อรรถกถาจิตตุปปาทกัณฑ์

อธิบายสังคหวาร

*

บัดนี้ พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงเริ่มสังคหวารโดยคำเป็นต้นว่า ตสฺมึ
โข ปน สมเย จตฺตาโร ขนฺธา โหนฺติ (ก็ในสมัยนั้นแล ขันธ์ 4
ย่อมมี) ก็สังคหวารนั้นมี 3 อย่าง คือ อุทเทส นิทเทส และปฏินิทเทส.
บรรดาสังคหวารทั้ง 3 เหล่านั้น วาระที่มีคำเป็นต้นอย่างนี้ว่า ตสฺมึ
โข ปน สมเย จตฺตาโร ขนฺธา (ก็ในสมัยนั้นแลขันธ์ 4 ย่อมมี) ดังนี้
พึงทราบว่าเป็นอุทเทส. วาระที่มีคำเป็นต้น ว่า กตเม ตสฺมึ สมเย จตฺตาโร
ขนฺธา (ขันธ์ 4 มีใสมัยนั้นเป็นไฉน) ดังนี้พึงทราบว่าเป็นนิทเทส. วาระที่
มีคำเป็นต้นว่า กตโม ตสฺมึ สมเย เวทนากฺขนฺโธ (เวทนาขันธ์มีใน
สมัยนั้นเป็นไฉน) ดังนี้ พึงทราบว่าเป็นปฏินิทเทส.
บรรดาวาระเหล่านั้น วาระว่าด้วยอุทเทสมีคำว่า จตฺตาโร ขนฺธา
เป็นต้น มีโกฏฐาส 23 พึงทราบเนื้อความโกฏฐาสเหล่านั้น ดังต่อไปนี้
กามาวจรมหากุศลจิตดวงที่ 1 ย่อมเกิดขึ้นในสมัยใด ในสมัยนั้น
ธรรมทั้งหลายเกิน 50 ซึ่งมาในพระบาลีที่เกิดขึ้นเป็นส่วนประกอบของจิตเว้น
เยวาปนกธรรม เมื่อประมวลเข้าด้วยกันแม้ทั้งหมด ชื่อว่า ขันธ์ 4 ด้วยอรรถ
ว่าเป็นกอง ชื่อว่า เป็นอายตนะ 2 เท่านั้น ด้วยอรรถว่าเป็นที่ต่อตาม
ที่กล่าวมาแล้ว ชื่อว่า เป็นธาตุ 2 เหมือนกันนั่นแหละ ด้วยอรรถว่าเป็น
สภาวะ ด้วยอรรถว่าเป็นสุญญตะ ด้วยอรรถว่าเป็นนิสสัตตะ. ในธรรมเหล่านั้น
ชื่อว่า เป็นอาหารมี 3 เท่านั้น ด้วยอรรถว่านำมากล่าวคือเป็นปัจจัย ธรรม
ที่เหลือไม่ใช่เป็นอาหาร.
* บาลี เรียกว่า โกฏฐาสวาร