เอวํ สตสฺส จรโตติ เอวํ สตสฺส สมฺปชานสฺส จรโต วิหรโต อิริยโต วตฺตยโต ปาลยโต ยปยโต ยาปยโตติ – เอวํ สตสฺส จรโตฯ

วิญฺญาณํ อุปรุชฺฌตีติ ปุญฺญาภิสงฺขารสหคตํ วิญฺญาณํ อปุญฺญาภิสงฺขารสหคตํ วิญฺญาณํ อาเนญฺชาภิสงฺขารสหคตํ วิญฺญาณํ นิรุชฺฌติ วูปสมฺมติ อตฺถํ คจฺฉติ ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ – วิญฺญาณํ อุปรุชฺฌตีฯ เตนาห ภควา –

‘‘อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ, เวทนํ นาภินนฺทโต;

เอวํ สตสฺส จรโต, วิญฺญาณํ อุปรุชฺฌตี’’ติฯ

สห คาถาปริโยสานา…เป.… สตฺถา เม, ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติฯ

อุทยมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส เตรสโมฯ

14. โปสาลมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส

[81]

โย อตีตํ อาทิสติ, [อิจฺจายสฺมา โปสาโล]

อเนโช ฉินฺนสํสโย;

ปารคุํ [ปารคู (สฺยา. ก.)] สพฺพธมฺมานํ, อตฺถิ ปญฺเหน อาคมํฯ

โย อตีตํ อาทิสตีติฯ โยติ โย โส ภควา สยมฺภูฯ อนาจริยโก ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต, พเลสุ จ วสีภาวํฯ อตีตํ อาทิสตีติ ภควา อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อตีตมฺปิ อาทิสติ, อนาคตมฺปิ อาทิสติ, ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ อาทิสติฯ

กถํ ภควา อตฺตโน อตีตํ อาทิสติ? ภควา อตฺตโน อตีตํ เอกมฺปิ ชาติํ อาทิสติ, ทฺเวปิ ชาติโย อาทิสติ, ติสฺโสปิ ชาติโย อาทิสติ, จตสฺโสปิ ชาติโย อาทิสติ, ปญฺจปิ ชาติโย อาทิสติ, ทสปิ ชาติโย อาทิสติ, วีสมฺปิ ชาติโย อาทิสติ, ติํสมฺปิ ชาติโย อาทิสติ, จตฺตาลีสมฺปิ ชาติโย อาทิสติ , ปญฺญาสมฺปิ ชาติโย อาทิสติ, ชาติสตมฺปิ…เป.… ชาติสหสฺสมฺปิ… ชาติสตสหสฺสมฺปิ… อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป… อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป… อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป อาทิสติ – ‘‘อมุตฺราสิํ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทิํ; ตตฺราปาสิํ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’’ติฯ อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อาทิสติฯ เอวํ ภควา อตฺตโน อตีตํ อาทิสติฯ

กถํ ภควา ปเรสํ อตีตํ อาทิสติ? ภควา ปเรสํ อตีตํ เอกมฺปิ ชาติํ อาทิสติ, ทฺเวปิ ชาติโย อาทิสติ…เป.… อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป อาทิสติ – ‘‘อมุตฺราสิ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทิ; ตตฺราปาสิ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’’ติฯ อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อาทิสติฯ เอวํ ภควา ปเรสํ อตีตํ อาทิสติฯ

ภควา ปญฺจ ชาตกสตานิ ภาสนฺโต อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อตีตํ อาทิสติ, มหาปทานิยสุตฺตนฺตํ [มหาธนิยสุตฺตํ (สฺยา.)] ภาสนฺโต อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อตีตํ อาทิสติ, มหาสุทสฺสนิยสุตฺตนฺตํ ภาสนฺโต อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อตีตํ อาทิสติ, มหาโควินฺทิยสุตฺตนฺตํ ภาสนฺโต อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อตีตํ อาทิสติ, มฆเทวิยสุตฺตนฺตํ ภาสนฺโต อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อตีตํ อาทิสติฯ

วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘อตีตํ โข, จุนฺท, อทฺธานํ อารพฺภ ตถาคตสฺส สตานุสาริญาณํ [สตานุสฺสริยญาณํ (ก.) ปสฺส ที. นิ. 3.187] โหติฯ โส ยาวตกํ อากงฺขติ ตาวตกํ อนุสฺสรติฯ อนาคตญฺจ โข, จุนฺท…เป.… ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ โข, จุนฺท, อทฺธานํ อารพฺภ ตถาคตสฺส โพธิชํ ญาณํ อุปฺปชฺชติ – ‘อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิทานิ ปุนพฺภโว’’’ติฯ

อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณํ [อินฺทฺริยปโรปริยตฺติญาณํ (ก.) อฏฺฐกถา โอโลเกตพฺพา] ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ, สตฺตานํ อาสยานุสยญาณํ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ, ยมกปาฏิหีเร ญาณํ [ยมกปาฏิหิริยญาณํ (สฺยา.)] ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ, มหากรุณาสมาปตฺติยา ญาณํ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ, สพฺพญฺญุตญาณํ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ, อนาวรณญาณํ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ, สพฺพตฺถ อสงฺคมปฺปฏิหตมนาวรณญาณํ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํฯ เอวํ ภควา อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อตีตมฺปิ อาทิสติ อนาคตมฺปิ อาทิสติ ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ อาทิสติ อาจิกฺขติ เทเสติ ปญฺญเปติ ปฏฺฐเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติ ปกาเสตีติ – โย อตีตํ อาทิสติฯ

อิจฺจายสฺมา โปสาโลติฯ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป.… อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป.… โปสาโลติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป.… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา โปสาโลฯ

อเนโช ฉินฺนสํสโยติ เอชา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ สา เอชา ตณฺหา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ ตสฺมา พุทฺโธ อเนโชฯ เอชาย ปหีนตฺตา อเนโชฯ ภควา ลาเภปิ น อิญฺชติ…เป.… ทุกฺเขปิ น อิญฺชติ น จลติ น เวธติ นปฺปเวธติ น สมฺปเวธตีติ อเนโชฯ ฉินฺนสํสโยติ สํสโย วุจฺจติ วิจิกิจฺฉาฯ ทุกฺเข กงฺขา…เป.… ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโขฯ โส สํสโย พุทฺธสฺส ภควโต ปหีโน ฉินฺโน อุจฺฉินฺโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏินิสฺสคฺโค ปฏิปฺปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก ญาณคฺคินา ทฑฺโฒฯ ตสฺมา พุทฺโธ ฉินฺนสํสโยติ – อเนโช ฉินฺนสํสโยฯ

ปารคุํ สพฺพธมฺมานนฺติ ภควา สพฺพธมฺมานํ อภิญฺญาปารคู ปริญฺญาปารคู ปหานปารคู ภาวนาปารคู สจฺฉิกิริยาปารคู สมาปตฺติปารคู อภิญฺญาปารคู สพฺพธมฺมานํ…เป.… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – ปารคู สพฺพธมฺมานํฯ

อตฺถิ ปญฺเหน อาคมนฺติ ปญฺเหน อตฺถิโก อาคโตมฺหิ…เป.… ‘‘วหสฺเสตํ ภาร’’นฺติ – อตฺถิ ปญฺเหน อาคมํฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘โย อตีตํ อาทิสติ, [อิจฺจายสฺมา โปสาโล]

อเนโช ฉินฺนสํสโย;

ปารคุํ สพฺพธมฺมานํ, อตฺถิ ปญฺเหน อาคม’’นฺติฯ

[82]

วิภูตรูปสญฺญิสฺส, สพฺพกายปฺปหายิโน;

อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ, นตฺถิ กิญฺจีติ ปสฺสโต;

ญาณํ สกฺกานุปุจฺฉามิ, กถํ เนยฺโย ตถาวิโธฯ

วิภูตรูปสญฺญิสฺสาติ กตมา รูปสญฺญา? รูปาวจรสมาปตฺติํ สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺส วา สญฺญา สญฺชานนา สญฺชานิตตฺตํ – อยํ รูปสญฺญาฯ วิภูตรูปสญฺญิสฺสาติ จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย ปฏิลทฺธสฺส [ลาภิสฺส (สฺยา.)] รูปสญฺญา วิภูตา โหนฺติ วิคตา อติกฺกนฺตา สมติกฺกนฺตา วีติวตฺตาติ – วิภูตรูปสญฺญิสฺสฯ

สพฺพกายปฺปหายิโนติ สพฺโพ ตสฺส ปฏิสนฺธิโก รูปกาโย ปหีโน, ตทงฺคสมติกฺกมา วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน ปหีโน ตสฺส รูปกาโยติ – สพฺพกายปฺปหายิโนฯ

อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ, นตฺถิ กิญฺจีติ ปสฺสโตติฯ นตฺถิ กิญฺจีติ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติฯ กิํการณา? นตฺถิ กิญฺจีติ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติฯ ยํ วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติํ สโต สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐหิตฺวา ตญฺเญว วิญฺญาณํ อภาเวติ, วิภาเวติ, อนฺตรธาเปติ, ‘‘นตฺถิ กิญฺจี’’ติ ปสฺสติ – ตํการณา นตฺถิ กิญฺจีติ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺตีติ – อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ นตฺถิ กิญฺจีติ ปสฺสโตฯ

ญาณํ สกฺกานุปุจฺฉามีติฯ สกฺกาติ – สกฺโกฯ ภควา สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติปิ สกฺโก …เป.… ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโสติปิ สกฺโกฯ ญาณํ สกฺกานุปุจฺฉามีติ ตสฺส ญาณํ ปุจฺฉามิ, ปญฺญํ ปุจฺฉามิ, สมฺพุทฺธํ ปุจฺฉามิฯ ‘‘กีทิสํ กิํสณฺฐิตํ กิํปการํ กิํปฏิภาคํ ญาณํ อิจฺฉิตพฺพ’’นฺติ – ญาณํ สกฺกานุปุจฺฉามิฯ

กถํ เนยฺโย ตถาวิโธติ กถํ โส เนตพฺโพ วิเนตพฺโพ อนุเนตพฺโพ ปญฺญเปตพฺโพ นิชฺฌาเปตพฺโพ เปกฺเขตพฺโพ ปสาเทตพฺโพ? กถํ เตน [กถมสฺส (สฺยา.)] อุตฺตริ ญาณํ อุปฺปาเทตพฺพํ? ตถาวิโธติ ตถาวิโธ ตาทิโส ตสฺสณฺฐิโต ตปฺปกาโร ตปฺปฏิภาโค โย โส อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติลาภีติ – กถํ เนยฺโย ตถาวิโธฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘วิภูตรูปสญฺญิสฺส, สพฺพกายปฺปหายิโน;

อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ, นตฺถิ กิญฺจีติ ปสฺสโต;

ญาณํ สกฺกานุปุจฺฉามิ, กถํ เนยฺโย ตถาวิโธ’’ติฯ

[83]

วิญฺญาณฏฺฐิติโย สพฺพา, [โปสาลาติ ภควา]

อภิชานํ ตถาคโต;

ติฏฺฐนฺตเมนํ ชานาติ, ธิมุตฺตํ ตปฺปรายณํ;

วิญฺญาณฏฺฐิติโย สพฺพาติ ภควา อภิสงฺขารวเสน จตสฺโส วิญฺญาณฏฺฐิติโย ชานาติ, ปฏิสนฺธิวเสน สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโย ชานาติฯ กถํ ภควา อภิสงฺขารวเสน จตสฺโส วิญฺญาณฏฺฐิติโย ชานาติ? วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘รูปุปยํ [รูปูปายํ (สฺยา. ก.) ปสฺส สํ. นิ. 3.53] วา, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํ ติฏฺฐมานํ ติฏฺเฐยฺย [ติฏฺฐติ (สฺยา. ก.)], รูปารมฺมณํ รูปปฺปติฏฺฐํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺยฯ เวทนุปยํ วา, ภิกฺขเว…เป.… สญฺญุปยํ วา, ภิกฺขเว…เป.… สงฺขารุปยํ วา, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํ ติฏฺฐมานํ ติฏฺเฐยฺย, สงฺขารารมฺมณํ สงฺขารปฺปติฏฺฐํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺยา’’ติฯ เอวํ ภควา อภิสงฺขารวเสน จตสฺโส วิญฺญาณฏฺฐิติโย ชานาติฯ

กถํ ภควา ปฏิสนฺธิวเสน สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโย ชานาติ? วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา นานตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโน – เสยฺยถาปิ มนุสฺสา เอกจฺเจ จ เทวา เอกจฺเจ จ วินิปาติกาฯ อยํ ปฐมา วิญฺญาณฏฺฐิติฯ

‘‘สนฺติ , ภิกฺขเว, สตฺตา นานตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโน, เสยฺยถาปิ เทวา พฺรหฺมกายิกา ปฐมาภินิพฺพตฺตาฯ อยํ ทุติยา วิญฺญาณฏฺฐิติฯ

‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา เอกตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโน, เสยฺยถาปิ เทวา อาภสฺสราฯ อยํ ตติยา วิญฺญาณฏฺฐิติฯ

‘‘สนฺติ , ภิกฺขเว, สตฺตา เอกตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโน, เสยฺยถาปิ เทวา สุภกิณฺหาฯ อยํ จตุตฺถี [จตุตฺถา (สฺยา.) ปสฺส อ. นิ. 7.44] วิญฺญาณฏฺฐิติฯ

‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา, อนนฺโต อากาโสติ อากาสานญฺจายตนูปคาฯ อยํ ปญฺจมี [ปญฺจมา (สฺยา.)] วิญฺญาณฏฺฐิติฯ

‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา สพฺพโส อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม, อนนฺตํ วิญฺญาณนฺติ วิญฺญาณญฺจายตนูปคาฯ อยํ ฉฏฺฐี [ฉฏฺโฐ (สฺยา.)] วิญฺญาณฏฺฐิติฯ

‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม, นตฺถิ กิญฺจีติ อากิญฺจญฺญายตนูปคาฯ อยํ สตฺตมี [สตฺตมา (สฺยา.)] วิญฺญาณฏฺฐิติ’’ฯ เอวํ ภควา ปฏิสนฺธิวเสน สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโย ชานาตีติ – วิญฺญาณฏฺฐิติโย สพฺพาฯ

โปสาลาติ ภควาติฯ โปสาลาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – โปสาลาติ ภควาฯ

อภิชานํ ตถาคโตติฯ อภิชานนฺติ อภิชานนฺโต วิชานนฺโต ปฏิวิชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต ตถาคโตฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘อตีตํ เจปิ โข, จุนฺท, โหติ อภูตํ อตจฺฉํ อนตฺถสญฺหิตํ, น ตํ ตถาคโต พฺยากโรติฯ อตีตํ เจปิ, จุนฺท, โหติ ภูตํ ตจฺฉํ อนตฺถสญฺหิตํ, ตมฺปิ ตถาคโต น พฺยากโรติฯ อตีตํ เจปิ โข, จุนฺท, โหติ ภูตํ ตจฺฉํ อตฺถสญฺหิตํ, ตตฺร กาลญฺญู ตถาคโต โหติ ตสฺเสว ปญฺหสฺส เวยฺยากรณายฯ อนาคตํ เจปิ, จุนฺท, โหติ…เป.… ปจฺจุปฺปนฺนํ เจปิ, จุนฺท, โหติ อภูตํ อตจฺฉํ อนตฺถสญฺหิตํ, น ตํ ตถาคโต พฺยากโรติฯ ปจฺจุปฺปนฺนํ เจปิ, จุนฺท, โหติ ภูตํ ตจฺฉํ อนตฺถสญฺหิตํ, ตมฺปิ ตถาคโต น พฺยากโรติฯ ปจฺจุปฺปนฺนํ เจปิ, จุนฺท, โหติ ภูตํ ตจฺฉํ อตฺถสญฺหิตํ, ตตฺร กาลญฺญู ตถาคโต โหติ ตสฺส ปญฺหสฺส เวยฺยากรณายฯ อิติ โข, จุนฺท, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ตถาคโต กาลวาที ภูตวาที อตฺถวาที ธมฺมวาที วินยวาทีฯ ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจติฯ

‘‘ยํ โข, จุนฺท, สเทวกสฺส โลกสฺส สมารกสฺส สพฺรหฺมกสฺส สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา , สพฺพํ ตํ ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธํฯ ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจติฯ ยญฺจ, จุนฺท, รตฺติํ ตถาคโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุชฺฌติ, ยญฺจ รตฺติํ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติ, ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเร ภาสติ ลปติ นิทฺทิสติ สพฺพํ ตํ ตเถว โหติ โน อญฺญถาฯ ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจติฯ ยถาวาที, จุนฺท, ตถาคโต ตถาการี; ยถาการี ตถาวาทีฯ อิติ ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาทีฯ ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจติฯ สเทวเก, จุนฺท, โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ตถาคโต อภิภู อนภิภูโต อญฺญทตฺถุทโส วสวตฺตีฯ ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจตี’’ติ – อภิชานํ ตถาคโตฯ

ติฏฺฐนฺตเมนํ ชานาตีติ ภควา อิธตฺถญฺเญว [อิธฏฺฐญฺเญว (สฺยา.)] ชานาติ กมฺมาภิสงฺขารวเสน – ‘‘อยํ ปุคฺคโล กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชิสฺสตี’’ติฯ ภควา อิธตฺถญฺเญว ชานาติ กมฺมาภิสงฺขารวเสน – ‘‘อยํ ปุคฺคโล กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ติรจฺฉานโยนิํ อุปปชฺชิสฺสตี’’ติฯ ภควา อิธตฺถญฺเญว ชานาติ กมฺมาภิสงฺขารวเสน – ‘‘อยํ ปุคฺคโล กายสฺส เภทา ปรํ มรณา เปตฺติวิสยํ อุปปชฺชิสฺสตี’’ติฯ ภควา อิธตฺถญฺเญว ชานาติ กมฺมาภิสงฺขารวเสน – ‘‘อยํ ปุคฺคโล กายสฺส เภทา ปรํ มรณา มนุสฺเสสุ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติฯ ภควา อิธตฺถญฺเญว ชานาติ กมฺมาภิสงฺขารวเสน – ‘‘อยํ ปุคฺคโล สุปฺปฏิปนฺโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชิสฺสตี’’ติฯ

วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘อิธ ปนาหํ, สาริปุตฺต, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘ตถายํ ปุคฺคโล ปฏิปนฺโน, ตถา จ อิริยติ, ตญฺจ มคฺคํ สมารูฬฺโห, ยถา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชิสฺสตี’ติฯ

‘‘อิธ ปนาหํ, สาริปุตฺต, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘ตถายํ ปุคฺคโล ปฏิปนฺโน ตถา จ อิริยติ ตญฺจ มคฺคํ สมารูฬฺโห, ยถา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ติรจฺฉานโยนิํ อุปปชฺชิสฺสตี’ติฯ

‘‘อิธ ปนาหํ, สาริปุตฺต, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘ตถายํ ปุคฺคโล ปฏิปนฺโน ตถา จ อิริยติ ตญฺจ มคฺคํ สมารูฬฺโห, ยถา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา เปตฺติวิสยํ อุปปชฺชิสฺสตี’ติฯ

‘‘อิธ ปนาหํ, สาริปุตฺต, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘ตถายํ ปุคฺคโล ปฏิปนฺโน ตถา จ อิริยติ ตญฺจ มคฺคํ สมารูฬฺโห, ยถา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา มนุสฺเสสุ อุปฺปชฺชิสฺสตี’ติฯ

‘‘อิธ ปนาหํ, สาริปุตฺต, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘ตถายํ ปุคฺคโล ปฏิปนฺโน ตถา จ อิริยติ ตญฺจ มคฺคํ สมารูฬฺโห, ยถา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชิสฺสตี’ติฯ

‘‘อิธ ปนาหํ, สาริปุตฺต, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘ตถายํ ปุคฺคโล ปฏิปนฺโน ตถา จ อิริยติ ตญฺจ มคฺคํ สมารูฬฺโห, ยถา อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’’ติ – ติฏฺฐนฺตเมนํ ชานาติฯ

ธิมุตฺตํ ตปฺปรายณนฺติฯ ธิมุตฺตนฺติ อากิญฺจญฺญายตนํฯ ธิมุตฺตนฺติ วิโมกฺเขน ธิมุตฺตํ ตตฺราธิมุตฺตํ ตทธิมุตฺตํ ตทาธิปเตยฺยํฯ อถ วา, ภควา ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล รูปาธิมุตฺโต สทฺทาธิมุตฺโต คนฺธาธิมุตฺโต รสาธิมุตฺโต โผฏฺฐพฺพาธิมุตฺโต กุลาธิมุตฺโต คณาธิมุตฺโต อาวาสาธิมุตฺโต ลาภาธิมุตฺโต ยสาธิมุตฺโต ปสํสาธิมุตฺโต สุขาธิมุตฺโต จีวราธิมุตฺโต ปิณฺฑปาตาธิมุตฺโต เสนาสนาธิมุตฺโต คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราธิมุตฺโต สุตฺตนฺตาธิมุตฺโต วินยาธิมุตฺโต อภิธมฺมาธิมุตฺโต อารญฺญกงฺคาธิมุตฺโต ปิณฺฑปาติกงฺคาธิมุตฺโต ปํสุกูลิกงฺคาธิมุตฺโต เตจีวริกงฺคาธิมุตฺโต สปทานจาริกงฺคาธิมุตฺโต ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคาธิมุตฺโต เนสชฺชิกงฺคาธิมุตฺโต ยถาสนฺถติกงฺคาธิมุตฺโต ปฐมชฺฌานาธิมุตฺโต ทุติยชฺฌานาธิมุตฺโต ตติยชฺฌานาธิมุตฺโต จตุตฺถชฺฌานาธิมุตฺโตอากาสานญฺจายตนสมาปตฺตาธิมุตฺโต วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺตาธิมุตฺโต อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺตาธิมุตฺโต เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺตาธิมุตฺโต’’ติธิมุตฺตํฯ

ตปฺปรายณนฺติ อากิญฺจญฺญายตนมยํ ตปฺปรายณํ กมฺมปรายณํ วิปากปรายณํ กมฺมครุกํ ปฏิสนฺธิครุกํ ฯ อถ วา, ภควา ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล รูปปรายโณ…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติปรายโณ’’ติ – ธิมุตฺตํ ตปฺปรายณํฯ เตนาห ภควา –

‘‘วิญฺญาณฏฺฐิติโย สพฺพา, [โปสาลาติ ภควา]

อภิชานํ ตถาคโต;

ติฏฺฐนฺตเมนํ ชานาติ, ธิมุตฺตํ ตปฺปรายณ’’นฺติฯ

[84]

อากิญฺจญฺญาสมฺภวํ ญตฺวา, นนฺทิสํโยชนํ อิติ;

เอวเมตํ อภิญฺญาย, ตโต ตตฺถ วิปสฺสติ;

เอตํ ญาณํ ตถํ ตสฺส, พฺราหฺมณสฺส วุสีมโตฯ

อากิญฺจญฺญาสมฺภวํ ญตฺวาติ อากิญฺจญฺญาสมฺภโวติ วุจฺจติ อากิญฺจญฺญายตนสํวตฺตนิโก กมฺมาภิสงฺขาโรฯ อากิญฺจญฺญายตนสํวตฺตนิกํ กมฺมาภิสงฺขารํ อากิญฺจญฺญาสมฺภโวติ ญตฺวา, ลคฺคนนฺติ ญตฺวา, พนฺธนนฺติ ญตฺวา, ปลิโพโธติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – อากิญฺจญฺญาสมฺภวํ ญตฺวาฯ

