ข้อธรรมในอสังคหิเตนอสังคหิตบท

อรรถกถาอสังคหิเตนอสังคหิตปทนิทเทส

บัดนี้ เพื่อจำแนก อสงัคหิเตน อสังคหิตบท พระผู้มีพระภาคเจ้า
จึงทรงเริ่มคำว่า "รูปกฺขนฺเธน" เป็นอาทิ. ในนิทเทสแห่งบทนั้น บทใด
นับสงเคราะห์ไม่ได้ด้วยสามารถแห่งขันธ์เป็นต้น ด้วยบทอันสงเคราะห์ไม่ได้
โดยขันธ์เป็นต้น พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงทำปุจฉาวิสัชนา ซึ่งการสงเคราะห์
บทนั้นนั่นแหละ ด้วยขันธ์เป็นต้นอีก. บท (อสังคหิเตน อสังคหิตะ) นั้น
ย่อมไม่ประกอบในบททั้งหลาย มีทุกขสัจจะเป็นต้น อันเป็นไปด้วยขันธ์ 5
และในบททั้งหลายอันมีอนิทัสสนาปปฏิฆะเป็นต้น อันเป็นไปด้วยสุขุมรูป กับ
ด้วยวิญญาณ. เพราะพระนิพพานไม่พึงสงเคราะห์เข้าเป็นขันธ์ได้โดยบทเช่น
นั้น. ส่วนบทที่เหลือ ชื่อว่าเป็นธรรมที่สงเคราะห์เข้าไม่ได้โดยขันธ์เป็นต้น
ย่อมไม่มี ฉะนั้น บททั้งหลายอันมีรูปเช่นนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้า ไม่ทรง
ถือเอาในวาระนี้. ก็แต่ บทเหล่าใด ไม่แสดงวิญญาณในขันธ์ 5 โดยรวมกับ

สุขุมรูป บทเหล่านั้นพระองค์ทรงถือเอาในที่นี้ . บัณฑิตพึงทราบอุทานแห่ง
บทเหล่านั้น ดังนี้.
"สพฺเพ ขนฺธา ตถายตน- ธาตุโย สจฺจโต ตโย
อินฺทฺริยานิปิ สพฺพานิ เตวีสติ ปฏิจฺจโต.
ปรโต โสฬส ปทา เตจตฺตาฬีสกตฺติเก
โคจฺฉเก สตฺตติ เทฺว จ สตฺต จูฬนฺตเร ปทา.
มหนฺตเร ปทา วุตฺตา อฏฺฐารส ตโต ปรํ
อฏฺฐารเสว ญาตพฺพา เสสา อิธ น ภาสิตา".
แปลว่า ขันธ์ทั้งหมด อายตนะทั้งหมด ธาตุทั้งหมด สัจจะ 3 (คือ
สมุทยสัจจะ นิโรธสัจจะ มัคคสัจจะ) อินทรีย์ทั้งหมด ปฏิจจสมุปบาท 23
(เว้นอุปปัตติภวะ กามภวะ รูปภวะ สัญญีภวะ ปัญจโวการภวะ) ต่อจาก
ปฏิจจสมุปบาทอีก 16 บท (คือ สติปัฏฐานเป็นต้น จนถึงมนสิการเป็นที่สุด)
ในติกะ 43 บท ในโคจฉกะ 72 บท ในจูฬันตรทุกะ 7 บท ในมหันตรทุกะ
18 บท ข้างหน้านี้อีก 18 บท (คือ ปิฏฐิทุกะ) รวมทั้งหมด 257 บท
บทที่เหลือ พระผู้มีพระภาคเจ้าไม่ทรงแสดงไว้ในนิทเทสนี้.
ก็ในนิทเทสนี้ ปัญหาแม้ทั้งหมดมี 34 พร้อมกับบทที่ทรงรวบรวมไว้
ด้วยสามารถแห่งคำวิสัชนาทำนองเดียวกัน. ในนิทเทสแห่งบทเหล่านั้น บทใด
พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงยกขึ้นแสดงเพื่อปุจฉา บทนั้นนั่นแหละสงเคราะห์ไม่
ได้ด้วยธรรมเหล่าใดมีขันธ์เป็นต้น ทรงหมายเอาธรรมเหล่านั้น จึงตรัสว่า
"เอเกน ขนฺเธน" เป็นอาทิ. ในข้อนี้ พึงทราบนัยดังนี้ว่า ขันธ์ 4
นิพพาน 1 นับสงเคราะห์ไม่ได้ด้วยรูปขันธ์ โดยขันธ์สงเคราะห์ ยกเว้น
วิญญาณแล้ว ธรรมที่เหลือนับสงเคราะห์ได้โดยการสงเคราะห์เป็นอายตนะและ

