ฐเปตฺวา " ยกเว้นโดยความเป็นขันธ์ ดังนี้. สองบทว่า " จตูหิ ขนฺเธหิ "
ได้แก่ (สงเคราะห์ได้)ด้วยขันธ์สี่คือ รูป เวทนา สัญญา และสังขารขันธ์. เพราะ
ว่าธัมมายตนะเว้นนิพพานแล้ว นับสงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ทั้งหลาย มีรูปขันธ์เป็น
ต้น เหล่านี้. ส่วนอายตนะนั้น เว้นธัมมายตนะ และธัมมธาตุแล้ว นับสงเคราะห์
ไม่ได้ด้วยวิญญาณขันธ์ อายตนะและธาตุที่เหลือ. ด้วยเหตุนั้น จึงตรัสไว้ว่า
" ธัมมายตนะ นับสงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ 1 (คือ วิญญาณขันธ์) ด้วย
อายตนะ 11 (คือ โอฬาริกายตนะ 10 และมนายตนะ 1) ด้วยธาตุ 17
(คือ โอฬาริกธาตุ 10 และวิญญาณธาตุ 7)" ดังนี้. ก็นัยทั้งหลายที่มีรูปขันธ์
เป็นมูลในหนหลัง ฉันใด พึงทราบนัยทั้งหลาย ที่มีจักขวายตนะเป็นมูลแม้
ในที่นี้ ฉันนั้น. ก็พระผู้มีพระภาคเจ้าครั้นทรงแสดงบาลีทุกะ (คือ เภทสุทธะ
และเภทเอกมูลาทิ) พอควรแล้ว จึงทำคำปุจฉาวิสัชนาโดย อเภทะ ว่า
" ทฺวาทสายตนานิ " ดังนี้ แม้ในธาตุนิทเทสก็นัยนี้นั่นแหละ.
จบอรรถกถาอายตนปทนิทเทสเป็นต้น

ธาตุนิทเทส

[27] จักขุธาตุ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ ธาตุ เท่าไร ?
จักขุธาตุ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ 1 อายตนะ 1 ธาตุ 1. สงเคราะห์ไม่ได้
ด้วยขันธ์ อายตนะ ธาตุ เท่าไร ? สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ 4 อายตนะ
11 ธาตุ 17.

[28] โสตธาตุ ฆานธาตุ ชิวหาธาตุ กายธาตุ รูปธาตุ
สัททธาตุ คันธธาตุ รสธาตุ โผฏฐัพพธาตุ จักขุวิญญาณธาตุ
โสตวิญญาณธาตุ ฆานวิญญาณธาตุ ชิวหาวิญญาณธาตุ กายวิญ-
ญาณธาตุ มโนธาตุ มโนวิญญาณธาตุ ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ 1
อายตนะ1 ธาตุ 1 สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ ธาตุ เท่าไร ? สงเคราะห์
ไม่ได้ด้วยขันธ์ 4 อายตนะ 11 ธาตุ 17.
[29] ธัมมธาตุ ฯ ลฯ ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว สง
เคราะห์ได้ด้วยขันธ์ 4 อายตนะ 1 ธาตุ 1. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์
อายตนะ ธาตุเท่าไร ? สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ 1 อายตนะ 11 ธาตุ 17.
[30] จักขุธาตุและโสตธาตุ ฯ ลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ 1
อายตนะ 2 ธาตุ 2. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ ธาตุ เท่าไร ?
สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ 10 ธาตุ 16.
[31] จักขุธาตุและฆานธาตุ จักขุธาตุและชิวหาธาตุ จักขุ-
ธาตุและกายธาตุ จักขุธาตุและรูปธาตุ จักขุธาตุและสัททธาตุ จักขุ-
ธาตุและคันธธาตุ จักขุธาตุและรสธาตุ จักขุธาตุและโผฏฐัพพธาตุ
ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ 1 อายตนะ 2 ธาตุ 2. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์
อายตนะ ธาตุ เท่าไร ? สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ 4 อายตนะ 10 ธาตุ 16.
[32] จักขุธาตุและจักขุวิญญาณธาตุ ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วย
ขันธ์ 2 อายตนะ 2 ธาตุ 2 สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ ธาตุ เท่าไร ?
สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ 3 อายตนะ 10 ธาตุ 16.
[33] จักขุธาตุและโสตวิญญาณธาตุ จักขุธาตุและฆาน-
วิญญาณธาตุ จักขุธาตุและชิวหาวิญญาณธาตุ จักขุธาตุและกาย-
วิญญาณธาตุ จักขุธาตุและมโนธาตุ จักขุธาตุและมโนวิญญาณธาตุ

ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ 2 อายตนะ 2 ธาตุ 2 สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์
อายตนะ ธาตุ เท่าไร ? สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ 3 อายตนะ 10 ธาตุ 16.
[34] จักขุธาตุและธัมมธาตุ ฯลฯ ยกเว้นนิพพานโดยความเป็น
ขันธ์แล้ว สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ 4 อายตนะ 2 ธาตุ 2. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์
อายตนะ ธาตุ เท่าไร ? สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ 1 อายตนะ 1. ธาตุ 16.
[35] ธาตุ 18 สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ ธาตุ เท่าไร ?
ธาตุ 18 ยกเว้นนิพพานโดยความเป็นขันธ์แล้ว สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ 5
อายตนะ 12 ธาตุ 18. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ ธาตุ เท่าไร ?
ไม่มีขันธ์ อายตนะ ธาตุ อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้.

สัจจนิทเทส

[36] ทุกขสัจ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ ธาตุ เท่าไร ?
ทุกขสัจ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ 5 อายตนะ 12 ธาตุ 18. สงเคราะห์ไม่ได้
ด้วยขันธ์ อายตนะ ธาตุ เท่าไร ? ไม่มีขันธ์ อายตนะ ธาตุ อะไร ๆ ที่
สงเคราะห์ไม่ได้.
[37] สมุทยสัจ มัคคสัจ ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ 1 อายตนะ
1 ธาตุ 1 สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ ธาตุ เท่าไร ? สงเคราะห์ไม่ได้
ด้วยขันธ์ 4 อายตนะ 11 ธาตุ 17.
[38] นิโรธสัจ ฯลฯ ไม่มีขันธ์อะไรที่สงเคราะห์ได้ สงเคราะห์ได้
ด้วยอายตนะ 1 ธาตุ 1 สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ ธาตุ เท่าไร ?
สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ 5 อายตนะ 11 ธาตุ 17.
[39] ทุกขสัจและสมุทยสัจ ฯลฯ สงเคราะห์ได้ด้วยขันธ์ 5
อายตนะ 12 ธาตุ 18. สงเคราะห์ไม่ได้ด้วยขันธ์ อายตนะ ธาตุ เท่าไร ?
ไม่มีขันธ์ อายตนะ ธาตุ อะไร ๆ ที่สงเคราะห์ไม่ได้.