วิญญาณ ชื่อว่า มีอย่างเดียว เพราะเป็นโลกิยวิบากเป็นต้น ชื่อว่า
มี 2 อย่าง เพราะเป็นสเหตุกะ และอเหตุกะเป็นต้น ชื่อว่า มี 3 อย่าง
เพราะนับเนื่องด้วยภพ 2 เพราะประกอบพร้อมด้วยเวทนา 3 และเพราะเป็น
อเหตุกะ ทุเหตุกะ และติเหตุกะ ชื่อว่า เป็น 4 อย่าง และเป็น 5 ด้วย
อำนาจกำเนิด และอำนาจคติ.
นามรูป ชื่อว่า มีอย่างเดียว เพราะอาศัยวิญญาณและโดยมีกรรม
เป็นปัจจัย ชื่อว่า มี 2 อย่าง เพราะเป็นสารัมมณะและอนารัมมณะ ชื่อว่า
มี 3 อย่าง เพราะเป็นอดีตเป็นต้น ชื่อว่า มี 4 และ 5 อย่าง ด้วยอำนาจ
กำเนิด 4 และคติ 5.
สฬายตนะ ชื่อว่า มีอย่างเดียว เพราะเป็นที่เกิดและประชุม ชื่อว่า
มี 2 อย่าง เพราะภูตรูป ประสาทรูป และวิญญาณ^* เป็นต้น ชื่อว่า
มี 3 อย่าง เพราะเป็นอารมณ์ที่เป็นสัมปัตตะ อสัมปัตตะ และไม่ใช่ทั้ง 2
(คือทางมโนทวาร) ชื่อว่า มี 4 และ 5 อย่าง เพราะนับเนื่องด้วยกำเนิด 4
และคติ 5 แล. บัณฑิตพึงทราบธรรมแม้มีผัสสะเป็นต้นว่าเป็นธรรมอย่างเดียว
เป็นต้นโดยนัยนี้.
พึงทราบวินิจฉัยในปัจจยาการนี้แม้โดยเป็นธรรมมีอย่างเดียวเป็นต้น
อย่างนี้.

ว่าด้วยวินิจฉัยโดยการกำหนดองค์

ชื่อว่า โดยการกำหนดองค์ ความว่า ก็ในปัจจยาการนี้ ความโศก
เป็นต้น พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้เพื่อทรงแสดงความไม่ขาดตอนของภวจักร
เพราะความโศกเป็นต้นนั้น ย่อมเกิดแก่คนพาลผู้ถูกชราและมรณะเบียดเบียน
^* ทวีปัญจวิญญาณ