ธาตุ เพราะฉะนั้น วิญญาณนั่นแหละ. ชื่อว่าสงเคราะห์เข้าไม่ได้ แม้โดยการ
สงเคราะห์ทั้ง 3 มีขันธ์สงเคราะห์เป็นต้น . ขันธ์ 4 ก็นับสงเคราะห์ไม่ได้
ด้วยนิพพาน กับด้วยวิญญาณ โดยการสงเคราะห์เข้าเป็นขันธ์เป็นต้น. ธรรม
แม้เหล่านั้นทั้งหมด สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยวิญญาณนั่นแหละ โดยขันธ์สงเคราะห์
เป็นต้นอีก ฉะนั้น ธรรมเหล่านั้น จึงชื่อว่านับสงเคราะห์ไม่ได้ ด้วยขันธ์ 1
อายตนะ 1 ธาตุ 7. อีกนัยหนึ่ง วิญญาณใดนั้นนั่นแหละ นับสงเคราะห์ไม่
ได้ด้วยรูปขันธ์ โดยการสงเคราะห์ทั้ง 3 มีขันธ์สงเคราะห์เป็นต้น รูปธรรม
เหล่านั้นเทียว ก็สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยวิญญาณธรรม แม้เหล่านั้น โดยการ
สงเคราะห์ทั้ง 3. และรูปธรรมเหล่านั้น ก็นับสงเคราะห์ไม่ได้ด้วยวิญญาณ
โดยการสงเคราะห์ทั้ง 3 อีก. ด้วยว่า วิญญาณ เมื่อว่าโดยขันธ์ เป็นวิญญาณ-
ขันธ์ 1 เมื่อว่าโดยอายตนะ เป็นมนายตนะ 1 เมื่อว่าโดยธาตุ เป็นวิญญาณ
ธาตุ 7 เพราะฉะนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้า จึงตรัสว่า "เอเกน ขนฺเธน"
เป็นอาทิ. โดยอุบายนี้ ในบททั้งปวง บทใด พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงยกขึ้น
แสดงเพื่อปุจฉา บทนั้นนั่นแหละ นับสงเคราะห์ไม่ได้ โดยธรรมเหล่าใดด้วย
สามารถแห่งขันธ์เป็นต้น บัณฑิตพึงทราบขันธ์เป็นต้น ที่สงเคราะห์ไม่ได้ด้วย
สามารถแห่งธรรมเหล่านั้น .
ในนิทเทสนั้น ปัญหาที่ 2 พึงทราบด้วยสามารถแห่งรูป และ
วิญญาณก่อน เพราะว่า เวทนาเป็นต้น นับสงเคราะห์ไม่ด้วยรูปและ
วิญญาณนั่นแหละ โดยการสงเคราะห์เป็นขันธ์เป็นต้น. ด้วยว่า ขันธ์ทั้ง 2
เหล่านั้น เป็นอายตนะ 11 เป็นธาตุ 17.

ในปัญหาที่ 3 วิญญาณ นับสงเคราะห์ไม่ได้ ด้วยขันธ์ 4 มีรูปขันธ์
เป็นต้น ฉะนั้น บัณฑิตพึงทราบ ธรรมทั้งหลายมีขันธ์เป็นต้น ด้วยสามารถ
แห่งธรรมเหล่านั้น.
ในปัญหาที่ 4 พึงทราบธรรมทั้งหลายมีขันธ์เป็นต้น ในปัญหาทั้ง
ปวงโดยนัยนี้ว่า จักขวายตนะ นับสงเคราะห์ไม่ได้ โดยขันธ์ 4 มีเวทนา
เป็นต้น. ในปริโยสานธรรมที่พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงแสดงไว้ในอุทานคาถานั่น
แหละว่า "รูปํ ธมฺมายตนํ" เป็นอาทิ เป็นการแสดงย่อไว้โดยอาการอื่น
ฉะนี้แล.
จบอรรถกถาอสังคหิเตนอสังคหิตปทนิทเทส

6. สัมปโยควิปปโยคปทนิทเทส

[224] รูปขันธ์ ประกอบได้ด้วยขันธ์ อายตนะ ธาตุ เท่าไร ?
ไม่มีขันธ์ อายตนะ ธาตุที่ประกอบได้. ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ
ธาตุ เท่าไร ? ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ 4 อายตนะ 1 ธาตุ 7 และประกอบ
ไม่ได้ด้วยอายตนะ 1 ธาตุ 1 บางอย่าง¹.
[225] เวทนาขันธ์ สัญญาขันธ์ สังขารขันธ์ ประกอบได้ด้วย
ขันธ์ 3 อายตนะ 1 ธาตุ 7 และประกอบได้ด้วยอายตนะ 1 ธาตุ 1 บาง
อย่าง. ประกอบไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ ธาตุ เท่าไร ? ประกอบไม่ได้ด้วย

1. บางอย่าง หมายความว่า ธรรมที่นับเนื่องอยู่ในธัมมายตนะและธัมมธาตุ ได้เฉพาะ
บางอย่าง คือไม่ได้ทั้งหมด.