นนฺทิสํโยชนํ อิตีติ นนฺทิสํโยชนํ วุจฺจติ อรูปราโคฯ อรูปราเคน ตํ กมฺมํ ลคฺคํ ลคฺคิตํ ปลิพุทฺธํ อรูปราคํ นนฺทิสํโยชนนฺติ ญตฺวา, ลคฺคนนฺติ ญตฺวา, พนฺธนนฺติ ญตฺวา, ปลิโพโธติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ อิตีติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ อิตีติ – นนฺทิสํโยชนํ อิติฯ

เอวเมตํ อภิญฺญายาติ เอวํ เอตํ อภิญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – เอวเมตํ อภิญฺญายฯ

ตโต ตตฺถ วิปสฺสตีติฯ ตตฺถาติ อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐหิตฺวา ตตฺถ ชาเต จิตฺตเจตสิเก ธมฺเม อนิจฺจโต วิปสฺสติ, ทุกฺขโต วิปสฺสติ, โรคโต…เป.… นิสฺสรณโต วิปสฺสติ ทกฺขติ โอโลเกติ นิชฺฌายติ อุปปริกฺขตีติ – ตโต ตตฺถ วิปสฺสติฯ

เอตํ ญาณํ ตถํ ตสฺสาติ เอตํ ญาณํ ตจฺฉํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีตํ ตสฺสาติ – เอตํ ญาณํ ตถํ ตสฺสฯ

พฺราหฺมณสฺส วุสีมโตติฯ พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ…เป.… อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมาติฯ พฺราหฺมณสฺส วุสีมโตติ ปุถุชฺชนกลฺยาณํ อุปาทาย สตฺต เสกฺขา อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อนธิคตสฺส อธิคมาย อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย วสนฺติ สํวสนฺติ อาวสนฺติ ปริวสนฺติ; อรหา วุสิตวา กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทญฺญา วิมุตฺโต; โส วุตฺถวาโส จิณฺณจรโณ…เป.… ชาติมรณสํสาโร; นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – พฺราหฺมณสฺส วุสีมโตฯ เตนาห ภควา –

‘‘อากิญฺจญฺญาสมฺภวํ ญตฺวา, นนฺทิสํโยชนํ อิติ;

เอวเมตํ อภิญฺญาย, ตโต ตตฺถ วิปสฺสติ;

เอตํ ญาณํ ตถํ ตสฺส, พฺราหฺมณสฺส วุสีมโต’’ติฯ

สห คาถาปริโยสานา…เป.… สตฺถา เม, ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติฯ

โปสาลมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส จุทฺทสโมฯ

15. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส

[85]

ทฺวาหํ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺสํ, [อิจฺจายสฺมา โมฆราชา]

น เม พฺยากาสิ จกฺขุมา;

ยาวตติยญฺจ เทวีสิ [เทวิสิ (สฺยา.)], พฺยากโรตีติ เม สุตํฯ

ทฺวาหํ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺสนฺติ โส พฺราหฺมโณ ทฺวิกฺขตฺตุํ พุทฺธํ ภควนฺตํ ปญฺหํ อปุจฺฉิฯ ตสฺส ภควา ปญฺหํ ปุฏฺโฐ น พฺยากาสิ – ‘‘ตทนฺตรา [จกฺขุสมนนฺตรา (สฺยา.)] อิมสฺส พฺราหฺมณสฺส อินฺทฺริยปริปาโก ภวิสฺสตี’’ติฯ สกฺกนฺติ สกฺโกฯ ภควา สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติปิ สกฺโกฯ อถ วา, อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวาติปิ สกฺโกฯ ตสฺสิมานิ ธนานิ, เสยฺยถิทํ – สทฺธาธนํ สีลธนํ หิริธนํ โอตฺตปฺปธนํ สุตธนํ จาคธนํ ปญฺญาธนํ สติปฏฺฐานธนํ สมฺมปฺปธานธนํ อิทฺธิปาทธนํ อินฺทฺริยธนํ พลธนํ โพชฺฌงฺคธนํ มคฺคธนํ ผลธนํ นิพฺพานธนํฯ อิเมหิ อเนกวิเธหิ ธนรตเนหิ อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวาติปิ สกฺโกฯ