สห ธมฺมจกฺขุสฺส ปฏิลาภา อชินชฏาวากจีรติทณฺฑกมณฺฑลุเกสา จ มสฺสู จ อนฺตรหิตา ภณฺฑุกาสายวตฺถวสโน สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธโร อนฺวตฺถปฏิปตฺติยา ปญฺชลิโก ภควนฺตํ นมสฺสมาโน นิสินฺโน โหติ – ‘‘สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมี’’ติฯ

ปิงฺคิยมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส [สิงฺคิยปญฺหํ (ก.)] โสฬสโมฯ

17. ปารายนตฺถุติคาถานิทฺเทโส

[93] อิทมโวจ ภควา มคเธสุ วิหรนฺโต ปาสาณเก เจติเย, ปริจารกโสฬสานํ [ปริจาริตโสฬสนฺนํ (สฺยา. ก.)] พฺราหฺมณานํ อชฺฌิฏฺโฐ ปุฏฺโฐ ปุฏฺโฐ ปญฺหํ พฺยากาสิฯ

อิทมโวจ ภควาติ อิทํ ปารายนํ อโวจฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – อิทมโวจ ภควาฯ มคเธสุ วิหรนฺโตติ มคธนามเก ชนปเท วิหรนฺโต อิริยนฺโต วตฺเตนฺโต ปาเลนฺโต ยเปนฺโต ยาเปนฺโตฯ ปาสาณเก เจติเยติ ปาสาณกเจติยํ วุจฺจติ พุทฺธาสนนฺติ – มคเธสุ วิหรนฺโต ปาสาณเก เจติเยฯ ปริจารกโสฬสานํ พฺราหฺมณานนฺติ ปิงฺคิโย [สิงฺคิโย (ก.)] พฺราหฺมโณ พาวริสฺส พฺราหฺมณสฺส ปทฺโธ ปทฺธจโร ปริจารโก [ปริจาริโก (สฺยา. ก.)] สิสฺโสฯ ปิงฺคิเยน [เตน (ก.)] เต โสฬสาติ – เอวมฺปิ ปริจารกโสฬสานํ พฺราหฺมณานํฯ อถ วา, เต โสฬส พฺราหฺมณา พุทฺธสฺส ภควโต ปทฺธา ปทฺธจรา ปริจารกา สิสฺสาติ – เอวมฺปิ ปริจารกโสฬสานํ พฺราหฺมณานํฯ

อชฺฌิฏฺโฐ ปุฏฺโฐ ปุฏฺโฐ ปญฺหํ พฺยากาสีติฯ อชฺฌิฏฺโฐติ อชฺฌิฏฺโฐ อชฺเฌสิโตฯ ปุฏฺโฐ ปุฏฺโฐติ ปุฏฺโฐ ปุฏฺโฐ ปุจฺฉิโต ปุจฺฉิโต ยาจิโต ยาจิโต อชฺเฌสิโต อชฺเฌสิโต ปสาทิโต ปสาทิโตฯ ปญฺหํ พฺยากาสีติ ปญฺหํ พฺยากาสิ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ ปฏฺฐเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอากาสิ ปกาเสสีติ – อชฺฌิฏฺโฐ ปุฏฺโฐ ปุฏฺโฐ ปญฺหํ พฺยากาสิฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘อิทมโวจ ภควา มคเธสุ วิหรนฺโต ปาสาณเก เจติเย, ปริจารกโสฬสานํ พฺราหฺมณานํ อชฺฌิฏฺโฐ ปุฏฺโฐ ปุฏฺโฐ ปญฺหํ พฺยากาสี’’ติฯ

[94] เอกเมกสฺส เจปิ ปญฺหสฺส อตฺถมญฺญาย ธมฺมมญฺญาย ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปชฺเชยฺย, คจฺเฉยฺเยว ชรามรณสฺส ปารํฯ ปารงฺคมนียา อิเม ธมฺมาติฯ ตสฺมา อิมสฺส ธมฺมปริยายสฺส ‘‘ปารายน’’นฺเตว อธิวจนํฯ

