จิตตฐิติกถา

[624] สกวาที จิตดวงหนึ่งอยู่ได้ตลอดวัน หรือ ?
ปรวาที ถูกแล้ว.
ส. กิ่งวันเป็นอุปปาทขณะ กึ่งวันเป็นวยขณะ หรือ ?
ป. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
[625] ส. จิตดวงหนึ่งตั้งอยู่ได้ตลอด 2 วัน หรือ ?
ป. ถูกแล้ว.
ส. วันหนึ่งเป็นอุปปาทขณะ อีกวันหนึ่งเป็นวย-
ขณะ หรือ ?
ป. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
[626] ส. จิตดวงหนึ่งตั้งอยู่ได้ตลอด 4 วัน ฯ ล ฯ ตั้งอยู่
ได้ตลอด 8 วัน ตั้งอยู่ได้ตลอด 10 วัน ตั้งอยู่ได้ตลอด 20 วัน ตั้งอยู่
ได้ตลอดเดือน 1 ตั้งอยู่ได้ตลอด 2 เดือน ตั้งอยู่ได้ตลอด 4 เดือน
ตั้งอยู่ได้ตลอด 8 เดือน ตั้งอยู่ได้ตลอด 10 เดือน ตั้งอยู่ได้ตลอดปี 1
ตั้งอยู่ได้ตลอด 2 ปี ตั้งอยู่ได้ตลอด 4 ปี ตั้งอยู่ได้ตลอด 8 ปี
ตั้งอยู่ได้ตลอด 10 ปี ตั้งอยู่ได้ตลอด 20 ปี ตั้งอยู่ได้ตลอด 30 ปี
ตั้งอยู่ได้ตลอด 40 ปี ตั้งอยู่ได้ตลอด 50 ปี ตั้งอยู่ได้ตลอด 100 ปี
ตั้งอยู่ได้ตลอด 200 ปี ตั้งอยู่ได้ตลอด 400 ปี ตั้งอยู่ได้ตลอด 500 ปี
ตั้งอยู่ได้ตลอด 1,000 ปี ตั้งอยู่ได้ตลอด 2,000 ปี ตั้งอยู่ได้ตลอด
4,000 ปี ตั้งอยู่ได้ตลอด 8,000 ปี ตั้งอยู่ได้ตลอด 16,000 ปี ตั้งอยู่

ได้ตลอดกัลป์ ตั้งอยู่ได้ตลอด 2 กัลป์ ตั้งอยู่ได้ตลอด 4 กัลป์ ตั้งอยู่
ได้ตลอด 8 กัลป์ ตั้งอยู่ได้ตลอด 16 กัลป์ ตั้งอยู่ได้ตลอด 32 กัลป์
ตั้งอยู่ได้ตลอด 64 กัลป์ ตั้งอยู่ได้ตลอด 500 กัลป์ ตั้งอยู่ได้ตลอด
1,000 กัลป์ ตั้งอยู่ได้ตลอด 2,000 กัลป์ ตั้งอยู่ได้ตลอด 4,0000 กัลป์
ตั้งอยู่ได้ตลอด 8,000 กัลป์ ตั้งอยู่ได้ตลอด 16,000 กัลป์ ตั้งอยู่ได้
ตลอด 20,000 กัลป์ ตั้งอยู่ได้ตลอด 60,000 กัลป์ ฯ ล ฯ ตั้งอยู่ได้
ตลอด 84,000 กัลป์ หรือ ?
ป. ถูกแล้ว.
ส. 2,000 กัลป์ เป็นอุปปาทขณะอีก 48,000 กัลป์
เป็นวยขณะ หรือ ?
ป. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
[627] ส. จิตดวงหนึ่งตั้งอยู่ตลอดวัน 1 หรือ ?
ป. ถูกแล้ว.
ส. ธรรมอื่น ๆ ที่เกิดขึ้นดับไป แม้มากครั้งในวัน
1 มีอยู่ หรือ ?
ป. ถูกแล้ว.
ส. ธรรมเหล่านั้นเปลี่ยนแปลงไปเร็วกว่าจิต หรือ ?
ป. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
[628] ส. ธรรมเหล่านั้นเปลี่ยนแปลงไปเร็วกว่าจิต หรือ ?
ป. ถูกแล้ว.
ส. พระผู้มีพระภาคเจ้าได้ตรัสไว้ว่า ดูก่อนภิกษุ

