ธรรมไม่เป็นอุปาทา เป็นไฉน ?
กุศลในภูมิ 4 อกุศล วิบากในภูมิ 4 กิริยาอัพยากฤตในภูมิ 3 มหา-
ภูตรูป 4 และนิพพาน สภาวธรรมเหล่านี้ชื่อว่า ธรรมไม่เป็นอุปาทา.
[955] อุปาทินนธรรม เป็นไฉน ?
วิบากในภูมิ 3 และรูปที่กรรมแต่งขึ้น สภาวธรรมเหล่านี้ชื่อว่า
อุปาทินกธรรม.
อนุปาทินนธรรม เป็นไฉน ?
กุศลในภูมิ 3 อกุศล กิริยาอัพยากฤตในภูมิ 3 และรูปที่กรรมมิได้
แต่งขึ้น มรรค 4 ที่เป็นโลกุตระ สามัญผล 4 และนิพพาน สภาวธรรม
เหล่านี้ชื่อว่า อนุปาทินนธรรม.
มหันตรทุกะจบ

อุปาทานโคจฉกะ

[956] อุปาทานธรรม เป็นไฉน ?
อุปาทาน 4 คือ กามุปาทาน ทิฏฐุปาทาน สีลัพพตุปาทาน อัตตวา-
ทุปาทาน
กามุปาทานบังเกิดในจิตตุปบาทที่สหรคตด้วยโลภะ 8 ดวง
ทิฏฐุปาทาน สีลัพพตุปาทาน และอัตตวาทุปาทาน บังเกิดในจิต-
ตุปบาทที่สัมปยุตด้วยทิฏฐิ 4 ดวง สภาวธรรมเหล่านี้ชื่อว่า อุปาทานธรรม.
ธรรมที่ไม่เป็นอุปาทาน เป็นไฉน ?
อกุศลที่เหลือเว้นอุปาทานทั้งหลายเสีย กุศลในภูมิ 4 วิบากในภูมิ 4
กิริยาอัพยากฤตในภูมิ 3 รูป และนิพพาน สภาวธรรมเหล่านี้ชื่อว่า ธรรมที่
ไม่เป็นอุปาทาน.

[957] ธรรมเป็นอารมณ์ของอุปาทาน เป็นไฉน ?
กุศลในภูมิ 3 อกุศล วิบากในภูมิ 3 กิริยาอัพยากฤตในภูมิ 3 และ
รูปทั้งหมด สภาวธรรมเหล่านี้ชื่อว่า ธรรมเป็นอารมณ์ของอุปาทาน.
ธรรมไม่เป็นอารมณ์ของอุปาทาน เป็นไฉน ?
มรรค 4 ที่เป็นโลกุตระ สามัญผล 4 และนิพพาน สภาวธรรม
เหล่านี้ชื่อว่า ธรรมไม่เป็นอารมณ์ของอุปาทาน.
[958] ธรรมสัมปยุตด้วยอุปาทาน เป็นไฉน ?
จิตตุปบาทที่สหรคตด้วยโลภะสัมปยุตด้วยทิฏฐิ 4 ดวง จิตตุปบาทที่
สหรคตด้วยโลภะวิปปยุตจากทิฏฐิ 4 ดวง เว้นโลภะที่บังเกิดในจิตตุปบาทเหล่า
นี้เสีย สภาวธรรมเหล่านี้ชื่อว่า ธรรมสัมปยุตด้วยอุปาทาน.
ธรรมวิปปยุตจากอุปาทาน เป็นไฉน ?
โสภะซึ่งเกิดในจิตตุปบาทที่สหรคตด้วยโลภะวิปปยุตจากทิฏฐิ 4 ดวง
จิตตุปบาทที่สหรคตด้วยโทมนัสเวทนา 2 ดวง จิตตุปบาทที่สหรคตด้วยวิจิ-
กิจฉา จิตตุปบาทที่สหรคตด้วยอุทธัจจะ กุศลในภูมิ 4 วิบากในภูมิ 4 กิริยา
อัพยากฤตในภูมิ 3 รูป และนิพพาน สภาวธรรมเหล่านี้ชื่อว่า ธรรมวิปปยุต
จากอุปาทาน.
[959] ธรรมเป็นอุปาทานและเป็นอารมณ์ของอุปาทาน เป็น
ไฉน ?
อุปาทานธรรมเหล่านี้แล ชื่อว่าธรรมเป็นอุปาทานและเป็นอารมณ์
ของอุปาทาน.

ธรรมเป็นอารมณ์ของอุปาทานแต่ไม่เป็นอุปาทาน เป็นไฉน ?
อกุศลที่เหลือ เว้นอุปาทานทั้งหลายเสีย กุศลในภูมิ 3 วิบากใน
ภูมิ 3 กิริยาอัพยากฤตในภูมิ 3 และรูปทั้งหมด สภาวธรรมเหล่านี้ชื่อว่า
ธรรมเป็นอารมณ์ของอุปาทานแต่ไม่เป็นอุปาทาน
ธรรมไม่เป็นอารมณ์ของอุปาทาน จะกล่าวว่า ธรรมเป็นอุปทานและ
เป็นอารมณ์ของอุปาทานก็ไม่ได้ ว่าธรรมเป็นอารมณ์ของอุปาทานแต่ไม่เป็น
อุปาทานก็ไม่ได้.
[960] ธรรมเป็นอุปาทาและสัมปยุตด้วยอุปาทาน เป็นไฉน ?
ทิฏฐิและโลภะบังเกิดร่วมกันในจิตตุปบาทใด สภาวธรรมเหล่านี้ชื่อว่า
ธรรมเป็นอุปาทานและสัมปยุตด้วยอุปาทาน.
ธรรมสัมปยุตด้วยอุปาทานแต่ไม่เป็นอุปาทาน เป็นไฉน ?
จิตตุปบาทที่สหรคตด้วยโลภะ 8 ดวง เว้นอุปาทานทั้งหลายที่บังเกิด
ในจิตตุปบาทเหล่านี้เสีย สภาวธรรมเหล่านี้ชื่อว่า ธรรมสัมปยุตด้วยอุปาทาน
แต่ไม่เป็นอุปาทาน
ธรรมวิปปยุตจากอุปาทาน จะกล่าวว่า ธรรมเป็นอุปาทานและสัมปยุต
ด้วยอุปาทานก็ไม่ได้ ว่าธรรมสัมปยุตด้วยอุปาทานแต่ไม่เป็นอุปาทานก็ไม่ได้.
[961] ธรรมวิปปยุตจากอุปาทานแต่เป็นอารมณ์ของอุปาทาน
เป็นไฉน ?
โลภะที่บังเกิดในจิตตุปบาทที่สหรคตด้วยโลภะวิปปยุตจากทิฏฐิ 4 ดวง
จิตตุปบาทที่สหรคตด้วยโทมนัสเวทนา 2 ดวง จิตตุปบาทที่สหรคตด้วยวิจิ-
กิจฉา จิตตุปบาทที่สหรคตด้วยอุทธัจจะ กุศลในภูมิ 3 วิบากในภูมิ 3 กิริยา
อัพยากฤตในภูมิ 3 และรูปทั้งหมด สภาวธรรมเหล่านี้ชื่อว่า ธรรมวิปปยุต
จากอุปาทาน แต่เป็นอารมณ์ของอุปาทาน.

ธรรมวิปปยุตจากอุปาทานและไม่เป็นอารมณ์ของอุปาทาน
เป็นไฉน ?
มรรค 4 ที่เป็นโลกุตระ สามัญผล 4 และนิพพาน สภาวธรรมเหล่า
นี้ชื่อว่า ธรรมวิปปยุตจากอุปทานและไม่เป็นอารมณ์ของอุปาทาน
ธรรมสัมปยุตด้วยอุปาทาน จะกล่าวว่าธรรมวิปปยุตจากอุปาทานแต่
เป็นอารมณ์ของอุปาทานก็ไม่ได้ ว่าธรรมวิปปยุตจากอุปาทานและไม่เป็น
อารมณ์ของอุปาทานก็ไม่ได้.
อุปาทานโคจฉกะ จบ

กิเลสโคจฉกะ

[962] กิเลสธรรม เป็นไฉน ?
กิเลสวัตถุ 10 คือ โลภะ โทสะ โมหะ มานะ ทิฏฐิ วิจิกิจฉา
ถีนะ อุทธัจจะ อหิริกะ อโนตตัปปะ
โลภะ บังเกิดในจิตตุปบาทที่สหรคตด้วยโลภะ 8 ดวง
โทสะ บังเกิดในจิตตุปบาทที่สหรคตด้วยโทมนัสเวทนา 2 ดวง
โมหะ บังเกิดในอกุศลทั้งปวง
มานะ บังเกิดในจิตตุปบาทที่สหรคตด้วยโลภวิปปยุตจากทิฏฐิ 4 ดวง
ทิฏฐิ บังเกิดในจิตตุปบาทที่สัมปยุตด้วยทิฏฐิ 4 ดวง
วิจิกิจฉา บังเกิดในจิตตุปบาทที่สหรคตด้วยวิจิกิจฉา
ถีนะ บังเกิดในอกุศลที่เป็นสสังขาริก
อุทธัจจะ อหิริกะ และอโนตตัปปะ บังเกิดในอกุศลจิตทั้งปวง
สภาวธรรมเหล่านี้ชื่อว่า กิเลสธรรม.