อตีตขันธาติกถา

[389] ปรวาที อดีตเป็นขันธ์ หรือ ?
สกวาที ถูกแล้ว.
ป. อดีตมีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
ป. อดีตเป็นอายตนะ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. อดีตมีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
ป. อดีตเป็นธาตุ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. อดีตมีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
ป. อดีตเป็นขันธ์ ธาตุ อายตนะ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. อดีตมีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
[390] ป. อนาคตเป็นขันธ์ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.

ป. อนาคตมีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯลฯ
ป. อนาคตเป็นอายตนะ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. อนาคตมีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
ป. อนาคตเป็นธาตุ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. อนาคตมีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯลฯ
ป. อนาคตเป็นขันธ์ ธาตุ อายตนะ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. อนาคตมีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
[391] ป. ปัจจุบันเป็นขันธ์ ปัจจุบันมีอยู่ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. อดีตเป็นขันธ์ อดีตมีอยู่ หรือ ?
ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
ป. ปัจจุบันเป็นอายตนะ ปัจจุบันมีอยู่ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.

ป. อดีตเป็นอายตนะ อดีตมีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
ป. ปัจจุบันเป็นธาตุ ปัจจุบันมีอยู่ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. อดีตเป็นธาตุ อดีตมีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
ป. ปัจจุบันเป็นขันธ์ ธาตุ อายตนะ ปัจจุบันมีอยู่
หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. อดีตเป็นขันธ์ ธาตุ อายตนะ อดีตมีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
[392] ป. ปัจจุบันเป็นขันธ์ ปัจจุบันมีอยู่ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. อนาคตเป็นขันธ์ อนาคตมีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
ป. ปัจจุบันเป็นอายตนะ ปัจจุบันมีอยู่ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. อนาคตเป็นอายตนะ อนาคตมีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
ป. ปัจจุบันเป็นธาตุ ปัจจุบันมีอยู่ หรือ ?

ส. ถูกแล้ว.
ป. อนาคตเป็นธาตุ อนาคตมีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
ป. ปัจจุบันเป็นขันธ์ ธาตุ อายตนะ ปัจจุบันมีอยู่
หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯลฯ
ป. อนาคตเป็นขันธ์ ธาตุ อายตนะ อนาคตมีอยู่
หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
[393] ป. อดีตเป็นขันธ์ อดีตไม่มีอยู่ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. ปัจจุบันเป็นขันธ์ ปัจจุบันไม่มีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
ป. อดีตเป็นอายตนะ อดีตไม่มีอยู่ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. ปัจจุบันเป็นอายตนะ ปัจจุบันไม่มีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
ป. อดีตเป็นธาตุ อดีตไม่มีอยู่ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. ปัจจุบันเป็นธาตุ ปัจจุบันไม่มีอยู่ หรือ ?

ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯลฯ
ป. อดีตเป็นขันธ์ ธาตุ อายตนะ อดีตไม่มีอยู่ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. ปัจจุบันเป็นขันธ์ ธาตุ อายตนะ ปัจจุบันไม่
มีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯลฯ
[374] ป. อนาคตเป็นขันธ์ อนาคตไม่มีอยู่ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. ปัจจุบันขันธ์ ปัจจุบันไม่มีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯลฯ
ป. อนาคตเป็นอายตนะ ฯ ล ฯ อนาคตเป็นธาตุ
ฯลฯ อนาคตเป็นขันธ์ ธาตุ อายตนะ อนาคต
ไม่มีอยู่ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. ปัจจุบันเป็นขันธ์ ธาตุ อายตนะ ปัจจุบันไม่
มีอยู่หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯลฯ
[395] ป. รูปอดีตเป็นขันธ์ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. รูปอดีตมีอยู่ หรือ ?

ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
ป. รูปอดีตเป็นอายตนะ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. รูปอดีตมีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯลฯ
ป. รูปอดีตเป็นธาตุ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. รูปอดีตมีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯลฯ
ป. รูปอดีต เป็นขันธ์ ธาตุ อายตนะ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. รูปอดีตมีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯลฯ
[396] ป. รูปอนาคตเป็นขันธ์ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. รูปอนาคตมีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯลฯ
ป. รูปอนาคตเป็นอายตนะหรือ ฯลฯ รูปอนาคต
เป็นธาตุหรือ ฯลฯ รูปอนาคตเป็นขันธ์ ธาตุ
อายตนะ หรือ ?

ส. ถูกแล้ว.
ป. รูปอนาคตมีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
[397] ป. รูปปัจจุบันเป็นขันธ์ รูปปัจจุบันมีอยู่ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. รูปอดีตเป็นขันธ์ รูปอดีตมีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯลฯ
ป. รูปปัจจุบันเป็นอายตนะ ฯลฯ รูปปัจจุบันเป็น
ธาตุ ฯลฯ รูปปัจจุบันเป็นขันธ์ ธาตุ อายตนะ
รูปปัจจุบันมีอยู่ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. รูปอดีตเป็นขันธ์ ธาตุ อายตนะ รูปอดีตมีอยู่
หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯลฯ
[398] ป. รูปปัจจุบันเป็นขันธ์ รูปปัจจุบันมีอยู่ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. รูปอนาคตเป็นขันธ์ รูปอนาคตมีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
ป. ปัจจุบันเป็นอายตนะ ฯ ล ฯ รูปปัจจุบันเป็นธาตุ
ฯ ล ฯ รูปปัจจุบันเป็นขันธ์ ธาตุ อายตนะ

รูปปัจจุบันมีอยู่ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. รูปอนาคตเป็นขันธ์ ธาตุ อายตนะ รูปอนาคต
มีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
[399] ป. รูปอดีตเป็นขันธ์ รูปอดีตไม่มีอยู่ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. รูปปัจจุบันเป็นขันธ์ รูปปัจจุบันไม่มีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
ป. รูปอดีตเป็นอายตนะ ฯ ล ฯ รูปอดีตเป็นธาตุ
ฯ ล ฯ รูปอดีตเป็นขันธ์ ธาตุ อายตนะ รูป
อดีตไม่มีอยู่ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. รูปปัจจุบันเป็นขันธ์ ธาตุ อายตนะ รูปปัจจุบัน
ไม่มีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
ป. รูปอนาคตเป็นขันธ์ รูปอนาคตไม่มีอยู่ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. รูปปัจจุบันเป็นขันธ์ รูปปัจจุบันไม่มีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ

ป. รูปอนาคตเป็นอายตนะ ฯ ล ฯ รูปอนาคตเป็น
ธาตุ ฯ ล ฯ รูปอนาคตเป็นขันธ์ ธาตุ อายตนะ
รูปอนาคตไม่มีอยู่ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. รูปปัจจุบันเป็นขันธ์ ธาตุ อายตนะ รูปปัจจุบัน
ไม่มีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
[400] ป. เวทนาอดีต ฯ ล ฯ สัญญาอดีต ฯลฯ สังขาร-
อดีต ฯลฯ วิญญาณอดีตเป็นขันธ์ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. วิญญาณอดีตมีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
ป. วิญญาณอดีตเป็นอายตนะ ฯ ล ฯ วิญญาณอดีต
เป็นธาตุ ฯลฯ วิญญาณอดีตเป็นขันธ์ ธาตุ
อายตนะ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. วิญญาณอดีตมีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯลฯ
[401] ป. วิญญาณอนาคตเป็นขันธ์ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.

ป. วิญญาณอนาคตมีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
ป. วิญญาณอนาคตเป็นอายตนะ ฯลฯ วิญญาณ
อนาคตเป็นธาตุ ฯลฯ วิญญาณอนาคตเป็น
ขันธ์ ธาตุ อายตนะ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. วิญญาณอนาคตมีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
[402] ส. วิญญาณปัจจุบันเป็นขันธ์ วิญญาณปัจจุบันมีอยู่
หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. วิญญาณอดีตเป็นขันธ์ วิญญาณอดีตมีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
ป. วิญญาณปัจจุบันเป็นอายตนะ ฯลฯ วิญญาณ
ปัจจุบันเป็นธาตุ ฯ ล ฯ วิญญาณปัจจุบันเป็น
ขันธ์ ธาตุ อายตนะวิญญาณปัจจุบันมีอยู่ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. วิญญาณอดีตเป็นขันธ์ ธาตุ อายตนะ วิญญาณ
อดีตมีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ

[403] ป. วิญญาณปัจจุบันเป็นขันธ์ วิญญาณปัจจุบันมีอยู่
หรือ ?
ส. ถูกแล้ว
ป. วิญญาณอนาคตเป็นขันธ์ วิญญาณอนาคตมีอยู่
หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯลฯ
ป. วิญญาณปัจจุบันเป็นอายตนะ ฯลฯ วิญญาณ
ป. ปัจจุบันเป็นธาตุ ฯลฯ วิญญาณปัจจุบันเป็น
ขันธ์ ธาตุ อายตนะ วิญญาณปัจจุบันมีอยู่หรือ
ส. ถูกแล้ว
ป. วิญญาณอนาคตเป็นขันธ์ ธาตุ อายตนะ วิญ-
อนาคตมีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯลฯ
[404] ป. วิญญาณอดีตเป็นขันธ์ วิญญาณอดีตไม่มีอยู่
หรือ ?
ส. ถูกแล้ว
ป. วิญญาณปัจจุบันเป็นขันธ์ วิญญาณปัจจุบันไม่มี-
อยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯลฯ
ป. วิญญาณอดีตเป็นอายตนะ ฯลฯ วิญญาณอดีต

