8. เหมกมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส

[53]

เย เม ปุพฺเพ วิยากํสุ, [อิจฺจายสฺมา เหมโก]

หุรํ โคตมสาสนา;

อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสติ, สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ;

สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ, นาหํ ตตฺถ อภิรมิํฯ

เย เม ปุพฺเพ วิยากํสูติ โย จ พาวรี พฺราหฺมโณ เย จญฺเญ ตสฺส อาจริยา, เต สกํ ทิฏฺฐิํ สกํ ขนฺติํ สกํ รุจิํ สกํ ลทฺธิํ สกํ อชฺฌาสยํ สกํ อธิปฺปายํ พฺยากํสุ อาจิกฺขิํสุ เทสยิํสุ ปญฺญปิํสุ ปฏฺฐปิํสุ วิวริํสุ วิภชิํสุ อุตฺตานีอกํสุ ปกาเสสุนฺติ – เย เม ปุพฺเพ วิยากํสุฯ อิจฺจายสฺมา เหมโกติฯ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป.… ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อิจฺจาติฯ อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป.…ฯ เหมโกติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป.… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา เหมโกฯ

หุรํ โคตมสาสนาติ หุรํ โคตมสาสนา ปรํ โคตมสาสนา ปุเร โคตมสาสนา ปฐมตรํ โคตมสาสนา พุทฺธสาสนา ชินสาสนา ตถาคตสาสนา [ตถาคตสาสนา เทวสาสนา (ก.)] อรหนฺตสาสนาติ – หุรํ โคตมสาสนาฯ

อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสตีติ เอวํ กิร อาสิ, เอวํ กิร ภวิสฺสตีติ – อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสติฯ

สพฺพํ ตํ อิติหีติหนฺติ สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ อิติกิราย ปรํปราย ปิฏกสมฺปทาย ตกฺกเหตุ นยเหตุ อาการปริวิตกฺเกน ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา น สามํ สยมภิญฺญาตํ น อตฺตปจฺจกฺขธมฺมํ กถยิํสูติ – สพฺพํ ตํ อิติหีติหํฯ

สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนนฺติ สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ วิตกฺกวฑฺฒนํ สงฺกปฺปวฑฺฒนํ กามวิตกฺกวฑฺฒนํ พฺยาปาทวิตกฺกวฑฺฒนํ วิหิํสาวิตกฺกวฑฺฒนํ ญาติวิตกฺกวฑฺฒนํ ชนปทวิตกฺกวฑฺฒนํ อมราวิตกฺกวฑฺฒนํ ปรานุทยตาปฏิสํยุตฺตวิตกฺกวฑฺฒนํ ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺตวิตกฺกวฑฺฒนํ อนวญฺญตฺติปฏิสํยุตฺตวิตกฺกวฑฺฒนนฺติ – สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํฯ

นาหํ ตตฺถ อภิรมินฺติ นาหํ ตตฺถ อภิรมิํ น วินฺทิํ นาธิคจฺฉิํ น ปฏิลภินฺติ – นาหํ ตตฺถ อภิรมิํฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘เย เม ปุพฺเพ วิยากํสุ, [อิจฺจายสฺมา เหมโก]

หุรํ โคตมสาสนา;

อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสติ, สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ;

สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ, นาหํ ตตฺถ อภิรมิ’’นฺติฯ

[54]

ตฺวญฺจ เม ธมฺมมกฺขาหิ, ตณฺหานิคฺฆาตนํ มุนิ;

ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํฯ

ตฺวญฺจ เม ธมฺมมกฺขาหีติฯ ตฺวนฺติ ภควนฺตํ ภณติฯ ธมฺมมกฺขาหีติฯ ธมฺมนฺติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ, จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน จตฺตาโร อิทฺธิปาเท ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺเค อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ นิพฺพานญฺจ นิพฺพานคามินิญฺจ ปฏิปทํ อกฺขาหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ตฺวญฺจ เม ธมฺมมกฺขาหิฯ

ตณฺหานิคฺฆาตนํ มุนีติฯ ตณฺหาติ – รูปตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหาฯ ตณฺหานิคฺฆาตนํ ตณฺหาปหานํ ตณฺหาวูปสมํ ตณฺหาปฏินิสฺสคฺคํ ตณฺหาปฏิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานํฯ มุนีติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนีติ – ตณฺหานิคฺฆาตนํ มุนิฯ

ยํ วิทิตฺวา สโต จรนฺติ ยํ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป.… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต…เป.… โส วุจฺจติ สโตฯ จรนฺติ จรนฺโต วิหรนฺโต อิริยนฺโต วตฺเตนฺโต ปาเลนฺโต ยเปนฺโต ยาเปนฺโตติ – ยํ วิทิตฺวา สโต จรํฯ

ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ

วิสตฺติกาติ เกนฏฺเฐน วิสตฺติกา…เป.… วิสฏา วิตฺถตาติ วิสตฺติกาฯ โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกฯ ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ โลเก เวสา วิสตฺติกา โลเก เวตํ วิสตฺติกํ สโต ตเรยฺยํ อุตฺตเรยฺยํ ปตเรยฺยํ สมติกฺกเมยฺยํ วีติวตฺเตยฺยนฺติ – ตเร โลเก วิสตฺติกํฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘ตฺวญฺจ เม ธมฺมมกฺขาหิ, ตณฺหานิคฺฆาตนํ มุนิ;

ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติก’’นฺติฯ

[55]

อิธ ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาเตสุ, ปิยรูเปสุ เหมก;

ฉนฺทราควิโนทนํ, นิพฺพานปทมจฺจุตํฯ

อิธ ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาเตสูติฯ ทิฏฺฐนฺติ จกฺขุนา ทิฏฺฐํ; สุตนฺติ โสเตน สุตํ; มุตนฺติ ฆาเนน ฆายิตํ ชิวฺหาย สายิตํ กาเยน ผุฏฺฐํ; วิญฺญาตนฺติ มนสา วิญฺญาตนฺติ – อิธ ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาเตสุฯ

ปิยรูเปสุ เหมกาติ กิญฺจ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ? จกฺขุ [จกฺขุํ (สฺยา. ก.)] โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, โสตํ โลเก…เป.… ฆานํ โลเก… ชิวฺหา โลเก… กาโย โลเก… มโน โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ; รูปา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, สทฺทา โลเก… คนฺธา โลเก… รสา โลเก… โผฏฺฐพฺพา โลเก… ธมฺมา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ; จกฺขุวิญฺญาณํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, โสตวิญฺญาณํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, ฆานวิญฺญาณํ โลเก… ชิวฺหาวิญฺญาณํ โลเก… กายวิญฺญาณํ โลเก… มโนวิญฺญาณํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, จกฺขุสมฺผสฺโส โลเก… โสตสมฺผสฺโส โลเก… ฆานสมฺผสฺโส โลเก… ชิวฺหาสมฺผสฺโส โลเก… กายสมฺผสฺโส โลเก… มโนสมฺผสฺโส โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ; จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ… โสตสมฺผสฺสชา เวทนา… ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา… ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา… กายสมฺผสฺสชา เวทนา… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ; รูปสญฺญา โลเก… สทฺทสญฺญา โลเก… คนฺธสญฺญา โลเก… รสสญฺญา โลเก… โผฏฺฐพฺพสญฺญา โลเก… ธมฺมสญฺญา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, รูปสญฺเจตนา โลเก… สทฺทสญฺเจตนา โลเก… คนฺธสญฺเจตนา โลเก… รสสญฺเจตนา โลเก… โผฏฺฐพฺพสญฺเจตนา โลเก… ธมฺมสญฺเจตนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ; รูปตณฺหา โลเก… สทฺทตณฺหา โลเก… คนฺธตณฺหา โลเก… รสตณฺหา โลเก … โผฏฺฐพฺพตณฺหา โลเก… ธมฺมตณฺหา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ; รูปวิตกฺโก โลเก… สทฺทวิตกฺโก โลเก… คนฺธวิตกฺโก โลเก… รสวิตกฺโก โลเก… โผฏฺฐพฺพวิตกฺโก โลเก… ธมฺมวิตกฺโก โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ; รูปวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, สทฺทวิจาโร โลเก… คนฺธวิจาโร โลเก… รสวิจาโร โลเก… โผฏฺฐพฺพวิจาโร โลเก… ธมฺมวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปนฺติ – ปิยรูเปสุ เหมกฯ

ฉนฺทราควิโนทนนฺติฯ ฉนฺทราโคติ โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสิเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํฯ ฉนฺทราควิโนทนนฺติ ฉนฺทราคปฺปหานํ ฉนฺทราควูปสมํ ฉนฺทราคปฏินิสฺสคฺคํ ฉนฺทราคปฏิปฺปสฺสทฺธํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – ฉนฺทราควิโนทนํฯ

นิพฺพานปทมจฺจุตนฺติ นิพฺพานปทํ ตาณปทํ เลณปทํ สรณปทํ อภยปทํฯ อจฺจุตนฺติ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ – นิพฺพานปทมจฺจุตํฯ เตนาห ภควา –

‘‘อิธ ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาเตสุ, ปิยรูเปสุ เหมก;

ฉนฺทราควิโนทนํ, นิพฺพานปทมจฺจุต’’นฺติฯ

[56]

เอตทญฺญาย เย สตา, ทิฏฺฐธมฺมาภินิพฺพุตา;

อุปสนฺตา จ เต สทา, ติณฺณา โลเก วิสตฺติกํฯ

เอตทญฺญาย เย สตาติฯ เอตนฺติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ อญฺญายาติ อญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ อญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ

‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ อญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ เยติ อรหนฺโต ขีณาสวาฯ สตาติ จตูหิ การเณหิ สตา – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาวิตตฺตา สตา…เป.… เต วุจฺจนฺติ สตาติ – เอตทญฺญาย เย สตาฯ

