ญาณขันธ์ ดังนี้ เป็นสูตรมีอยู่จริง มิใช่หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. ถ้าอย่างนั้นก็ไม่พึงกล่าวว่า ขันธ์ ธาตุ อายตนะ
ที่เป็นอดีตและอนาคตเหล่านี้ ไม่มีอยู่เลยน่ะสิ.
อตีตขันธาติกถา จบ

อรรถกถาอตีตังขันธาติอาทิกถา¹

ว่าด้วยอดีตขันธ์เป็นต้น

บัดนี้ ชื่อว่า เรื่องอดีตเป็นขันธ์เป็นต้น. ในปัญหานั้น คำถาม
ว่า " อดีตเป็นขันธ์ " เป็นต้น เป็นของปรวาทีผู้ปรารถนาซึ่งความ
มีอยู่แห่งขันธ์ทั้งหลายอันเป็นอดีตและอนาคต เพราะความไม่เว้นจาก
ความเป็นขันธ์ เป็นต้น. คำรับรองว่า ใช่ เป็นของสกวาที เพราะ
ความที่ขันธ์เป็นอดีตก็สงเคราะห์เป็นขันธ์. คำถามของปรวาทีอีกว่า
" อดีต (ขันธ์) มีอยู่หรือ ?". คำปฏิเสธเป็นของสกวาที เพราะความ
ที่อดีตขันธ์ ท่านปฏิเสธคำว่ามีอยู่ ด้วยพระสูตรอันเป็นครรลองแห่ง
ภาษา. ในคำถามว่าด้วย อายตนะ และ ธาตุ ก็ดี ในปัญหาว่าด้วย
อนาคต ก็ดี ในปัญหาแห่ง อนาคต โดยอนุโลมและปฏิโลมอันเทียบ
เคียงกับ ปัจจุบัน ก็ดี ในปัญหาว่าด้วยคำเป็นต้นว่า รูปอดีตเป็นขันธ์
ก็ดี บัณฑิตพึงทราบเนื้อความโดยอุบายนี้แล.
1. บาลีเป็นอตีตขันธาติกถา.

อนึ่ง ในการชำระพระสูตร คำถามว่า "ไม่พึงกล่าวว่า" เป็น
ของสกวาที. บรรดาคำเหล่านั้น คำว่า " ขันธ์เป็นต้นเหล่านี้ ไม่มี
อยู่เลยหรือ ?" อธิบายว่า ธรรมทั้งหลายเหล่านั้น ไม่มีหรือ ? เมื่อ
ความเป็นขันธ์เป็นต้นมีอยู่ ปรวาทีผู้ไม่ปรารถนาความไม่มีแห่งอดีตและ
อนาคตเหล่านั้น จึงตอบรับรองว่า ใช่. ลำดับนั้น สกวาทีจึงนำพระสูตร
มา เพื่อชำระความที่ขันธ์อันเป็นอดีตและอนาคตเหล่านั้นเป็นสภาพที่
ไม่มีอยู่. แม้คำถามที่ 2 ก็เป็นของปรวาที. คำรับรองเป็นของสกวาที.
การนำพระสูตรมาเป็นของปรวาที. ก็การนำพระสูตรมานั้น ย่อมสำเร็จ
ซึ่งความที่อดีตและอนาคตธรรมเหล่านั้นเป็นขันธ์เป็นต้น แต่ไม่สำเร็จ
ซึ่งความที่ธรรมเหล่านั้นว่ามีอยู่ ดังนี้ เพราะฉะนั้นแม้ปรวาทีนำพระ-
สูตรมาแล้ว ก็ไม่เป็นเช่นกับที่นำมานั่นแหละ ดังนี้แล.
อรรถกถาอตีตังขันธาติอาทิกถา จบ

เอกัจจมัตถีติกถา

[408] สกวาที อดีตมีอยู่ หรือ ?
ปรวาที อดีตบางอย่างมีอยู่ อดีตบางอย่างไม่มีอยู่.
ส. อดีตบางอย่างดับไปแล้ว บางอย่างยังไม่ดับไป
บางอย่างปราศไปแล้ว บางอย่างยังไม่ปราศไป บางอย่างอัสดงคตแล้ว
บางอย่างยังไม่อัสดงคต บางอย่างสาปสูญไปแล้ว บางอย่างยังไม่สาบสูญ
ไป หรือ ?
ป. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯลฯ
[409] ส. อดีตบางอย่างมีอยู่ บางอย่างไม่มีอยู่ หรือ ?
ป. ถูกแล้ว.
ส. ธรรมอันยังไม่ให้ผลที่เป็นอดีต บางอย่างมีอยู่
บางอย่างไม่มีอยู่ หรือ ?
ป. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯลฯ
[410] ส. อดีตบางอย่างมีอยู่ บางอย่างไม่มีอยู่ หรือ ?
ป. ถูกแล้ว.
ส. ธรรมอันให้ผลแล้วที่เป็นอดีต บางอย่างมีอยู่
บางอย่างไม่มีอยู่ หรือ ?
ป. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯลฯ