เมนู

เป็นสภาวะ. จริงอยู่ สัตว์ทั้งหลายผู้มีความสำคัญว่ามีชีวะในวิญญาณซึ่งมีการรู้
อารมณ์เป็นสภาวะมีอยู่ พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงประสงค์เพื่อจะถอนขึ้นซึ่งความ
สำคัญว่ามีชีวะอันนอนเนื่องอยู่สิ้นกาลนานของสัตว์เหล่านั้น จึงประกาศความ
มีมากมายแห่งธาตุนั้นโดยแยกเป็นจักขุวิญญาณธาตุ โสตวิญญาณธาตุ ฆาน-
วิญญาณธาตุ ชิวหาวิญญาณธาตุ กายวิญญาณธาตุ และมโนวิญญาณธาตุ
และประกาศความที่ธาตุเหล่านั้นเป็นของไม่เที่ยง เพราะต้องเป็นไปเนื่องด้วย
ปัจจัยมีจักขุและรูปเป็นต้น จึงทรงประกาศธาตุไว้ 18 อย่าง อนึ่ง เหตุอะไร ๆ
อื่นยิ่งที่พระองค์ทรงประกาศธาตุ 18 อย่าง ด้วยอำนาจอัชฌาศัยของ
เวไนยสัตว์และด้วยอำนาจอัชฌาศัยเวไนยสัตว์โดยเทศนาที่ไม่ย่อและไม่พิสดาร
เกินไปนี้โดยแท้.
จริงอยู่ ความมืดในหทัยของเวไนย-
สัตว์ จะถึงความย่อยยับไปโดยพลัน อันขจัด
ได้ด้วยเดชแห่งพระสัทธรรมของพระองค์ได้
โดยประการใด ๆ พระองค์ทรงประกาศ
ธรรมโดยนัยอันย่อและพิสดาร โดยประการ
นั้น ๆ แล.

พึงทราบวินิจฉัยในธาตุนี้ โดยจำนวนมีเท่านั้นอย่างนี้.

ว่าด้วยวินิจฉัยโดยการนับ


ข้อว่า โดยการนับ คือ ว่าโดยชาติ จักขุธาตุ ได้แก่ จักขุประสาท
ย่อมถึงการนับว่าเป็นธรรมอันหนึ่งเท่านั้นก่อน โสตธาตุ ฆานธาตุ ชิวหาธาตุ

กายธาตุ รูปธาตุ สัททธาตุ คันธธาตุ รสธาตุ ก็เป็นอย่างละหนึ่งเหมือนกัน
ด้วยอำนาจเป็นโสตประสาทเป็นต้น แต่โผฏปฐัพพธาตุย่อมถึงการนับว่าเป็น
ธรรม 3 อย่าง ด้วยอำนาจแห่งปฐวีธาตุ เตโชธาตุ และวาโยธาตุ.
จักขุวิญญาณธาตุย่อมถึงการนับว่าเป็นธรรม 2 อย่าง ด้วยอำนาจแห่ง
วิบากที่เป็นกุศลและอกุศล. โสตวิญญาณธาตุ ฆานวิญญาณธาตุ ชิวหาวิญญาณ-
ธาตุ กายวิญญาณธาตุ ก็ถึงการนับว่าเป็นธรรมอย่างละ 2 อย่างเหมือนกัน.
แต่มโนธาตุย่อมถึงการนับว่าเป็นธรรม 3 อย่าง คือ ด้วยสามารถเป็นอาวัชชนะ
ของปัญจทวาร 1 ด้วยสามารถเป็นสันปฏิจฉนะของกุศลวิบาก 1 ของอกุศลวิบาก
1 ธรรมธาตุย่อมถึงการนับว่าเป็นธรรม 20 คือ ด้วยสามารถแห่งอรูปขันธ์ 3
(เวทนา สัญญา สังขารขันธ์) ด้วยสามารถแห่งสุขุมรูป 16* และด้วยสามารถ
แห่งอสังขตธาตุ 1. มโนวิญญาณธาตุ ย่อมถึงการนับว่าเป็นธรรม 76 อย่าง
ด้วยสามารถแห่งวิญญาณที่เป็นกุศล อกุศล และอัพยากตะที่เหลือแล.
พึงทราบวินิจฉัยในธาตุนี้โดยการนับอย่างนี้.

ว่าด้วยวินิจฉัยโดยปัจจัย


ข้อว่า โดยปัจจัย พึงทราบวินิจฉัยโดยความที่จักขุธาตุเป็นต้น
เป็นปัจจัยในจักขุวิญญาณเป็นต้น ก็ความที่จักขุธาตุเป็นต้นเหล่านั้น เป็นปัจจัย
นั้นจักแจ่มแจ้งในนิเทศวาร.

ว่าด้วยวินิจฉัยโดยเป็นธรรมควรเห็น


ข้อว่า โดยเป็นธรรมควรเห็น พึงทราบวินิจฉัยในธาตุนี้ โดยเป็น
ธรรมที่ควรเห็น เพราะสังขตธาตุทั้งหมดทีเดียว พึงเห็นโดยความเป็นของ
* สุขุมรูป 16 คือ อาโปธาตุ 1 หทัยรูป 1 อาหารรูป 1 ชีวิตรูป 1 ปริจเฉทรูป 1
ภาวรูป 2 วิญญัตติรูป 2 ลหุตารูป 3 ลักขณรูป 4