตฺถวาโห สตฺเถ กนฺตารํ ตาเรติ, โจรกนฺตารํ ตาเรติ, วาฬกนฺตารํ ตาเรติ, ทุพฺภิกฺขกนฺตารํ ตาเรติ, นิรุทกกนฺตารํ ตาเรติ อุตฺตาเรติ นิตฺถาเรติ [นิตฺตาเรติ (สฺยา. ก.)] ปตาเรติ, เขมนฺตภูมิํ สมฺปาเปติ; เอวเมว ภควา สตฺถวาโห สตฺเต กนฺตารํ ตาเรติ, ชาติกนฺตารํ ตาเรติ, ชรากนฺตารํ…เป.… พฺยาธิกนฺตารํ… มรณกนฺตารํ… โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสกนฺตารํ ตาเรติ, ราคกนฺตารํ ตาเรติ, โทสกนฺตารํ… โมหกนฺตารํ… มานกนฺตารํ… ทิฏฺฐิกนฺตารํ… กิเลสกนฺตารํ… ทุจฺจริตกนฺตารํ ตาเรติ, ราคคหนํ ตาเรติ, โทสคหนํ ตาเรติ, โมหคหนํ… ทิฏฺฐิคหนํ… กิเลสคหนํ… ทุจฺจริตคหนํ ตาเรติ อุตฺตาเรติ นิตฺถาเรติ ปตาเรติ; เขมนฺตํ อมตํ นิพฺพานํ สมฺปาเปตีติ – เอวมฺปิ ภควา สตฺถวาโหฯ

อถ วา, ภควา เนตา วิเนตา อนุเนตา ปญฺญเปตา นิชฺฌาเปตา เปกฺขตา ปสาเทตาติ, เอวํ ภควา สตฺถวาโหฯ

อถ วา, ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสญฺชาตสฺส มคฺคสฺส สญฺชเนตา, อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคญฺญู มคฺควิทู มคฺคโกวิโท มคฺคานุคา จ ปน เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตาติ, เอวมฺปิ ภควา สตฺถวาโหติ – ปญฺหานนฺตกโร สตฺถาฯ

กงฺขีนํ ปฏิชานตนฺติ สกงฺขา อาคนฺตฺวา นิกฺกงฺขา สมฺปชฺชนฺติ, สลฺเลขา อาคนฺตฺวา นิลฺเลขา สมฺปชฺชนฺติ, สทฺเวฬฺหกา อาคนฺตฺวา นิทฺเวฬหกา สมฺปชฺชนฺติ, สวิจิกิจฺฉา อาคนฺตฺวา นิพฺพิจิกิจฺฉา สมฺปชฺชนฺติ, สราคา อาคนฺตฺวา วีตราคา สมฺปชฺชนฺติ, สโทสา อาคนฺตฺวา วีตโทสา สมฺปชฺชนฺติ, สโมหา อาคนฺตฺวา วีตโมหา สมฺปชฺชนฺติ, สกิเลสา อาคนฺตฺวา นิกฺกิเลสา สมฺปชฺชนฺตีติ – กงฺขีนํ ปฏิชานตํฯ เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –

‘‘อธิเทเว อภิญฺญาย, สพฺพํ เวทิ ปโรปรํ;

ปญฺหานนฺตกโร สตฺถา, กงฺขีนํ ปฏิชานต’’นฺติฯ

[120]

อสํหีรํ อสํกุปฺปํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ;

อทฺธา คมิสฺสามิ น เมตฺถ กงฺขา, เอวํ มํ ธาเรหิ อธิมุตฺตจิตฺตํฯ

อสํหีรํ อสํกุปฺปนฺติ อสํหีรํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ อสํหีรนฺติ ราเคน โทเสน โมเหน โกเธน อุปนาเหน มกฺเขน ปฬาเสน อิสฺสาย มจฺฉริเยน มายาย สาเฐยฺเยน ถมฺเภน สารมฺเภน มาเนน อติมาเนน มเทน ปมาเทน สพฺพกิเลเสหิ สพฺพทุจฺจริเตหิ สพฺพปริฬาเหหิ สพฺพาสเวหิ สพฺพทรเถหิ สพฺพสนฺตาเปหิ สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ อสํหาริยํ นิพฺพานํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ – อสํหีรํฯ

อสํกุปฺปนฺติ อสํกุปฺปํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ…เป.… นิโรโธ นิพฺพานํฯ นิพฺพานสฺส [ยสฺส (สฺยา.)] น อุปฺปาโท ปญฺญายติ, วโย นตฺถิ, น ตสฺส อญฺญถตฺตํ [ตสฺส อญฺญทตฺถุ (สฺยา.)] ปญฺญายติฯ นิพฺพานํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ – อสํหีรํ อสํกุปฺปํฯ

ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจีติฯ ยสฺสาติ นิพฺพานสฺสฯ นตฺถิ อุปมาติ อุปมา นตฺถิ, อุปนิธา นตฺถิ, สทิสํ นตฺถิ, ปฏิภาโค นตฺถิ, น สติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติฯ กฺวจีติ กฺวจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ – ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิฯ

อทฺธา คมิสฺสามิ น เมตฺถ กงฺขาติฯ อทฺธาติ เอกํสวจนํ นิสฺสํสยวจนํ นิกฺกงฺขวจนํ อทฺเวชฺฌวจนํ อทฺเวฬฺหกวจนํ นิโยควจนํ อปณฺณกวจนํ อวิรทฺธวจนํ อวตฺถาปนวจนเมตํ – อทฺธาติฯ คมิสฺสามีติ คมิสฺสามิ อธิคมิสฺสามิ ผสฺสิสฺสามิ สจฺฉิกริสฺสามีติ – อทฺธา คมิสฺสามิฯ น เมตฺถ กงฺขาติฯ เอตฺถาติ นิพฺพาเน กงฺขา นตฺถิ, วิจิกิจฺฉา นตฺถิ, ทฺเวฬฺหกํ นตฺถิ, สํสโย นตฺถิ, น สติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปฺปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก ญาณคฺคินา ทฑฺโฒติ – อทฺธา คมิสฺสามิ น เมตฺถ กงฺขาฯ

เอวํ มํ ธาเรหิ อธิมุตฺตจิตฺตนฺติฯ เอวํ มํ ธาเรหีติ เอวํ มํ อุปลกฺเขหิฯ อธิมุตฺตจิตฺตนฺติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ นิพฺพานาธิมุตฺตนฺติ – เอวํ มํ ธาเรหิ อธิมุตฺตจิตฺตนฺติฯ เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –

‘‘อสํหีรํ อสํกุปฺปํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ;

อทฺธา คมิสฺสามิ น เมตฺถ กงฺขา, เอวํ มํ ธาเรหิ อธิมุตฺตจิตฺต’’นฺติฯ

ปารายนานุคีติคาถานิทฺเทโส อฏฺฐารสโมฯ

ปารายนวคฺโค สมตฺโตฯ

ขคฺควิสาณสุตฺโต

ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทโส