[695] ส. นิโรธเป็น 2 หรือ ?
ป. ถูกแล้ว.
ส. สังขารที่ดับแล้วด้วยปัญญาเป็นเครื่องพิจารณา
ย่อมไม่เกิดขึ้นได้อีก หรือ ?
ป. ถูกแล้ว.
ส. สังขารที่มิได้ดับด้วยปัญญาเป็นเครื่องพิจารณา
ก็ย่อมไม่เกิดขึ้นได้อีก หรือ ?
ป. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
ส. ถ้าอย่างนั้น ก็ไม่พึงกล่าวว่า นิโรธเป็น 2.
นิโรธกถา จบ

อรรถกถานิโรธกถา

ว่าด้วยนิโรธ

บัดนี้ ชื่อว่า เรื่องนิโรธคือความดับ. ในเรื่องนั้นชนเหล่าใด
มีความเห็นว่ารวมนิโรธทั้ง 2 คืออัปปฏิสังขานิโรธ คือการดับโดยไม่
ใช้ปัญญาเป็นเครื่องพิจารณา และปฏิสังขานิโรธ คือการดับโดยใช้
ปัญญาเป็นเครื่องพิจารณา ทั้ง 2 นี้เข้าด้วยกัน จึงชื่อว่า นิโรธ-
สัจจะ ดังนี้ ดุจนิกายมหิสาสกะและนิกายอันธกะทั้งหลายในขณะนี้
สกวาทีหมายชนเหล่านั้น จึงถามว่า นิโรธเป็น 2 หรือ คำตอบ
รับรองเป็นของพระปรวาที. ในปัญหาว่า ทุกขนิโรธเป็น 2 หรือ
ปรวาทีไม่ปรารถนาทุกขสัจจะเป็น 2 เหตุใด เพราะเหตุนั้น จึงตอบ

ปฏิเสธ แต่ปรารถนาว่าทุกข์ย่อมดับไปโดยอาการ 2 อย่าง เพราะฉะนั้น
จึงตอบรับรอง. ในปัญหาว่า นิโรธสัจจะเป็น 2 หรือ ปรวาที
เมื่อไม่ปรารถนาด้วยสามารถแห่งการดับทุกขสัจจะทั้ง 2 อย่าง จึงตอบ
ปฏิเสธ แต่ย่อมตอบรับรองเพราะการดับทุกข์โดยอาการทั้ง 2 อย่าง.
ในคำทั้งหลาย แม้คำว่า ตาณะเป็น 2 หรือ เป็นต้น ก็ในนี้
นั่นแหละ ตาณะ คือ ธรรมเป็นเครื่องต้านทาน เป็นต้น นี้เป็นไวพจน์
ของพระนิพพาน.
ในคำถามทั้งหลายมีคำว่า มีความสูงและต่ำแห่งนิพพาน
ทั้ง 2 หรือ เป็นต้น ปรวาทีเมื่อไม่เห็นพระนิพพานมีการสูงต่ำ
เป็นต้น จึงตอบปฏิเสธ. คำว่า สังขารที่ยังไม่ดับด้วยปัญญาเป็น
เครื่องพิจารณา ดังนี้ อธิบายว่า สังขารเหล่าใดไม่ดับไปด้วยโลกุตตร-
ญาณอันเป็นเครื่องพิจารณา ท่านเรียกสังขารเหล่านั้นว่า ดับไปแล้ว
ตามปกติของตนเอง หรือเพราะไม่มีการปฏิบัติด้วยสามารถแห่งการ
สอบถามอุทเทสเป็นต้น. คำว่า สังขารที่ดับแล้วด้วยปัญญาเป็นเครื่อง
พิจารณา ได้แก่ สังขารเหล่านั้นย่อมดับไปด้วยโลกุตตรญาณ คือ
ย่อมถึงซึ่งความไม่เกิดขึ้นอีก. คำถามว่า สังขารทั้งที่ยังไม่ดับด้วย
ปัญญาเป็นเครื่องพิจารณา ทั้งที่ดับแล้วด้วยปัญญาเป็นเครื่อง
พิจารณา ต่างก็ย่อยยับไปสิ้นแล้วมิใช่หรือ ดังนี้ เป็นของปรวาที.
ในคำวิสัชนานั้น สกวาทีย่อมตอบรับรองซึ่งความที่สังขารทั้งหลายเหล่า-
นั้นมีการแตกดับไปเป็นธรรมดา โดยมิต้องใช้ปัญญาเป็นเครื่องพิจารณา
เพราะการแตกดับแห่งสังขารทั้งหลายเป็นสภาพต้องแตกดับไปโดยส่วน-

เดียว หรือว่าความที่สังขารเหล่านั้น เมื่ออริยมรรคเกิดขึ้นแล้ว ก็ต้อง
แตกดับไปเพราะการแตกดับนั้นเทียว. คำที่เหลือในที่นี้มีเนื้อความตื้น
ทั้งนั้นแล.
อรรถกถานิโรธกถา จบ

รวมกถาที่มีในวรรคนี้คือ

1. ปรูปหารกถา 2. อัญญาณกถา 3. กังขากถา
4. ปรวิตารณกถา 5. วจีเภทกถา 6. ทุกจาหารกถา 7. จิตตฐิติกถา
8. กุกกุฬกถา 9. อนุปุพพาภิสมยกถา 10. โวหารกถา
11. นิโรธกถา.
วรรคที่ 2 จบ