เมนู

กายธาตุ รูปธาตุ สัททธาตุ คันธธาตุ รสธาตุ ก็เป็นอย่างละหนึ่งเหมือนกัน
ด้วยอำนาจเป็นโสตประสาทเป็นต้น แต่โผฏปฐัพพธาตุย่อมถึงการนับว่าเป็น
ธรรม 3 อย่าง ด้วยอำนาจแห่งปฐวีธาตุ เตโชธาตุ และวาโยธาตุ.
จักขุวิญญาณธาตุย่อมถึงการนับว่าเป็นธรรม 2 อย่าง ด้วยอำนาจแห่ง
วิบากที่เป็นกุศลและอกุศล. โสตวิญญาณธาตุ ฆานวิญญาณธาตุ ชิวหาวิญญาณ-
ธาตุ กายวิญญาณธาตุ ก็ถึงการนับว่าเป็นธรรมอย่างละ 2 อย่างเหมือนกัน.
แต่มโนธาตุย่อมถึงการนับว่าเป็นธรรม 3 อย่าง คือ ด้วยสามารถเป็นอาวัชชนะ
ของปัญจทวาร 1 ด้วยสามารถเป็นสันปฏิจฉนะของกุศลวิบาก 1 ของอกุศลวิบาก
1 ธรรมธาตุย่อมถึงการนับว่าเป็นธรรม 20 คือ ด้วยสามารถแห่งอรูปขันธ์ 3
(เวทนา สัญญา สังขารขันธ์) ด้วยสามารถแห่งสุขุมรูป 16* และด้วยสามารถ
แห่งอสังขตธาตุ 1. มโนวิญญาณธาตุ ย่อมถึงการนับว่าเป็นธรรม 76 อย่าง
ด้วยสามารถแห่งวิญญาณที่เป็นกุศล อกุศล และอัพยากตะที่เหลือแล.
พึงทราบวินิจฉัยในธาตุนี้โดยการนับอย่างนี้.

ว่าด้วยวินิจฉัยโดยปัจจัย


ข้อว่า โดยปัจจัย พึงทราบวินิจฉัยโดยความที่จักขุธาตุเป็นต้น
เป็นปัจจัยในจักขุวิญญาณเป็นต้น ก็ความที่จักขุธาตุเป็นต้นเหล่านั้น เป็นปัจจัย
นั้นจักแจ่มแจ้งในนิเทศวาร.

ว่าด้วยวินิจฉัยโดยเป็นธรรมควรเห็น


ข้อว่า โดยเป็นธรรมควรเห็น พึงทราบวินิจฉัยในธาตุนี้ โดยเป็น
ธรรมที่ควรเห็น เพราะสังขตธาตุทั้งหมดทีเดียว พึงเห็นโดยความเป็นของ
* สุขุมรูป 16 คือ อาโปธาตุ 1 หทัยรูป 1 อาหารรูป 1 ชีวิตรูป 1 ปริจเฉทรูป 1
ภาวรูป 2 วิญญัตติรูป 2 ลหุตารูป 3 ลักขณรูป 4