ทั้งหลาย เราไม่พิจารณาเห็นธรรมอื่น แม้สักอย่าง 1 ที่เปลี่ยน
แปลงไปเร็วเหมือนจิตเลย แม้การเปรียบเทียบว่าจิตได้เปลี่ยน
แปลงไปเร็วเพียงไร ก็ทำได้ไม่ง่ายเลยทีเดียว ดังนี้¹ เป็นสูตร
มีอยู่จริง มิใช่หรือ ?
ป. ถูกแล้ว.
ส. ถ้าอย่างนั้น ก็ไม่พึงกล่าวว่าธรรมเหล่านั้น
เปลี่ยนแปลงไปเร็วกว่าจิต.
[629] ส. ธรรมเหล่านั้นเปลี่ยนแปลงไปเร็วกว่าจิต หรือ ?
ป. ถูกแล้ว.
ส. พระผู้มีพระภาคเจ้าได้ตรัสไว้ว่า ดูก่อนภิกษุ
ทั้งหลาย ลิงเที่ยวไปในป่า ในไพร จับกิ่งไม้ ปล่อยกิ่งนั้นแล้ว
จับกิ่งอื่น ปล่อยกิ่งนั้นแล้วจับกิ่งอื่น แม้ฉันใด ธรรมชาติที่
เรียกว่า จิต บ้าง ว่า มโน บ้าง ว่า วิญญาณ บ้าง ก็ฉันนั้น
เรียกว่า จิต บ้าง ว่า มโน บ้าง ว่า วิญญาณ บ้าง ก็ฉันนั้น
แล ดวงอื่นเทียวเกิดขึ้น ดวงอื่นเทียวดับไป ทั้งคืนทั้งวัน ดังนี้
เป็นสูตรมีอยู่จริง มิใช่หรือ ?
ป. ถูกแล้ว.
ส. ถ้าอย่างนั้น ก็ไม่พึงกล่าวว่า ธรรมเหล่านั้น
เปลี่ยนแปลงไปเร็วกว่าจิต.
[630] ส. จิตดวง 1 ตั้งอยู่ได้ตลอดวัน 1 หรือ ?
ป. ถูกแล้ว.
1. องฺ. เอก. 20/52.

ส. จักขุวิญญาณตั้งอยู่ได้ตลอดวัน 1 หรือ ?
ป. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
ส. โสตวิญญาณ ฯ ล ฯ ฆานวิญญาณ ชิวหาวิญญาณ
กายวิญญาณ จิตเป็นอกุศล จิตสหรคตด้วยราคะ จิตสหรคตด้วยโทสะ
จิตสหรคตด้วยโมหะ จิตสหรคตด้วยมานะ จิตสหรคตด้วยทิฏฐิ จิต-
สหรคตด้วยวิจิกิจฉา จิตสหรคตด้วยถีนะ จิตสหรคตด้วยอุทธัจจะ จิต-
สหรคตด้วยอหิริกะ จิตสหรคตด้วยอโนตตัปปะ ตั้งอยู่ได้ตลอดวัน 1
หรือ ?
ป. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
[631] ส. จิตดวง 1 ตั้งอยู่ได้ตลอดวัน 1 หรือ ?
ป. ถูกแล้ว.
ส. บุคคลเห็นรูปด้วยตาทางจิตใจ ก็ฟังเสียงทางหู
ด้วยจิตดวงเดียวกันนั่นแหละ ฯลฯ ดมกลิ่นทางจมูก ลิ้มรสทางลิ้น
ถูกต้องโผฏฐัพพะทางกาย ฯ ล ฯ รู้ธรรมารมณ์ทางใจด้วยจิตเดียวกัน
นั้นแหละ ฯ ล ฯ บุคคลรู้ธรรมารมณ์ทางใจด้วยจิตใด ก็เห็นรูปทางตา
ด้วยจิตดวงเดียวกันนั้นแหละ ฯ ล ฯ ฟังเสียงทางหู ดมกลิ่นทางจมูก
ลิ้มรสทางลิ้น ฯ ล ฯ ถูกต้องโผฏฐัพพะทางกายด้วยจิตดวงเดียวกันนั้น
แหละ หรือ ?
ป. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
[632] ส. จิตดวง 1 ตั้งอยู่ได้ตลอดวัน 1 หรือ ?
ป. ถูกแล้ว.