ทิฏฺฐธมฺมาภินิพฺพุตาติฯ ทิฏฺฐธมฺมาติ ทิฏฺฐธมฺมา ญาตธมฺมา ตุลิตธมฺมา ตีริตธมฺมา วิภูตธมฺมา วิภาวิตธมฺมาฯ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ทิฏฺฐธมฺมา…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ทิฏฺฐธมฺมา ญาตธมฺมา ตุลิตธมฺมา ตีริตธมฺมา วิภูตธมฺมา วิภาวิตธมฺมาฯ อภินิพฺพุตาติ ราคสฺส นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุตา, โทสสฺส นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุตา, โมหสฺส นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุตา, โกธสฺส…เป.… อุปนาหสฺส… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา นิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฏิปฺปสทฺธตฺตา สนฺตา อุปสนฺตา วูปสนฺตา นิพฺพุตา ปฏิปฺปสฺสทฺธาติ – ทิฏฺฐธมฺมาภินิพฺพุตาฯ

อุปสนฺตา จ เต สทาติฯ อุปสนฺตาติ ราคสฺส อุปสมิตตฺตา นิพฺพาปิตตฺตา อุปสนฺตา…เป.… โทสสฺส… โมหสฺส… โกธสฺส… อุปนาหสฺส…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา นิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฏิปฺปสทฺธตฺตา สนฺตา อุปสนฺตา วูปสนฺตา นิพฺพุตา ปฏิปฺปสฺสทฺธาติ อุปสนฺตาฯ เตติ อรหนฺโต ขีณาสวาฯ สทาติ สทา สพฺพกาลํ นิจฺจกาลํ ธุวกาลํ สตตํ สมิตํ อพฺโพกิณฺณํ โปงฺขานุโปงฺขํ อุทกูมิกชาตํ อวีจิสนฺตติสหิตํ ผสฺสิตํ ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ ปุริมยามํ มชฺฌิมยามํ ปจฺฉิมยามํ กาเฬ ชุณฺเห วสฺเส เหมนฺเต คิมฺเห ปุริเม วโยขนฺเธ มชฺฌิเม วโยขนฺเธ ปจฺฉิเม วโยขนฺเธติ – อุปสนฺตา จ เต สทาฯ

ติณฺณา โลเก วิสตฺติกนฺติ วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ วิสตฺติกาติ เกนฏฺเฐน วิสตฺติกา…เป.… วิสฏา วิตฺถตาติ วิสตฺติกาฯ โลเกติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกฯ ติณฺณา โลเก วิสตฺติกนฺติ โลเก เวสา วิสตฺติกา โลเก เวตํ วิสตฺติกํ ติณฺณา อุตฺติณฺณา นิตฺถิณฺณา อติกฺกนฺตา สมติกฺกนฺตา วีติวตฺตาติ – ติณฺณา โลเก วิสตฺติกํฯ เตนาห ภควา –

‘‘เอตทญฺญาย เย สตา, ทิฏฺฐธมฺมาภินิพฺพุตา;

อุปสนฺตา จ เต สทา, ติณฺณา โลเก วิสตฺติก’’นฺติฯ

สห คาถาปริโยสานา…เป.… สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติฯ

เหมกมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส อฏฺฐโมฯ

9. โตเทยฺยมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส

[57]

ยสฺมิํ กามา น วสนฺติ, [อิจฺจายสฺมา โตเทยฺโย]

ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติ;

กถํกถา จ โย ติณฺโณ, วิโมกฺโข ตสฺส กีทิโสฯ

ยสฺมิํ กามา น วสนฺตีติ ยสฺมิํ กามา น วสนฺติ น สํวสนฺติ น อาวสนฺติ น ปริวสนฺตีติ – ยสฺมิํ กามา น วสนฺติฯ อิจฺจายสฺมา โตเทยฺโยติฯ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป.… ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อิจฺจาติฯ อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป.…ฯ โตเทยฺโยติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป.… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา โตเทยฺโยฯ

ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชตีติ ตณฺหา ยสฺส นตฺถิ น สติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติฯ

กถํกถา จ โย ติณฺโณติ กถํกถา จ โย ติณฺโณ อุตฺติณฺโณ นิตฺถิณฺโณ อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโตติ – กถํกถา จ โย ติณฺโณฯ

วิโมกฺโข ตสฺส กีทิโสติ วิโมกฺโข ตสฺส กีทิโส กิํสณฺฐิโต กิํปกาโร กิํปฏิภาโค อิจฺฉิตพฺโพติ วิโมกฺขํ ปุจฺฉตีติ – วิโมกฺโข ตสฺส กีทิโสฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘ยสฺมิํ กามา น วสนฺติ, [อิจฺจายสฺมา โตเทยฺโย]

ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติ;

กถํกถา จ โย ติณฺโณ, วิโมกฺโข ตสฺส กีทิโส’’ติฯ

[58]