เอกเมกสฺส เจปิ ปญฺหสฺสาติ เอกเมกสฺส เจปิ อชิตปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ ติสฺสเมตฺเตยฺยปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ ปุณฺณกปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ เมตฺตคูปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ โธตกปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ อุปสีวปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ นนฺทกปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ เหมกปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ โตเทยฺยปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ กปฺปปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ ชตุกณฺณิปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ ภทฺราวุธปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ อุทยปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ โปสาลปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ โมฆราชปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ ปิงฺคิยปญฺหสฺสาติ – เอกเมกสฺส เจปิ ปญฺหสฺสฯ

อตฺถมญฺญาย ธมฺมมญฺญายาติ สฺเวว ปญฺโห ธมฺโม, วิสชฺชนํ [วิสฺสชฺชนํ (ก.)] อตฺโถติ อตฺถํ อญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – อตฺถมญฺญายฯ ธมฺมมญฺญายาติ ธมฺมํ อญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – ธมฺมมญฺญายาติ – อตฺถมญฺญาย ธมฺมมญฺญายฯ ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปชฺเชยฺยาติ สมฺมาปฏิปทํ อนุโลมปฏิปทํ อปจฺจนีกปฏิปทํ อนฺวตฺถปฏิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ ปฏิปชฺเชยฺยาติ – ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปชฺเชยฺยฯ คจฺเฉยฺเยว ชรามรณสฺส ปารนฺติ ชรามรณสฺส ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฺปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ คจฺเฉยฺเยว ชรามรณสฺส ปารนฺติ ชรามรณสฺส ปารํ คจฺเฉยฺย, ปารํ อธิคจฺเฉยฺย, ปารํ อธิผสฺเสยฺย, ปารํ สจฺฉิกเรยฺยาติ – คจฺเฉยฺเยว ชรามรณสฺส ปารํฯ ปารงฺคมนียา อิเม ธมฺมาติ อิเม ธมฺมา ปารงฺคมนียาฯ ปารํ ปาเปนฺติ ปารํ สมฺปาเปนฺติ ปารํ สมนุปาเปนฺติ, ชรามณสฺส ตรณาย [ตารณาย (สฺยา.)] สํวตฺตนฺตีติ – ปารงฺคมนียา อิเม ธมฺมาติฯ

ตสฺมา อิมสฺส ธมฺมปริยายสฺสาติฯ ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานาติ – ตสฺมาฯ

อิมสฺส ธมฺมปริยายสฺสาติ อิมสฺส ปารายนสฺสาติ – ตสฺมา อิมสฺส ธมฺมปริยายสฺสฯ ปารายนนฺเตว อธิวจนนฺติ ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ…เป.… นิโรโธ นิพฺพานํฯ อยนํ วุจฺจติ มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธิฯ อธิวจนนฺติ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโปติ – ปารายนนฺเตว อธิวจนํฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘เอกเมกสฺส เจปิ ปญฺหสฺส อตฺถมญฺญาย ธมฺมมญฺญาย ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปชฺเชยฺย, คจฺเฉยฺเยว ชรามรณสฺส ปารํฯ ปารงฺคมนียา อิเม ธมฺมาติฯ ตสฺมา อิมสฺส ธมฺมปริยายสฺส ‘ปารายน’นฺเตว อธิวจน’’นฺติฯ

[95]

อชิโต ติสฺสเมตฺเตยฺโย, ปุณฺณโก อถ เมตฺตคู;

โธตโก อุปสีโว จ, นนฺโท จ อถ เหมโกฯ

[96]

โตเทยฺยกปฺปา ทุภโย, ชตุกณฺณี จ ปณฺฑิโต;

ภทฺราวุโธ อุทโย จ, โปสาโล จาปิ พฺราหฺมโณ;

โมฆราชา จ เมธาวี, ปิงฺคิโย จ มหาอิสิฯ

[97]

เอเต พุทฺธํ อุปาคจฺฉุํ, สมฺปนฺนจรณํ อิสิํ;