ส. บุคคลก้าวไปด้วยจิตใจ ก็ถอยกลับด้วยจิตดวง
เดียวกันนั้นแหละ ถอยกลับด้วยจิตใด ก็ก้าวไปด้วยจิตดวงเดียวกันนั้น
แหละ แลดูด้วยจิตใด ก็เหลียวซ้ายแลขวาด้วยจิตดวงเดียวกันนั้นแหละ
เหลียวซ้ายแลขวาด้วยจิตใจ ก็แลดูด้วยจิตดวงเดียวกันนั้นแหละ คู้เข้า
ด้วยจิตใด ก็เหยียดออกด้วยจิตดวงเดียวกันนั้นแหละ เหยียดออกด้วย
จิตใด ก็คู้เข้าด้วยจิตดวงเดียวกันนั้นแหละ หรือ ?
ป. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
[633] ส. เทพทั้งหลายผู้อุบัติในอากาสานัญจายตนภพ มี
จิตดวงเดียวตั้งอยู่จนตลอดอายุ หรือ ?
ป. ถูกแล้ว.
ส. มนุษย์ทั้งหลายก็มีจิตดวงเดียวตั้งอยู่จนตลอด
อายุ หรือ ?
ป. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
[634] ส. เทพทั้งหลายผู้อุปบัติในอากาสานัญจายตนภพ มี
จิตดวงเดียวตั้งอยู่จนตลอดอายุ หรือ ?
ป. ถูกแล้ว.
ส. เทพชั้นจาตุมหาราช ฯ ล ฯ เทพชั้นดาวดึงส์...
เทพชั้นยามา... เทพชั้นดุสิต... เทพชั้นนิมมานรตี... เทพชั้นปรนิมมิต-
วสวัตตี... เทพชั้นพรหมปาริสัช... เทพชั้นพรหมปุโรหิต... เทพชั้น
มหาพรหม... เทพชั้นปริตตาภา... เทพชั้นอัปปมาณาภา... เทพชั้น
อาภัสสรา... เทพชั้นปริตตสุภา... เทพชั้นอัปปมาณสุภา... เทพชั้น

สุภกิณหา... เทพชั้นเวหัปผลา... เทพชั้นอวิหา... เทพชั้นอาตัปปา...
เทพชั้นสุทัสสา... เทพชั้นสุทัสสี ฯ ล ฯ เทพชั้นอกนิฏฐา มีจิตดวงเดียว
ตั้งอยู่จนตลอดอายุ หรือ ?
ป. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
[635] ส. เทพทั้งหลายผู้อุบัติในอากาสานัญจายตนภพ มี
ประมาณอายุ 20,000 กัลป์ เทพเหล่านั้น มีจิตดวงเดียวตั้งอยู่ตลอด
20,000 กัลป์ หรือ ?
ป. ถูกแล้ว.
ส. มนุษย์ทั้งหลายมีประมาณอายุ 100 ปี มนุษย์
เหล่านั้นก็มีจิตดวงเดียวตั้งอยู่ตลอด 100 ปี หรือ ?
ป. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
[636] ส. เทพทั้งหลายผู้อุปบัติในอากาสานัญจายตนภพ มี
ประมาณอายุ 20,000 กัลป์ เทพเหล่านั้นมีจิตดวงเดียวตั้งอยู่ตลอด
20,000 กัลป์ หรือ ?
ป. ถูกแล้ว.
ส. เทพชั้นจาตุมหาราช มีประมาณอายุ 500 ปี
เทพเหล่านั้นก็มีจิตดวงเดียวตั้งอยู่ตลอด 500 ปี ฯ ล ฯ ตั้งอยู่ตลอด
1,000 ปี คือชั้นดาวดึงส์ ... ตั้งอยู่ตลอด 2,000 ปี คือชั้นยามา...
ตั้งอยู่ตลอด 4,000 ปี คือชั้นดุสิต... ตั้งอยู่ตลอด 8,000 ปี คือชั้น
นิมมานรตี ... ตั้งอยู่ 16,000 ปี คือชั้นปรนิมมิตวสวัตตี ตั้งอยู่
ตลอด 1 ใน 3 ส่วน ของกัลป์ คือชั้นพรหมปาริสัช... ตั้งอยู่ตลอด

