ปฏิจจสมุปปาทวิภังค์

วรรณนาอภิธรรมภาชนีย์

พระศาสดาผู้มีพระญาณอันไม่มีอะไรขัดขวางในธรรมทั้งปวง ครั้น
ทรงแสดงปัจจยาการอันปราศจากขอดปม และไม่ยุ่งยากในสุตตันตภาชนีย์ ด้วย
อำนาจจิตต่าง ๆ ปานดังทรงคลี่ผืนมหาปฐพี และปานดังทรงขยายนภากาศ
ด้วยประการฉะนี้แล้ว บัดนี้ เพราะปัจจยาการนี้จะมีในจิตต่าง ๆ กัน อย่างเดียว
เท่านั้นก็หาไม่ ย่อมมีแม้ในจิตดวงเดียวทีเดียว ฉะนั้น เพื่อจะทรงแสดงปัจจยา-
การซึ่งเกิดในขณะจิตดวงเดียวกัน โดยประการต่าง ๆ ด้วยอำนาจอภิธรรม-
ภาชนีย์จึงทรงตั้งมาติกาไว้ก่อนโดยนัยมีอาทิว่า อวิชฺชาปจฺจยา สํขาโร
(สังขารเกิดเพราะอวิชชาเป็นปัจจัย) ดังนี้. ก็มาติกาที่ทรงตั้งไว้ อย่างนี้ว่า
อวิชฺชาทีหิ มูเลหิ นว มูลปทา นว
นยา ตตฺถ จตุกฺกานิ วารเภทญฺจ ทีปเย
บัณฑิตพึงแสดงหมวด 4 (แห่ง
ปัจจัย) และประเภทแห่งวาระในนัยทั้ง 9
ซึ่งมีบทแห่งมูล 9 ด้วยมูลทั้งหลายมีอวิชชา
เป็นต้น.

อธิบายนัยแห่งมาติกามีอวิชชาเป็นมูล

ในคาถานี้ มีการอธิบาย ดังต่อไปนี้:-
จริงอยู่ ในปฏิจจสมุปบาทนี้มี 9 นัย มีบทที่เป็นมูล 9 บท เหล่านี้
คือ มีอวิชชาเป็นต้น 1 มีสังขารเป็นต้น 1 มีวิญญาณเป็นต้น 1 มีนาม

เป็นต้น 1 มีอายตนะที่ 6 เป็นต้น 1 มีผัสสะเป็นต้น 1 มีเวทนาเป็นต้น 1
มีตัณหาเป็นต้น 1 มีอุปาทานเป็นต้น 1 ด้วยบทที่เป็นมูล 9 บท มีอวิชชา
เป็นต้น คือ โดยประเภทแห่งอวิชชา สังขาร วิญญาณ นาม อายตนะที่ 6
ผัสสะ เวทนา ตัณหา และอุปาทาน.
บรรดานัยทั้ง 9 เหล่านั้น นัยนี้ใดมีอวิชชาเป็นต้นก่อน ในนัยที่มี
อวิชชาเป็นต้นนั้นมีจตุกะ 4 คือ
ปัจจยจตุกะ หมวด 4 กำหนดด้วยปัจจัยธรรม
เหตุจตุกะ หมวด 4 กำหนดด้วยเหตุธรรม
สัมปยุตตจตุกะ หมวด 4 กำหนดด้วยสัมปยุตธรรม
อัญญมัญญจตุกะ หมวด 4 กำหนดด้วยอัญญมัญญธรรม.
แม้นัยที่เหลือก็เหมือนในนัยมีอวิชชานี้เหมือนกัน เพราะฉะนั้น ในแต่ละนัย
จึงรวมเป็น 36 จตุกะ ด้วยอำนาจแห่งจตุกะ 4. บรรดาจตุกะเหล่านั้น เพราะ
รวมวาระอย่างละ 4 ด้วยจตุกะแต่ละจตุกะ จึงเป็นวาระละ 16 ในแต่ละนัย
ด้วยอำนาจแห่งจตุกะทั้ง 4 ดังนั้น พึงทราบว่าเป็น 144 วาระแล.

ว่าด้วยปัจจยจตุกะ

บรรดาจตุกะทั้ง 4 นั้น ปัจจยจตุกะในนัยมีอวิชชาเป็นมูลก่อนกว่านัย
ทั้งหมดนี้ใด ในปัจจยจตุกะนั้น วาระที่หนึ่ง (บาลีข้อ 274) ชื่อว่า ทวาท-
สังคิกวาร (วาระประกอบด้วยองค์ 12) ประกอบด้วยองค์สองไม่บริบูรณ์
เพราะตรัสนามไว้ในที่แห่งนามรูป และตรัสอายตนะที่ 6 ไว้ในที่แห่งสฬายตนะ.
วาระที่ 2 (บาลีข้อ 275) ชื่อว่า เอกาทสังคิกวาร (วาระประกอบด้วย