ปุจฺฉนฺตา นิปุเณ ปญฺเห, พุทฺธเสฏฺฐํ อุปาคมุํฯ

เอเต พุทฺธํ อุปาคจฺฉุนฺติฯ เอเตติ โสฬส ปารายนิยา พฺราหฺมณาฯ พุทฺโธติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต พเลสุ จ วสีภาวํฯ พุทฺโธติ เกนฏฺเฐน พุทฺโธ? พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธ, โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธ, สพฺพญฺญุตาย พุทฺโธ, สพฺพทสฺสาวิตาย พุทฺโธ, อภิญฺเญยฺยตาย พุทฺโธ, วิสวิตาย พุทฺโธ, ขีณาสวสงฺขาเตน พุทฺโธ, นิรุปเลปสงฺขาเตน พุทฺโธ, เอกนฺตวีตราโคติ พุทฺโธ, เอกนฺตวีตโทโสติ พุทฺโธ, เอกนฺตวีตโมโหติ พุทฺโธ, เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ พุทฺโธ, เอกายนมคฺคํ คโตติ พุทฺโธ, เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ พุทฺโธ, อพุทฺธิวิหตตฺตา พุทฺธิปฏิลาภาติ พุทฺโธฯ พุทฺโธติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ น ปิตรา กตํ น ภาตรา กตํ น ภคินิยา กตํ น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ น ญาติสาโลหิเตหิ กตํ น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ น เทวตาหิ กตํฯ

วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ , ยทิทํ พุทฺโธติฯ เอเต พุทฺธํ อุปาคจฺฉุนฺติ เอเต พุทฺธํ อุปาคมิํสุ อุปสงฺกมิํสุ ปยิรุปาสิํสุ ปริปุจฺฉิํสุ ปริปญฺหิํสูติ – เอเต พุทฺธํ อุปาคจฺฉุํฯ

สมฺปนฺนจรณํ อิสินฺติ จรณํ วุจฺจติ สีลาจารนิพฺพตฺติฯ สีลสํวโรปิ จรณํ, อินฺทฺริยสํวโรปิ จรณํ, โภชเน มตฺตญฺญุตาปิ จรณํ, ชาคริยานุโยโคปิ จรณํ, สตฺตปิ สทฺธมฺมา จรณํ, จตฺตาริปิ ฌานานิ จรณํฯ สมฺปนฺนจรณนฺติ สมฺปนฺนจรณํ เสฏฺฐจรณํ วิเสฏฺฐจรณํ [วิสิฏฺฐจรณํ (ก.)] ปาโมกฺขจรณํ อุตฺตมจรณํ ปวรจรณํฯ อิสีติ อิสิ ภควา มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ อิสิ…เป.… มเหสกฺเขหิ วา สตฺเตหิ เอสิโต คเวสิโต ปริเยสิโต – ‘‘กหํ พุทฺโธ, กหํ ภควา, กหํ เทวเทโว กหํ นราสโภ’’ติ – อิสีติ – สมฺปนฺนจรณํ อิสิํฯ

ปุจฺฉนฺตา นิปุเณ ปญฺเหติฯ ปุจฺฉนฺตาติ ปุจฺฉนฺตา ยาจนฺตา อชฺเฌสนฺตา ปสาเทนฺตาฯ นิปุเณ ปญฺเหติ คมฺภีเร ทุทฺทเส ทุรนุโพเธ สนฺเต ปณีเต อตกฺกาวจเร นิปุเณ ปณฺฑิตเวทนีเย ปญฺเหติ – ปุจฺฉนฺตา นิปุเณ ปญฺเหฯ

พุทฺธเสฏฺฐํ อุปาคมุนฺติฯ พุทฺโธติ โย โส ภควา…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ พุทฺโธติฯ เสฏฺฐนฺติ อคฺคํ เสฏฺฐํ วิเสฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ พุทฺธํ อุปาคมุํ อุปาคมิํสุ อุปสงฺกมิํสุ ปยิรุปาสิํสุ ปริปุจฺฉิํสุ ปริปญฺหิํสูติ – พุทฺธเสฏฺฐํ อุปาคมุํฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘เอเต พุทฺธํ อุปาคจฺฉุํ, สมฺปนฺนจรณํ อิสิํ;

ปุจฺฉนฺตา นิปุเณ ปญฺเห, พุทฺธเสฏฺฐํ อุปาคมุ’’นฺติฯ

[98]

เตสํ พุทฺโธ ปพฺยากาสิ, ปญฺหํ ปุฏฺโฐ ยถาตถํ;

ปญฺหานํ เวยฺยากรเณน, โตเสสิ พฺราหฺมเณ มุนิฯ

เตสํ พุทฺโธ ปพฺยากาสีติฯ เตสนฺติ โสฬสานํ ปารายนิยานํ พฺราหฺมณานํฯ พุทฺโธติ โย โส ภควา…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ พุทฺโธติฯ ปพฺยากาสีติ เตสํ พุทฺโธ ปพฺยากาสิ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ ปฏฺฐเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสีติ – เตสํ พุทฺโธ ปพฺยากาสิฯ

ปญฺหํ ปุฏฺโฐ ยถาตถนฺติฯ ปญฺหํ ปุฏฺโฐติ ปญฺหํ ปุฏฺโฐ ปุจฺฉิโต ยาจิโต อชฺเฌสิโต ปสาทิโตฯ

ยถาตถนฺติ ยถา อาจิกฺขิตพฺพํ ตถา อาจิกฺขิ , ยถา เทสิตพฺพํ ตถา เทเสสิ, ยถา ปญฺญเปตพฺพํ ตถา ปญฺญเปสิ, ยถา ปฏฺฐเปตพฺพํ ตถา ปฏฺฐเปสิ, ยถา วิวริตพฺพํ ตถา วิวริ , ยถา วิภชิตพฺพํ ตถา วิภชิ, ยถา อุตฺตานีกาตพฺพํ ตถา อุตฺตานีอกาสิ, ยถา ปกาสิตพฺพํ ตถา ปกาเสสีติ – ปญฺหํ ปุฏฺโฐ ยถาตถํฯ

ปญฺหานํ เวยฺยากรเณนาติ ปญฺหานํ เวยฺยากรเณน อาจิกฺขเนน เทสเนน ปญฺญปเนน ปฏฺฐปเนน วิวรเณน วิภชเนน อุตฺตานีกมฺเมน ปกาสเนนาติ – ปญฺหานํ เวยฺยากรเณนฯ

โตเสสิ พฺราหฺมเณ มุนีติฯ โตเสสีติ โตเสสิ วิโตเสสิ ปสาเทสิ อาราเธสิ อตฺตมเน อกาสิฯ พฺราหฺมเณติ โสฬส ปารายนิเย พฺราหฺมเณฯ มุนีติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนีติ – โตเสสิ พฺราหฺมเณ มุนิฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘เตสํ พุทฺโธ ปพฺยากาสิ, ปญฺหํ ปุฏฺโฐ ยถาตถํ;

ปญฺหานํ เวยฺยากรเณน, โตเสสิ พฺราหฺมเณ มุนี’’ติฯ

[99]

เต โตสิตา จกฺขุมตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;

พฺรหฺมจริยมจริํสุ, วรปญฺญสฺส สนฺติเกฯ

เต โตสิตา จกฺขุมตาติฯ เตติ โสฬส ปารายนิยา พฺราหฺมณาฯ โตสิตาติ โตสิตา วิโตสิตา ปสาทิตา อาราธิตา อตฺตมนา กตาติ – เต โตสิตาฯ จกฺขุมตาติ ภควา ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมา – มํสจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, ทิพฺพจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, ปญฺญาจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, พุทฺธจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, สมนฺตจกฺขุนาปิ จกฺขุมาฯ กถํ ภควา มํสจกฺขุนาปิ จกฺขุมา…เป.… เอวํ ภควา สมนฺตจกฺขุนาปิ จกฺขุมาติ – เต โตสิตา จกฺขุมตาฯ

พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนาติฯ พุทฺโธติ โย โส ภควา…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ พุทฺโธติฯ อาทิจฺจพนฺธุนาติ อาทิจฺโจ วุจฺจติ สูริโยฯ โส โคตโม โคตฺเตน, ภควาปิ โคตโม โคตฺเตน, ภควา สูริยสฺส โคตฺตญาตโก โคตฺตพนฺธุฯ ตสฺมา พุทฺโธ อาทิจฺจพนฺธูติ – พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนาฯ

พฺรหฺมจริยมจริํสูติ พฺรหฺมจริยํ วุจฺจติ อสทฺธมฺมสมาปตฺติยา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี วิรมณํ อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโตฯ อปิ จ, นิปฺปริยายวเสน พฺรหฺมจริยํ วุจฺจติ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺฐิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิฯ พฺรหฺมจริยมจริํสูติ พฺรหฺมจริยํ จริํสุ อจริํสุ สมาทาย วตฺติํสูติ – พฺรหฺมจริยมจริํสุฯ

วรปญฺญสฺส สนฺติเกติ วรปญฺญสฺส อคฺคปญฺญสฺส เสฏฺฐปญฺญสฺส วิเสฏฺฐปญฺญสฺส ปาโมกฺขปญฺญสฺส อุตฺตมปญฺญสฺส ปวรปญฺญสฺสฯ สนฺติเกติ สนฺติเก สามนฺตา อาสนฺเน อวิทูเร อุปกฏฺเฐติ – วรปญฺญสฺส สนฺติเกฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘เต โตสิตา จกฺขุมตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;

พฺรหฺมจริยมจริํสุ, วรปญฺญสฺส สนฺติเก’’ติฯ

[100]

เอกเมกสฺส ปญฺหสฺส, ยถา พุทฺเธน เทสิตํ;

ตถา โย ปฏิปชฺเชยฺย, คจฺเฉ ปารํ อปารโตฯ

เอกเมกสฺส ปญฺหสฺสาติ เอกเมกสฺส อชิตปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส ติสฺสเมตฺเตยฺยปญฺหสฺส…เป.… เอกเมกสฺส ปิงฺคิยปญฺหสฺสาติ – เอกเมกสฺส ปญฺหสฺสฯ

ยถา พุทฺเธน เทสิตนฺติฯ พุทฺโธติ โย โส ภควา สยมฺภู…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ พุทฺโธติฯ ยถา พุทฺเธน เทสิตนฺติ ยถา พุทฺเธน อาจิกฺขิตํ เทสิตํ ปญฺญปิตํ ปฏฺฐปิตํ วิวริตํ วิภชิตํ [วิภตฺตํ (สฺยา.)] อุตฺตานีกตํ ปกาสิตนฺติ – ยถา พุทฺเธน เทสิตํฯ

ตถา โย ปฏิปชฺเชยฺยาติ สมฺมาปฏิปทํ อนุโลมปฏิปทํ อปจฺจนีกปฏิปทํ อนฺวตฺถปฏิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ ปฏิปชฺเชยฺยาติ – ตถา โย ปฏิปชฺเชยฺยฯ

คจฺเฉ ปารํ อปารโตติ ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ…เป.… นิโรโธ นิพฺพานํ; อปารํ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จฯ

คจฺเฉ ปารํ อปารโตติ อปารโต ปารํ คจฺเฉยฺย, ปารํ อธิคจฺเฉยฺย, ปารํ ผสฺเสยฺย, ปารํ สจฺฉิกเรยฺยาติ – คจฺเฉ ปารํ อปารโตฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘เอกเมกสฺส ปญฺหสฺส, ยถา พุทฺเธน เทสิตํ;

ตถา โย ปฏิปชฺเชยฺย, คจฺเฉ ปารํ อปารโต’’ติฯ

[101]

อปารา ปารํ คจฺเฉยฺย, ภาเวนฺโต มคฺคมุตฺตมํ;

มคฺโค โส ปารํ คมนาย, ตสฺมา ปารายนํ อิติฯ

อปารา ปารํ คจฺเฉยฺยาติ อปารํ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ; ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ…เป.… ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ อปารา ปารํ คจฺเฉยฺยาติ อปารา ปารํ คจฺเฉยฺย, ปารํ อธิคจฺเฉยฺย, ปารํ ผสฺเสยฺย, ปารํ สจฺฉิกเรยฺยาติ – อปารา ปารํ คจฺเฉยฺยฯ

ภาเวนฺโต มคฺคมุตฺตมนฺติ มคฺคมุตฺตมํ วุจฺจติ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธิฯ มคฺคมุตฺตมนฺติ มคฺคํ อคฺคํ เสฏฺฐํ วิเสฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํฯ ภาเวนฺโตติ ภาเวนฺโต อาเสวนฺโต พหุลีกโรนฺโตติ – ภาเวนฺโต มคฺคมุตฺตมํฯ

มคฺโค โส ปารํ คมนายาติ –

มคฺโค ปนฺโถ ปโถ ปชฺโช [อทฺโธ (ก.)], อญฺชสํ วฏุมายนํ;

นาวา อุตฺตรเสตุ จ, กุลฺโล จ ภิสิ สงฺกโม [สงฺคโม (สฺยา. ก.) ปสฺส-ธาตุมาลายํ มคฺคธาตุวณฺณนายํ]ฯ

ปารํ คมนายาติ ปารํ คมนาย ปารํ สมฺปาปนาย ปารํ สมนุปาปนาย ชรามรณสฺส ตรณายาติ – มคฺโค โส ปารํ คมนายฯ

ตสฺมา ปารายนํ อิตีติฯ ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานาฯ ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ…เป.… นิโรโธ นิพฺพานํฯ อยนํ วุจฺจติ มคฺโคฯ อิตีติ ปทสนฺธิ…เป.… ปทานุปุพฺพตาเปตํ อิตีติ – ตสฺมา ปารายนํ อิติฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘อปารา ปารํ คจฺเฉยฺย, ภาเวนฺโต มคฺคมุตฺตมํ;

มคฺโค โส ปารํ คมนาย, ตสฺมา ปารายนํ อิตี’’ติฯ

ปารายนตฺถุติคาถานิทฺเทโส สตฺตรสโมฯ

18. ปารายนานุคีติคาถานิทฺเทโส

[102]

ปารายนมนุคายิสฺสํ , [อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย]

ยถาทฺทกฺขิ ตถากฺขาสิ, วิมโล ภูริเมธโส;

นิกฺกาโม นิพฺพโน นาโค, กิสฺส เหตุ มุสา ภเณฯ

ปารายนมนุคายิสฺสนฺติ คีตมนุคายิสฺสํ กถิตมนุกถยิสฺสํ [กถิตมนุคายิสฺสํ (สฺยา.) เอวํ สพฺพปเทสุ อนุคายิสฺสนฺติ อาคตํ] ภณิตมนุภณิสฺสํ ลปิตมนุลปิสฺสํ ภาสิตมนุภาสิสฺสนฺติ – ปารายนมนุคายิสฺสํฯ อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโยติฯ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป.… ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อิจฺจาติฯ อายสฺมาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ – อายสฺมาติฯ ปิงฺคิโยติ ตสฺส เถรสฺส นามํ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโยฯ

ยถาทฺทกฺขิ ตถากฺขาสีติ ยถา อทฺทกฺขิ ตถา อกฺขาสิ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ ปฏฺฐเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสิฯ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ยถา อทฺทกฺขิ ตถา อกฺขาสิ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ ปฏฺฐเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสิฯ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป.… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ยถา อทฺทกฺขิ ตถา อกฺขาสิ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ ปฏฺฐเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสีติ – ยถาทฺทกฺขิ ตถากฺขาสิฯ

วิมโล ภูริเมธโสติฯ วิมโลติ ราโค มลํ, โทโส มลํ, โมโห มลํ, โกโธ… อุปนาโห…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา มลาฯ เต มลา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ อมโล พุทฺโธ วิมโล นิมฺมโล มลาปคโต มลวิปฺปหีโน มลวิมุตฺโต สพฺพมลวีติวตฺโตฯ ภูริ วุจฺจติ ปถวีฯ ภควา ตาย [ภควา อิมาย (สฺยา.)] ปถวิสมาย ปญฺญาย วิปุลาย วิตฺถตาย สมนฺนาคโตฯ เมธา วุจฺจติ ปญฺญาฯ ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิฯ