เมนู

อุทฺธนฺติ สุขา เวทนา; อโธติ ทุกฺขา เวทนา; ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ อทุกฺขมสุขา เวทนาฯ อุทฺธนฺติ อุทฺธํ ปาทตลา; อโธติ อโธ เกสมตฺถกา; ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ เวมชฺเฌติ – อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌฯ

เอตํ วิทิตฺวา สงฺโคติ โลเกติ สงฺโค เอโส ลคฺคนํ เอตํ พนฺธนํ เอตํ ปลิโพโธ เอโสติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – เอตํ วิทิตฺวา สงฺโคติ โลเกฯ

ภวาภวาย มากาสิ ตณฺหนฺติฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหาฯ ภวาภวายาติ ภวาภวาย กมฺมภวาย ปุนพฺภวาย กามภวาย, กมฺมภวาย กามภวาย ปุนพฺภวาย รูปภวาย, กมฺมภวาย รูปภวาย ปุนพฺภวาย อรูปภวาย, กมฺมภวาย อรูปภวาย ปุนพฺภวาย ปุนปฺปุนพฺภวาย, ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุนอุปปตฺติยา ปุนปฺปุนปฏิสนฺธิยา ปุนปฺปุนอตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา ตณฺหํ มากาสิ มา ชเนสิ มา สญฺชเนสิ มา นิพฺพตฺเตสิ มาภินิพฺพตฺเตสิ, ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺตีกโรหิ อนภาวํ คเมหีติ – ภวาภวาย มากาสิ ตณฺหนฺติฯ เตนาห ภควา –

‘‘ยํ กิญฺจิ สมฺปชานาสิ, [โธตกาติ ภควา]

อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ;

เอตํ วิทิตฺวา สงฺโคติ โลเก, ภวาภวาย มากาสิ ตณฺห’’นฺติฯ

สห คาถาปริโยสานา…เป.… สตฺถา เม, ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติฯ

โธตกมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส ปญฺจโมฯ

6. อุปสีวมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส

[38]

เอโก อหํ สกฺก มหนฺตโมฆํ, [อิจฺจายสฺมา อุปสีโว]

อนิสฺสิโต โน วิสหามิ ตาริตุํ;

อารมฺมณํ [อารมณํ (ก.)] พฺรูหิ สมนฺตจกฺขุ, ยํ นิสฺสิโต โอฆมิมํ ตเรยฺยํฯ

เอโก อหํ สกฺก มหนฺตโมฆนฺติฯ เอโกติ ปุคฺคโล วา เม ทุติโย นตฺถิ, ธมฺโม วา เม ทุติโย นตฺถิ, ยํ วา ปุคฺคลํ นิสฺสาย ธมฺมํ วา นิสฺสาย มหนฺตํ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฐฆํ อวิชฺโชฆํ ตเรยฺยํ อุตฺตเรยฺยํ ปตเรยฺยํ สมติกฺกเมยฺยํ วีติวตฺเตยฺยนฺติฯ สกฺกาติ สกฺโกฯ ภควา สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติปิ สกฺโกฯ อถ วา, อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวาติปิ สกฺโกฯ ตสฺสิมานิ ธนานิ, เสยฺยถิทํ – สทฺธาธนํ สีลธนํ หิริธนํ โอตฺตปฺปธนํ สุตธนํ จาคธนํ ปญฺญาธนํ สติปฏฺฐานธนํ…เป.… นิพฺพานธนํฯ อิเมหิ อเนเกหิ ธนรตเนหิ อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวาติปิ สกฺโกฯ อถ วา, สกฺโก ปหุ วิสวี อลมตฺโต สูโร วีโร วิกฺกนฺโต อภีรู อฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโสติปิ สกฺโกติ – เอโก อหํ สกฺก มหนฺตโมฆํฯ

อิจฺจายสฺมา อุปสีโวติฯ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป.…ฯ อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป.…ฯ อุปสีโวติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป.… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา อุปสีโวฯ

อนิสฺสิโต โน วิสหามิ ตาริตุนฺติฯ อนิสฺสิโตติ ปุคฺคลํ วา อนิสฺสิโต ธมฺมํ วา อนิสฺสิโต โน วิสหามิ น อุสฺสหามิ น สกฺโกมิ น ปฏิพโล มหนฺตํ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฐฆํ อวิชฺโชฆํ ตริตุํ อุตฺตริตุํ ปตริตุํ สมติกฺกมิตุํ วีติวตฺติตุนฺติ – อนิสฺสิโต โน วิสหามิ ตาริตุํฯ

อารมฺมณํ พฺรูหิ สมนฺตจกฺขูติ อารมฺมณํ อาลมฺพณํ นิสฺสยํ อุปนิสฺสยํ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหิฯ สมนฺตจกฺขูติ สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญาณํฯ ภควา เตน สพฺพญฺญุตญาเณน อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโตฯ

ตสฺส อทิฏฺฐมิธตฺถิ กิญฺจิ, อโถ อวิญฺญาตมชานิตพฺพํ;

สพฺพํ อภิญฺญาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ, ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขูติฯ

อารมฺมณํ พฺรูหิ สมนฺตจกฺขุฯ

ยํ นิสฺสิโต โอฆมิมํ ตเรยฺยนฺติฯ ยํ นิสฺสิโตติ ยํ ปุคฺคลํ วา นิสฺสิโต ธมฺมํ วา นิสฺสิโต มหนฺตํ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฐฆํ อวิชฺโชฆํ ตเรยฺยํ อุตฺตเรยฺยํ ปตเรยฺยํ สมติกฺกเมยฺยํ วีติวตฺเตยฺยนฺติ – ยํ นิสฺสิโต โอฆมิมํ ตเรยฺยํ ฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘เอโก อหํ สกฺก มหนฺตโมฆํ, [อิจฺจายสฺมา อุปสีโว]

อนิสฺสิโต โน วิสหามิ ตาริตุํ;

อารมฺมณํ พฺรูหิ สมนฺตจกฺขุ, ยํ นิสฺสิโต โอฆมิมํ ตเรยฺย’’นฺติฯ

[39]

อากิญฺจญฺญํ เปกฺขมาโน สติมา, [อุปสีวาติ ภควา]

นตฺถีติ นิสฺสาย ตรสฺสุ โอฆํ;

กาเม ปหาย วิรโต กถาหิ, ตณฺหกฺขยํ นตฺตมหาภิปสฺส [รตฺตมหาภิปสฺส (สฺยา.) ปสฺส อภิธานคนฺเถ อพฺยยวคฺเค]

อากิญฺจญฺญํ เปกฺขมาโน สติมาติ โส พฺราหฺมโณ ปกติยา อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติํ ลาภีเยว นิสฺสยํ น ชานาติ – ‘‘อยํ เม นิสฺสโย’’ติฯ ตสฺส ภควา นิสฺสยญฺจ อาจิกฺขติ อุตฺตริญฺจ นิยฺยานปถํฯ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติํ สโต สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐหิตฺวา ตตฺถ ชาเต จิตฺตเจตสิเก ธมฺเม อนิจฺจโต เปกฺขมาโน, ทุกฺขโต…เป.… โรคโต… คณฺฑโต… สลฺลโต… อฆโต… อาพาธโต… ปรโต… ปโลกโต… อีติโต… อุปทฺทวโต… ภยโต… อุปสคฺคโต… จลโต… ปภงฺคุโต… อทฺธุวโต… อตาณโต… อเลณโต… อสรณโต… อสรณีภูตโต… ริตฺตโต… ตุจฺฉโต… สุญฺญโต… อนตฺตโต… อาทีนวโต… วิปริณามธมฺมโต… อสารกโต… อฆมูลโต… ภวโต… วิภวโต… สาสวโต… สงฺขตโต… มารามิสโต… ชาติธมฺมโต… ชราธมฺมโต… พฺยาธิธมฺมโต… มรณธมฺมโต… โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมโต … สมุทยธมฺมโต… อตฺถงฺคมโต… อสฺสาทโต… อาทีนวโต… นิสฺสรณโต เปกฺขมาโน ทกฺขมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโนฯ

สติมาติ ยา สติ อนุสฺสติ ปฏิสฺสติ…เป.… สมฺมาสติ – อยํ วุจฺจติ สติฯ อิมาย สติยา อุเปโต โหติ…เป.… สมนฺนาคโต, โส วุจฺจติ สติมาติ – อากิญฺจญฺญํ เปกฺขมาโน สติมาฯ

อุปสีวาติ ภควาติฯ อุปสีวาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – อุปสีวาติ ภควาฯ

นตฺถีติ นิสฺสาย ตรสฺสุ โอฆนฺติ นตฺถิ กิญฺจีติ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติฯ กิํการณา นตฺถิ กิญฺจีติ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ? วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติํ สโต สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐหิตฺวา ตญฺเญว วิญฺญาณํ อภาเวติ, วิภาเวติ, อนฺตรธาเปติ, นตฺถิ กิญฺจีติ ปสฺสติฯ ตํการณา นตฺถิ กิญฺจีติ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติํ นิสฺสาย อุปนิสฺสาย อาลมฺพณํ กริตฺวา กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฐฆํ อวิชฺโชฆํ ตรสฺสุ อุตฺตรสฺสุ ปตรสฺสุ สมติกฺกมสฺสุ วีติวตฺตสฺสูติ – นตฺถีติ นิสฺสาย ตรสฺสุ โอฆํฯ

กาเม ปหาย วิรโต กถาหีติฯ กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา …เป.… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ กาเม ปหายาติ วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวา กิเลสกาเม ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – กาเม ปหายฯ วิรโต กถาหีติ กถํกถา วุจฺจติ วิจิกิจฺฉาฯ ทุกฺเข กงฺขา…เป.… ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข กถํกถาย อารโต วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – เอวมฺปิ วิรโต กถาหิ…เป.… อถ วา, ทฺวตฺติํสาย ติรจฺฉานกถาย อารโต วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ เอวมฺปิ วิรโต กถาหีติ – กาเม ปหาย วิรโต กถาหิฯ

ตณฺหกฺขยํ นตฺตมหาภิปสฺสาติฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหาฯ นตฺตํ วุจฺจติ รตฺติฯ อโหติ ทิวโสฯ

รตฺติญฺจ ทิวา จ ตณฺหกฺขยํ ราคกฺขยํ โทสกฺขยํ โมหกฺขยํ คติกฺขยํ อุปปตฺติกฺขยํ ปฏิสนฺธิกฺขยํ ภวกฺขยํ สํสารกฺขยํ วฏฺฏกฺขยํ ปสฺส อภิปสฺส ทกฺข โอโลกย นิชฺฌาย อุปปริกฺขาติ – ตณฺหกฺขยํ นตฺตมหาภิปสฺสฯ เตนาห ภควา –

‘‘อากิญฺจญฺญํ เปกฺขมาโน สติมา, [อุปสีวาติ ภควา]

นตฺถีติ นิสฺสาย ตรสฺสุ โอฆํ;

กาเม ปหาย วิรโต กถาหิ, ตณฺหกฺขยํ นตฺตมหาภิปสฺสา’’ติฯ

[40]

สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค, [อิจฺจายสฺมา อุปสีโว]

อากิญฺจญฺญํ นิสฺสิโต หิตฺวา มญฺญํ;

สญฺญาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโต, ติฏฺเฐ นุ โส ตตฺถ อนานุยายีฯ

สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโคติฯ สพฺเพสูติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ สพฺเพสูติฯ กาเมสูติ กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโคติฯ สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺฐราโค วิกฺขมฺภนโตติ – สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโคฯ

อิจฺจายสฺมา อุปสีโวติฯ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป.…ฯ อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป.…ฯ อุปสีโวติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป.… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา อุปสีโวฯ

อากิญฺจญฺญํ นิสฺสิโต หิตฺวา มญฺญนฺติฯ เหฏฺฐิมา ฉ สมาปตฺติโย หิตฺวา จชิตฺวา ปริจฺจชิตฺวา อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา วีติวตฺติตฺวา อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติํ นิสฺสิโต อลฺลีโน อุปคโต สมุปคโต อชฺโฌสิโต อธิมุตฺโตติ – อากิญฺจญฺญํ นิสฺสิโต หิตฺวา มญฺญํฯ

สญฺญาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโตติ สญฺญาวิโมกฺขา วุจฺจนฺติ สตฺต สญฺญาสมาปตฺติโยฯ

ตาสํ สญฺญาสมาปตฺตีนํ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติวิโมกฺโข [วิโมกฺขา (ก.) เอวมญฺเญสุ ปเทสุ พหุวจเนน] อคฺโค จ เสฏฺโฐ จ วิเสฏฺโฐ จ ปาโมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จ, ปรเม อคฺเค เสฏฺเฐ วิเสฏฺเฐ ปาโมกฺเข อุตฺตเม ปวเร อธิมุตฺติวิโมกฺเขน อธิมุตฺโต ตตฺราธิมุตฺโต ตทธิมุตฺโต ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตยฺโยติ – สญฺญาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโตฯ

ติฏฺเฐ นุ โส ตตฺถ อนานุยายีติฯ ติฏฺเฐ นูติ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา ทฺเวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา , ‘‘เอวํ นุ โข, นนุ โข, กิํ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ – ติฏฺเฐ นุฯ ตตฺถาติ อากิญฺจญฺญายตเนฯ อนานุยายีติ อนานุยายี อวิจฺจมาโน [อเวธมาโน (สฺยา.)] อวิคจฺฉมาโน อนนฺตรธายมาโน อปริหายมาโน…เป.…ฯ อถ วา, อรชฺชมาโน อทุสฺสมาโน อมุยฺหมาโน อกิลิสฺสมาโนติ – ติฏฺเฐ นุ โส ตตฺถ อนานุยายีฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค, [อิจฺจายสฺมา อุปสีโว]

อากิญฺจญฺญํ นิสฺสิโต หิตฺวา มญฺญํ;

สญฺญาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโต, ติฏฺเฐ นุ โส ตตฺถ อนานุยายี’’ติฯ

[41]

สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค, [อุปสีวาติ ภควา]

อากิญฺจญฺญํ นิสฺสิโต หิตฺวา มญฺญํ;

สญฺญาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโต, ติฏฺเฐยฺย โส ตตฺถ อนานุยายีฯ

สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโคติฯ สพฺเพสูติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ สพฺเพสูติฯ กาเมสูติ กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโคติ สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค…เป.… ปฏินิสฺสฏฺฐราโค วิกฺขมฺภนโตติ – สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโคฯ

อุปสีวาติ ภควาติฯ อุปสีวาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – อุปสีวาติ ภควาฯ

อากิญฺจญฺญํ นิสฺสิโต หิตฺวา มญฺญนฺติฯ เหฏฺฐิมา ฉ สมาปตฺติโย หิตฺวา จชิตฺวา ปริจฺจชิตฺวา อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา วีติวตฺติตฺวา อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติํ นิสฺสิโต อลฺลีโน อุปคโต สมุปคโต อชฺโฌสิโต อธิมุตฺโตติ – อากิญฺจญฺญํ นิสฺสิโต หิตฺวา มญฺญํฯ

สญฺญาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโตติ สญฺญาวิโมกฺขา วุจฺจนฺติ สตฺต สญฺญาสมาปตฺติโยฯ ตาสํ สญฺญาสมาปตฺตีนํ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติวิโมกฺโข อคฺโค จ เสฏฺโฐ จ วิเสฏฺโฐ จ ปาโมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จ, ปรเม อคฺเค เสฏฺเฐ วิเสฏฺเฐ ปาโมกฺเข อุตฺตเม ปวเร อธิมุตฺติวิโมกฺเขน อธิมุตฺโต ตตฺราธิมุตฺโต ตทธิมุตฺโต…เป.… ตทธิปเตยฺโยติ – สญฺญาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโตฯ

ติฏฺเฐยฺย โส ตตฺถ อนานุยายีติฯ ติฏฺเฐยฺยาติ ติฏฺเฐยฺย สฏฺฐิกปฺปสหสฺสานิฯ ตตฺถาติ อากิญฺจญฺญายตเนฯ อนานุยายีติ อนานุยายี อวิจฺจมาโน อวิคจฺฉมาโน อนนฺตรธายมาโน อปริหายมาโนฯ อถ วา, อรชฺชมาโน อทุสฺสมาโน อมุยฺหมาโน อกิลิสฺสมาโนติ – ติฏฺเฐยฺย โส ตตฺถ อนานุยายีฯ เตนาห ภควา –

‘‘สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค, [อุปสีวาติ ภควา]

อากิญฺจญฺญํ นิสฺสิโต หิตฺวา มญฺญํ;

สญฺญาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโต, ติฏฺเฐยฺย โส ตตฺถ อนานุยายี’’ติฯ

[42]

ติฏฺเฐ เจ โส ตตฺถ อนานุยายี, ปูคมฺปิ วสฺสานิ [วสฺสานํ (สฺยา. ก.)] สมนฺตจกฺขุ;

ตตฺเถว โส สีติสิยา วิมุตฺโต, จเวถ วิญฺญาณํ ตถาวิธสฺสฯ

ติฏฺเฐ เจ โส ตตฺถ อนานุยายีติ สเจ โส ติฏฺเฐยฺย สฏฺฐิกปฺปสหสฺสานิฯ ตตฺถาติ อากิญฺจญฺญายตเนฯ อนานุยายีติ อนานุยายี อวิจฺจมาโน อวิคจฺฉมาโน อนนฺตรธายมาโน อปริหายมาโนฯ อถ วา, อรชฺชมาโน อทุสฺสมาโน อมุยฺหมาโน อกิลิสฺสมาโนติ – ติฏฺเฐ เจ โส ตตฺถ อนานุยายีฯ

ปูคมฺปิ วสฺสานิ สมนฺตจกฺขูติฯ ปูคมฺปิ วสฺสานีติ ปูคมฺปิ วสฺสานิ พหูนิ วสฺสานิ [พหุนฺนํ วสฺสานํ (สฺยา.)] พหูนิ วสฺสสตานิ พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ พหูนิ วสฺสสตสหสฺสานิ พหูนิ กปฺปานิ พหูนิ กปฺปสตานิ พหูนิ กปฺปสหสฺสานิ พหูนิ กปฺปสตสหสฺสานิฯ สมนฺตจกฺขูติ สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญาณํ…เป.… ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขูติ – ปูคมฺปิ วสฺสานิ สมนฺตจกฺขุฯ

ตตฺเถว โส สีติสิยา วิมุตฺโต, จเวถ วิญฺญาณํ ตถาวิธสฺสาติ ตตฺเถว โส สีติภาวมนุปฺปตฺโต นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม สสฺสติสมํ ตเถว ติฏฺเฐยฺยฯ อถ วา, ตสฺส วิญฺญาณํ จเวยฺย อุจฺฉิชฺเชยฺย นสฺเสยฺย วินสฺเสยฺย น ภเวยฺยาติ ปุนพฺภวปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ นิพฺพตฺเตยฺย กามธาตุยา วา รูปธาตุยา วา อรูปธาตุยา วาติ อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส สสฺสตญฺจ อุจฺเฉทญฺจ ปุจฺฉติฯ อุทาหุ ตตฺเถว อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพาเยยฺย ฯ อถ วา, ตสฺส วิญฺญาณํ จเวยฺย ปุน ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ นิพฺพตฺเตยฺย กามธาตุยา วา รูปธาตุยา วา อรูปธาตุยา วาติ, อากิญฺจญฺญายตนํ อุปปนฺนสฺส ปรินิพฺพานญฺจ ปฏิสนฺธิญฺจ ปุจฺฉติฯ ตถาวิธสฺสาติ ตถาวิธสฺส ตาทิสสฺส ตสฺสณฺฐิตสฺส ตปฺปการสฺส ตปฺปฏิภาคสฺส อากิญฺจญฺญายตนํ อุปปนฺนสฺสาติ – ตตฺเถว โส สีติสิยา วิมุตฺโต, จเวถ วิญฺญาณํ ตถาวิธสฺสฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘ติฏฺเฐ เจ โส ตตฺถ อนานุยายี, ปูคมฺปิ วสฺสานิ สมนฺตจกฺขุ;

ตตฺเถว โส สีติสิยา วิมุตฺโต, จเวถ วิญฺญาณํ ตถาวิธสฺสา’’ติฯ

[43]

อจฺจิ ยถา วาตเวเคน ขิตฺตา, [อุปสีวาติ ภควา]

อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ;

เอวํ มุนี นามกายา วิมุตฺโต, อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํฯ

อจฺจิ ยถา วาตเวเคน ขิตฺตาติ อจฺจิ วุจฺจติ ชาลสิขาฯ

วาตาติ ปุรตฺถิมา วาตา ปจฺฉิมา วาตา อุตฺตรา วาตา ทกฺขิณา วาตา สรชา วาตา อรชา วาตา สีตา วาตา อุณฺหา วาตา ปริตฺตา วาตา อธิมตฺตา วาตา [กาฬวาตา (ก.)] เวรมฺภวาตา ปกฺขวาตา สุปณฺณวาตา ตาลปณฺณวาตา วิธูปนวาตาฯ วาตเวเคน ขิตฺตาติ วาตเวเคน ขิตฺตา [ขิตฺตํ (สฺยา.) เอวมญฺเญสุ ปเทสุ นิคฺคหีตนฺตวเสน] อุกฺขิตฺตา นุนฺนา ปณุนฺนา ขมฺภิตา วิกฺขมฺภิตาติ – อจฺจิ ยถา วาตเวเคน ขิตฺตาฯ อุปสีวาติ ภควาติฯ อุปสีวาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – อุปสีวาติ ภควาฯ

อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขนฺติฯ อตฺถํ ปเลตีติ อตฺถํ ปเลติ, อตฺถํ คเมติ, อตฺถํ คจฺฉติ นิรุชฺฌติ วูปสมติ ปฏิปฺปสฺสมฺภติฯ น อุเปติ สงฺขนฺติ สงฺขํ [อมุกํ นาม ทิสํ คโตติ สงฺขํ (สฺยา.)] น อุเปติ, อุทฺเทสํ น อุเปติ, คณนํ น อุเปติ, ปณฺณตฺติํ น อุเปติ, ‘‘ปุรตฺถิมํ วา ทิสํ คตา, ปจฺฉิมํ วา ทิสํ คตา, อุตฺตรํ วา ทิสํ คตา, ทกฺขิณํ วา ทิสํ คตา อุทฺธํ วา คตา, อโธ วา คตา, ติริยํ วา คตา, วิทิสํ วา คตา’’ติ, โส เหตุ นตฺถิ, ปจฺจโย นตฺถิ, การณํ นตฺถิ, เยน สงฺขํ คจฺเฉยฺยาติ – อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํฯ

เอวํ มุนี นามกายา วิมุตฺโตติฯ เอวนฺติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํฯ มุนีติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ …เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิฯ นามกายา วิมุตฺโตติ โส มุนิ ปกติยา ปุพฺเพว รูปกายา วิมุตฺโตฯ ตทงฺคํ สมติกฺกมา [ตทงฺคํ สมติกฺกมฺม (ก.)] วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน ปหีโนฯ ตสฺส มุนิโน ภวนฺตํ อาคมฺม จตฺตาโร อริยมคฺคา ปฏิลทฺธา โหนฺติฯ จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ปฏิลทฺธตฺตา นามกาโย จ รูปกาโย จ ปริญฺญาตา โหนฺติฯ นามกายสฺส จ รูปกายสฺส จ ปริญฺญาตตฺตา นามกายา จ รูปกายา จ มุตฺโต วิมุตฺโต สุวิมุตฺโต อจฺจนฺตอนุปาทาวิโมกฺเขนาติ – เอวํ มุนี นามกายา วิมุตฺโตฯ

อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขนฺติฯ อตฺถํ ปเลตีติ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติฯ น อุเปติ สงฺขนฺติ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุโต สงฺขํ น อุเปติ, อุทฺเทสํ น อุเปติ, คณนํ น อุเปติ, ปณฺณตฺติํ น อุเปติ – ขตฺติโยติ วา พฺราหฺมโณติ วา เวสฺโสติ วา สุทฺโทติ วา คหฏฺโฐติ วา ปพฺพชิโตติ วา เทโวติ วา มนุสฺโสติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สญฺญีติ วา อสญฺญีติ วา เนวสญฺญีนาสญฺญีติ วาฯ

โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ เยน สงฺขํ คจฺเฉยฺยาติ – อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํฯ เตนาห ภควา –

‘‘อจฺจิ ยถา วาตเวเคน ขิตฺตา, [อุปสีวาติ ภควา]

อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ;

เอวํ มุนี นามกายา วิมุตฺโต, อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺข’’นฺติฯ

[44]

อตฺถงฺคโต โส อุท วา โส นตฺถิ, อุทาหุ เว สสฺสติยา อโรโค;

ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโมฯ

อตฺถงฺคโต โส อุท วา โส นตฺถีติ โส อตฺถงฺคโต อุทาหุ นตฺถิ โส นิรุทฺโธ อุจฺฉินฺโน วินฏฺโฐติ – อตฺถงฺคโต โส อุท วา โส นตฺถิฯ

อุทาหุ เว สสฺสติยา อโรโคติ อุทาหุ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม สสฺสติสมํ ตเถว ติฏฺเฐยฺยาติ – อุทาหุ เว สสฺสติยา อโรโคฯ

ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหีติฯ นฺติ ยํ ปุจฺฉามิ ยํ ยาจามิ ยํ อชฺเฌสามิ ยํ ปสาเทมิฯ มุนีติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิฯ สาธุ วิยากโรหีติ สาธุ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิฯ

ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโมติ ตถา หิ เต วิทิโต ตุลิโต ตีริโต วิภูโต วิภาวิโต เอส ธมฺโมติ – ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโมฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘อตฺถงฺคโต โส อุท วา โส นตฺถิ, อุทาหุ เว สสฺสติยา อโรโค;

ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม’’ติฯ

[45]

อตฺถงฺคตสฺส น ปมาณมตฺถิ, [อุปสีวาติ ภควา]

เยน นํ วชฺชุํ ตํ ตสฺส นตฺถิ;

สพฺเพสุ ธมฺเมสุ สมูหเตสุ, สมูหตา วาทปถาปิ สพฺเพฯ

อตฺถงฺคตสฺส น ปมาณมตฺถีติ อตฺถงฺคตสฺส อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุตสฺส รูปปมาณํ นตฺถิ, เวทนาปมาณํ นตฺถิ, สญฺญาปมาณํ นตฺถิ, สงฺขารปมาณํ นตฺถิ, วิญฺญาณปมาณํ นตฺถิ, น อตฺถิ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปฺปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ – อตฺถงฺคตสฺส น ปมาณมตฺถิฯ อุปสีวาติ ภควาติ อุปสีวาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – อุปสีวาติ ภควาฯ

เยน นํ วชฺชุํ ตํ ตสฺส นตฺถีติ เยน ตํ ราเคน [เยน ราเคน (สฺยา. ก.) มหานิ. 94] วเทยฺยุํ, เยน โทเสน วเทยฺยุํ, เยน โมเหน วเทยฺยุํ, เยน มาเนน วเทยฺยุํ, ยาย ทิฏฺฐิยา วเทยฺยุํ, เยน อุทฺธจฺเจน วเทยฺยุํ, ยาย วิจิกิจฺฉาย วเทยฺยุํ, เยหิ อนุสเยหิ วเทยฺยุํ – รตฺโตติ วา ทุฏฺโฐติ วา มูฬฺโหติ วา วินิพทฺโธติ วา ปรามฏฺโฐติ วา วิกฺเขปคโตติ วา อนิฏฺฐงฺคโตติ [อนิฏฺฐาคโตติ (ก.)] วา ถามคโตติ วา, เต อภิสงฺขารา ปหีนาฯ อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติยา เยน ตํ วเทยฺยุํ – เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา เปตฺติวิสยิโกติ วา มนุสฺโสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สญฺญีติ วา อสญฺญีติ วา เนวสญฺญีนาสญฺญีติ วา, โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ เยน วเทยฺยุํ กเถยฺยุํ ภเณยฺยุํ ทีเปยฺยุํ โวหเรยฺยุนฺติ – เยน นํ วชฺชุํ ตํ ตสฺส นตฺถิฯ

สพฺเพสุ ธมฺเมสุ สมูหเตสูติ สพฺเพสุ ธมฺเมสุ สพฺเพสุ ขนฺเธสุ สพฺเพสุ อายตเนสุ สพฺพาสุ ธาตูสุ สพฺพาสุ คตีสุ สพฺพาสุ อุปปตฺตีสุ สพฺพาสุ ปฏิสนฺธีสุ สพฺเพสุ ภเวสุ สพฺเพสุ สํสาเรสุ สพฺเพสุ วฏฺเฏสุ อูหเตสุ สมูหเตสุ อุทฺธเตสุ สมุทฺธเตสุ อุปฺปาฏิเตสุ สมุปฺปาฏิเตสุ ปหีเนสุ สมุจฺฉินฺเนสุ วูปสนฺเตสุ ปฏิปฺปสฺสทฺเธสุ อภพฺพุปฺปตฺติเกสุ ญาณคฺคินา ทฑฺเฒสูติ – สพฺเพสุ ธมฺเมสุ สมูหเตสุฯ

สมูหตา วาทปถาปิ สพฺเพติ วาทปถา วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จฯ ตสฺส วาทา จ วาทปถา จ อธิวจนานิ จ อธิวจนปถา จ นิรุตฺติ จ นิรุตฺติปถา จ ปญฺญตฺติ จ ปญฺญตฺติปถา จ อูหตา สมูหตา อุทฺธตา สมุทฺธตา อุปฺปาฏิตา สมุปฺปาฏิตา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – สมูหตา วาทปถาปิ สพฺเพฯ เตนาห ภควา –

‘‘อตฺถงฺคตสฺส น ปมาณมตฺถิ, [อุปสีวาติ ภควา]

เยน นํ วชฺชุํ ตํ ตสฺส นตฺถิ;

สพฺเพสุ ธมฺเมสุ สมูหเตสุ, สมูหตา วาทปถาปิ สพฺเพ’’ติฯ

สห คาถาปริโยสานา เย เต พฺราหฺมเณน สทฺธิํ…เป.… ปญฺชลิโก นมสฺสมาโน นิสินฺโน โหติ – สตฺถา เม, ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติฯ

อุปสีวมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส ฉฏฺโฐฯ

7. นนฺทมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส

[46]

สนฺติ โลเก มุนโย, [อิจฺจายสฺมา นนฺโท]

ชนา วทนฺติ ตยิทํ กถํสุ;

ญาณูปปนฺนํ มุนิ โน วทนฺติ, อุทาหุ เว ชีวิเตนูปปนฺนํ [ชีวิเกนูปปนฺนํ (สฺยา.)]

สนฺติ โลเก มุนโยติฯ สนฺตีติ สนฺติ สํวิชฺชนฺติ อตฺถิ อุปลพฺภนฺติฯ โลเกติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกฯ มุนโยติ มุนินามกา อาชีวกา นิคณฺฐา ชฏิลา ตาปสา ฯ (เทวา โลเก มุนโยติ สญฺชานนฺติ, น จ เต มุนโย) [( ) เอตฺถนฺตเร ปาโฐ นตฺถิ สฺยา. โปตฺถเก] ติฯ สนฺติ โลเก มุนโยฯ อิจฺจายสฺมา นนฺโทติฯ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป.…ฯ อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป.…ฯ นนฺโทติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป.… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา นนฺโทฯ