เป็นธาตุ ฯ ล ฯ วิญญาณอดีตเป็นขันธ์ ธาตุ
อายตนะ วิญญาณอดีตไม่มีอยู่ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. วิญญาณปัจจุบันเป็นขันธ์ ธาตุ อายตนะ วิญ-
ญาณปัจจุบันมีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯลฯ
[405] ป. วิญญาณอนาคตเป็นขันธ์ วิญญาณอนาคตไม่มี
อยู่ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. วิญญาณปัจจุบันเป็นขันธ์ วิญญาณปัจจุบันไม่มี
อยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ
ป. วิญญาณอนาคตเป็นอายตนะ ฯ ล ฯ วิญญาณ
อนาคตเป็นธาตุ ฯลฯ วิญญาณอนาคตเป็นขันธ์
ธาตุ อายตนะ วิญญาณอนาคตไม่มีอยู่ หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. วิญญาณปัจจุบันเป็นขันธ์ ธาตุ อายตนะ วิญ-
ญาณปัจจุบันไม่มีอยู่ หรือ ?
ส. ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น ฯ ล ฯ

[406] ส. ไม่พึงกล่าว่า ขันธ์ ธาตุ อายตนะ ที่เป็นอดีต
และอนาคตเหล่านี้ ไม่มีอยู่เลย หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ส. พระผู้มีพระภาคเจ้าได้ตรัสไว้ว่า ดูก่อนภิกษุ
ทั้งหลาย ครรลองแห่งภาษา ครรลองแห่งชื่อ ครรลองแห่งบัญญัติ
สามประการนี้ อันสมณพราหมณ์ผู้รู้ทั้งหลาย ไม่ลบล้าง ไม่เคย
ลบล้าง ไม่รังเกียจอยู่ จักไม่รังเกียจ มิได้คัดค้าน ฯลฯ ดังนี้
เป็นสูตรมีอยู่จริง มิใช่หรือ ?
ป. ถูกแล้ว.
ส. ถ้าอย่างนั้น ขันธ์ ธาตุ อายตนะ ที่เป็นอดีต
และอนาคตเหล่านี้ ก็ไม่มีอยู่น่ะสิ.
[407] ป. ขันธ์ ธาตุ อายตนะ ที่เป็นอดีตและอนาคต
เหล่านี้ ไม่มีอยู่เลย หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. พระผู้มีพระภาคเจ้าได้ตรัสไว้ว่า ดูก่อนภิกษุ
ทั้งหลาย รูปอย่างใดอย่างหนึ่งเป็นอดีต อนาคต ปัจจุบัน ฯลฯ
นี้เรียกว่ารูปขันธ์ เวทนาอย่างใดอย่างหนึ่ง ฯลฯ สัญญาอย่างใด
อย่างหนึ่ง ฯลฯ สังขารเหล่าใดเหล่าหนึ่ง ฯลฯ วิญญาณอย่าง
ใดอย่างหนึ่งที่เป็นอดีต อนาคต ปัจจุบัน ฯลฯ นี้เรียกว่า วิญ-

ญาณขันธ์ ดังนี้ เป็นสูตรมีอยู่จริง มิใช่หรือ ?
ส. ถูกแล้ว.
ป. ถ้าอย่างนั้นก็ไม่พึงกล่าวว่า ขันธ์ ธาตุ อายตนะ
ที่เป็นอดีตและอนาคตเหล่านี้ ไม่มีอยู่เลยน่ะสิ.
อตีตขันธาติกถา จบ

อรรถกถาอตีตังขันธาติอาทิกถา¹

ว่าด้วยอดีตขันธ์เป็นต้น

บัดนี้ ชื่อว่า เรื่องอดีตเป็นขันธ์เป็นต้น. ในปัญหานั้น คำถาม
ว่า " อดีตเป็นขันธ์ " เป็นต้น เป็นของปรวาทีผู้ปรารถนาซึ่งความ
มีอยู่แห่งขันธ์ทั้งหลายอันเป็นอดีตและอนาคต เพราะความไม่เว้นจาก
ความเป็นขันธ์ เป็นต้น. คำรับรองว่า ใช่ เป็นของสกวาที เพราะ
ความที่ขันธ์เป็นอดีตก็สงเคราะห์เป็นขันธ์. คำถามของปรวาทีอีกว่า
" อดีต (ขันธ์) มีอยู่หรือ ?". คำปฏิเสธเป็นของสกวาที เพราะความ
ที่อดีตขันธ์ ท่านปฏิเสธคำว่ามีอยู่ ด้วยพระสูตรอันเป็นครรลองแห่ง
ภาษา. ในคำถามว่าด้วย อายตนะ และ ธาตุ ก็ดี ในปัญหาว่าด้วย
อนาคต ก็ดี ในปัญหาแห่ง อนาคต โดยอนุโลมและปฏิโลมอันเทียบ
เคียงกับ ปัจจุบัน ก็ดี ในปัญหาว่าด้วยคำเป็นต้นว่า รูปอดีตเป็นขันธ์
ก็ดี บัณฑิตพึงทราบเนื้อความโดยอุบายนี้แล.
1. บาลีเป็นอตีตขันธาติกถา.