อรรถกถาธรรมสังคณี

ชื่อ

อัฏฐสาลินี

อารัมภกถา

หมื่นจักรวาลได้มาแวดล้อมนั่งประชุมกัน
สมเด็จพระบรมศาสดาจารย์ได้ทรงทำสัน-
ตุสสิตเทพบุตรซึ่งเคยเป็นพุทธมารดา ให้
เป็นประธานแก่หมู่เทพยเจ้าทั้งหลาย แล้ว
ตรัสกถามรรค (ประพันธ์) พระอภิธรรมติด
ต่อกันไปตลอดพรรษากาล ด้วยเดชแห่ง
พระสัพพัญญุตญาณนั้น.
ข้าพเจ้าขอน้อมนมัสการพระยุคลบาท
ของพระสัมมาสัมพุทธเจ้าผู้ทรงมีพระสิริ
โสภาคย์พระองค์นั้น ขอบูชาพระสัทธรรม
และทำอัญชลีต่อพระสงฆ์ ด้วยอานุภาพ
แห่งการทำความนอบน้อมในพระรัตนตรัย
ที่ข้าพเจ้ากระทำแล้วนี้ ขออันตรายทั้งหลาย
จงเสื่อมสิ้นไปโดยมิได้เหลือ.
พระสัมมาสัมพุทธเจ้าทรงเป็นเทพ
ของเทพ เป็นผู้นำพิเศษ ผู้อันภิกษุชื่อว่า
พุทธโฆษะ มีอาจาระและศีลบริสุทธิ์ มี
ปัญญาฉลาดหลักแหลม ปราศจากมลทิน
ทูลอาราธนาสักการะโดยเคารพพระองค์นั้น
ครั้นทรงแสดงอภิธรรมใดแก่เทพทั้งหลาย
แล้ว ก็ได้ตรัสบอกแก่พระสารีบุตรเถระผู้
อุปัฏฐากพระมเหสีเจ้า ณ สระอโนดาต

โดยนัย (แนะนำโดยย่อ) อีก พระเถระได้
สดับฟังแล้วก็มายังพื้นปฐพีบอกแก่ภิกษุ
ทั้งหลาย พระอภิธรรมนั้นอันพระภิกษุ
ทั้งหลายทรงจำไว้แล้วด้วยประการฉะนี้.
ในคราวทำสังคายนา พระอานนท-
เถระผู้เวเทหมุนี ได้ร้อยกรองอีกครั้งหนึ่ง
อรรถกถาแห่งพระอภิธรรมนั้นวิจิตรไปด้วย
นัยต่าง ๆ อันบุคคลผู้พิจารณาเนือง ๆ ด้วย
ญาณอันลึกซึ้งจึงหยั่งลงได้นั้น อันพระเถระ
ทั้งหลายผู้มีวสี มีพระมหากัสสปะเป็นต้น
ร้อยกรองแล้วในเบื้องต้นก่อน พระเถระ
ทั้งหลายผู้แสวงหาคุณอันใหญ่ร้อยกรองตาม
แล้วแม้ในภายหลังอีก อนึ่ง อรรถกถาแห่ง
พระอภิธรรมใดที่พระมหินทเถระนำมาสู่เกาะ
อันอุดมนี้ เรียบเรียงไว้ด้วยภาษาแห่งชาว
เกาะ ข้าพเจ้าจักนำอรรถกถานั้นออกจาก
ภาษาแห่งชาวเกาะตัมพปัณณิ แล้วยกขึ้นสู่
ภาษาอันไม่มีโทษตามนัยแห่งตันติภาษา ไม่
ให้เจือปนสับสนด้วยลัทธิของนิกายอื่น เมื่อ
แสดงคำวินิจฉัยของภิกษุผู้อยู่ในมหาวิหาร
จักถือเอาทั้งที่ควรถือเอา จะยังบุคคลผู้มี
ปัญญาให้ยินดีอยู่ แล้วจักประกาศอรรถ

แม้ในอรรถกถาที่มาทั้งหลาย ก็เพราะเหตุที่
กรรมฐานทั้งปวง จริยา อภิญญา และ
วิปัสสนาทั้งหมดเหล่านี้ ข้าพเจ้าประกาศ
ไว้ในวิสุทธิมรรคแล้ว ฉะนั้น จะไม่ถือเอา
กรรมฐานเป็นต้นตามแบบแม้ทั้งหมด จัก
ทำการพรรณนาความตามลำดับบททั้งหลาย
เท่านั้น เมื่อข้าพเจ้ากล่าวอยู่ซึ่งพระอภิธรรม-
กถานี้ด้วยประการฉะนี้ ขอสาธุชนทั้งหลาย
อย่ามีจิตฟุ้งซ่าน จงตั้งใจสดับฟัง เพราะว่า
กถานี้หาฟังได้โดยยากแล.
จบอารัมภกถา

นิทานกถา

บรรดาคำเหล่านั้น คำว่า อภิธรรม ถามว่า ชื่อว่า อภิธรรม
เพราะอรรถ (ความหมาย) อย่างไร ? ตอบว่า เพราะอรรถว่า เป็นธรรม
อันยิ่ง และวิเศษ จริงอยู่ อภิศัพท์ ในคำว่าอภิธรรมนี้ แสดงถึงเนื้อความ
ว่ายิ่งและวิเศษ เช่นในประโยคมีอาทิว่า พาฬฺหา เม อาวุโส ทุกฺขา เวทนา
อภิกฺกมนฺติ โน ปฏิกฺกมนฺติ อภิกฺกนฺตวณฺเณน แปลว่า ดูก่อนอาวุโส
ทุกขเวทนาแรงกล้าของข้าพเจ้าย่อมเจริญยิ่ง ไม่ลดลงเลย และเหมือนคำเป็นต้น
ว่า มีวรรณะงามยิ่ง เพราะฉะนั้น จึงกล่าวว่า เปรียบเหมือนเมื่อฉัตรและ