กึ่งกัลป์ คือชั้นพรหมปุโรหิต ... ตั้งอยู่ตลอดกัลป์ 1 คือชั้นมหาพรหม
... ตั้งอยู่ตลอด 2 กัลป์ คือชั้นปริตตาภา ตั้งอยู่ตลอด 4 กัลป์ คือชั้น
อัปปมาณาภา ... ตั้งอยู่ตลอด 8 กัลป์ คือชั้นอาภัสสรา ... ตั้งอยู่
ตลอด 16 กัลป์ คือชั้นปริตตสุภา ... ตั้งอยู่ตลอด 32 กัลป์ คือชั้น
อัปปมาณสุภา ... ตั้งอยู่ตลอด 64 กัลป์ คือชั้นสุภกิณหา... ตั้งอยู่
ตลอด 500 กัลป์ คือชั้นเวหัปผลา ... ตั้งอยู่ตลอด 1,000 กัลป์คือชั้น
อวิหา ... ตั้งอยู่ตลอด 2,000 กัลป์ คือชั้นอตัปปา ... ตั้งอยู่ตลอด
4,000 กัลป์ คือ ชั้นสุทัสสา... ตั้งอยู่ตลอด 8,000 กัลป์ คือชั้นสุทัสสี
ฯ ล ฯ เทพชั้นอกนิฏฐา มีประมาณอายุ 16,000 กัลป์ เทพเหล่านั้น
มีจิตดวงเดียว ตั้งอยู่ตลอด 16,000 กัลป์ หรือ ?
ป. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
[637] ป. จิตของเทพทั้งหลายผู้อุปบัติในอากาสานัญจาย-
ตนภพ เกิดขึ้นครู่หนึ่ง ๆ ดับไปครู่หนึ่ง ๆ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. เทพทั้งหลายผู้อุปบัติในอากาสานัญจายตนภพ
จุติครู่หนึ่ง ๆ อุบัติครู่หนึ่ง ๆ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
[638] ส. เทพทั้งหลายผู้อุปบัติอากาสานัญจายตนภพ
มีจิตดวงเดียวตั้งอยู่ตลอดอายุ หรือ ?
ป. ถูกแล้ว.

ส. เทพทั้งหลายผู้อุบัติในอากาสานัญจายตนภพ
อุบัติด้วยจิตดวงใด ก็จุติด้วยจิตดวงเดียวกันนั้นแหละ หรือ ?
ป. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
จิตตฐิติกถา จบ

อรรถกถาจิตตัฏฐิติกถา

ว่าด้วยการตั้งอยู่แห่งจิต

บัดนี้ ชื่อว่า เรื่องการตั้งอยู่แห่งจิต. ในปัญหานั้น ลัทธิแห่ง
ชนเหล่าใดว่า จิตดวง 1 เท่านั้นย่อมตั้งอยู่ตลอดกาลนาน เพราะ
เห็นจิตแห่งสมาบัติ และภวังคจิตอันเป็นไปติดต่อกันโดยลำดับ ดุจลัทธิ
นิกายอันธกะทั้งหลายในขณะนี้ อันมีประเภทตามที่กล่าวแล้วในหนหลัง
เพื่อชำระลัทธินั้น สกวาทีจึงถามปรวาทีว่า จิตดวงหนึ่งตั้งอยู่ได้
แม้ตลอดวันหรือ เป็นต้น ปรวาทีตอบรับรองว่า ใช่.
ในปัญหาว่า กึ่งวันเป็นขณะเกิด นี้ ท่านทำคำถามด้วย
สามารถแห่งความเกิดและความดับโดยนัยเทศนาว่า สังขารทั้งหลาย
ไม่เที่ยงหนอ มีความเกิดขึ้นและมีความเสื่อมไปเป็นธรรมดา
โดยไม่ถือเอาขณะตั้งอยู่แห่งจิต.
ถูกสกวาทีถามว่า ธรรมเหล่านั้นเปลี่ยนแปลงไปเร็วกว่า
จิตหรือ ปรวาทีนั้นเมื่อไม่เห็นธรรมทั้งหลายเกิดดับเร็วกว่าจิต จึง
ตอบปฏิเสธ ถูกถามครั้งที่ 2 ท่านปรารถนาความตั้งอยู่อันเป็นเวลา
นานแห่งจิตใด โดยหมายเอาจิตนั้น จึงตอบรับรอง.