‘‘น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติ, ธมฺมาปิ เตสํ น ปฏิจฺฉิตาเส;

น พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนยฺโย, ปารงฺคโต น ปจฺเจติ ตาที’’ติฯ

ปรมฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทโส ปญฺจโมฯ

6. ชราสุตฺตนิทฺเทโส

อถ ชราสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –

[39]

อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทํ, โอรํ วสฺสสตาปิ มิยฺยติ [มียติ (สี.)] ;

โย เจปิ อติจฺจ ชีวติ, อถ โข โส ชรสาปิ มิยฺยติฯ

อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทนฺติฯ ชีวิตนฺติ อายุ ฐิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนา ชีวิตํ ชีวิตินฺทฺริยํฯ อปิ จ, ทฺวีหิ การเณหิ อปฺปกํ ชีวิตํ โถกํ ชีวิตํ – ฐิติปริตฺตตาย วา อปฺปกํ ชีวิตํ, สรสปริตฺตตาย วา อปฺปกํ ชีวิตํฯ กถํ ฐิติปริตฺตตาย วา อปฺปกํ ชีวิตํ? อตีเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิตฺถ, น ชีวติ น ชีวิสฺสติ; อนาคเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิสฺสติ, น ชีวติ น ชีวิตฺถ; ปจฺจุปฺปนฺเน จิตฺตกฺขเณ ชีวติ, น ชีวิตฺถ น ชีวิสฺสติฯ

‘‘ชีวิตํ อตฺตภาโว จ, สุขทุกฺขา จ เกวลา;

เอกจิตฺตสมายุตฺตา, ลหุโส วตฺตเต ขโณฯ

‘‘จุลฺลาสีติสหสฺสานิ, กปฺปา ติฏฺฐนฺติ เย มรู;

น ตฺเวว เตปิ ชีวนฺติ, ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สํยุตา [สโมหิตา (สี. สฺยา. ก.)]ฯ

‘‘เย นิรุทฺธา มรนฺตสฺส, ติฏฺฐมานสฺส วา อิธ;

สพฺเพปิ สทิสา ขนฺธา, คตา อปฺปฏิสนฺธิกาฯ

‘‘อนนฺตรา จ เย ภคฺคา, เย จ ภคฺคา อนาคตา;

ตทนฺตเร นิรุทฺธานํ, เวสมํ นตฺถิ ลกฺขเณฯ

‘‘อนิพฺพตฺเตน น ชาโต, ปจฺจุปฺปนฺเนน ชีวติ;

จิตฺตภคฺคา มโต โลโก, ปญฺญตฺติ ปรมตฺถิยาฯ

‘‘ยถา นินฺนา ปวตฺตนฺติ, ฉนฺเทน ปริณามิตา;

อจฺฉินฺนธารา วตฺตนฺติ, สฬายตนปจฺจยาฯ

‘‘อนิธานคตา ภคฺคา, ปุญฺโช นตฺถิ อนาคเต;

นิพฺพตฺตา เย จ ติฏฺฐนฺติ, อารคฺเค สาสปูปมาฯ

‘‘นิพฺพตฺตานญฺจ ธมฺมานํ, ภงฺโค เนสํ ปุรกฺขโต;

ปโลกธมฺมา ติฏฺฐนฺติ, ปุราเณหิ อมิสฺสิตาฯ

‘‘อทสฺสนโต อายนฺติ, ภงฺคา คจฺฉนฺติ ทสฺสนํ;

วิชฺชุปฺปาโทว อากาเส, อุปฺปชฺชนฺติ วยนฺติ จา’’ติฯ

เอวํ ฐิติปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํฯ

กถํ สรสปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ? อสฺสาสูปนิพทฺธํ [อสฺสาสูปนิพนฺธํ (ก.)] ชีวิตํ, ปสฺสาสูปนิพทฺธํ ชีวิตํ, อสฺสาสปสฺสาสูปนิพทฺธํ ชีวิตํ, มหาภูตูปนิพทฺธํ ชีวิตํ, กพฬีการาหารูปนิพทฺธํ ชีวิตํ, อุสฺมูปนิพทฺธํ ชีวิตํ, วิญฺญาณูปนิพทฺธํ ชีวิตํฯ มูลมฺปิ อิเมสํ ทุพฺพลํ, ปุพฺพเหตูปิ อิเมสํ ทุพฺพลา, เย ปจฺจยา เตปิ ทุพฺพลา, เยปิ ปภาวิกา เตปิ ทุพฺพลา, สหภูปิ อิเมสํ ทุพฺพลา, สมฺปโยคาปิ อิเมสํ ทุพฺพลา, สหชาปิ อิเมสํ ทุพฺพลา, ยาปิ ปโยชิกา สาปิ ทุพฺพลาฯ อญฺญมญฺญํ อิเม นิจฺจทุพฺพลา, อญฺญมญฺญํ อนวฏฺฐิตา อิเมฯ อญฺญมญฺญํ ปริปาตยนฺติ อิเม, อญฺญมญฺญสฺส หิ นตฺถิ ตายิตา, น จาปิ ฐเปนฺติ อญฺญมญฺญํ อิเมฯ โยปิ นิพฺพตฺตโก โส น วิชฺชติฯ

‘‘น จ เกนจิ โกจิ หายติ, คนฺธพฺพา จ อิเม หิ สพฺพโส;

ปุริเมหิ ปภาวิกา อิเม, เยปิ ปภาวิกา เต ปุเร มตา;

ปุริมาปิ จ ปจฺฉิมาปิ จ, อญฺญมญฺญํ น กทาจิ มทฺทสํสู’’ติฯ

เอวํ สรสปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํฯ

อปิ จ, จาตุมหาราชิกานํ [จาตุมฺมหาราชิกานํ (สี. สฺยา.)] เทวานํ ชีวิตํ อุปาทาย มนุสฺสานํ อปฺปกํ ชีวิตํ ปริตฺตํ ชีวิตํ โถกํ ชีวิตํ ขณิกํ ชีวิตํ ลหุกํ ชีวิตํ อิตฺตรํ ชีวิตํ อนทฺธนียํ ชีวิตํ นจิรฏฺฐิติกํ ชีวิตํฯ ตาวติํสานํ เทวานํ…เป.… ยามานํ เทวานํ… ตุสิตานํ เทวานํ… นิมฺมานรตีนํ เทวานํ… ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ… พฺรหฺมกายิกานํ เทวานํ ชีวิตํ อุปาทาย มนุสฺสานํ อปฺปกํ ชีวิตํ ปริตฺตํ ชีวิตํ โถกํ ชีวิตํ ขณิกํ ชีวิตํ ลหุกํ ชีวิตํ อิตฺตรํ ชีวิตํ อนทฺธนียํ ชีวิตํ นจิรฏฺฐิติกํ ชีวิตํฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘อปฺปมิทํ, ภิกฺขเว, มนุสฺสานํ อายุ, คมนิโย สมฺปราโย, มนฺตาย โพทฺธพฺพํ, กตฺตพฺพํ กุสลํ, จริตพฺพํ พฺรหฺมจริยํ, นตฺถิ ชาตสฺส อมรณํฯ โย, ภิกฺขเว, จิรํ ชีวติ, โส วสฺสสตํ อปฺปํ วา ภิยฺโยฯ

‘‘อปฺปมายุ มนุสฺสานํ, หีเฬยฺย นํ สุโปริโส;

จเรยฺยาทิตฺตสีโสว นตฺถิ มจฺจุสฺสนาคโมฯ

‘‘อจฺจยนฺติ อโหรตฺตา, ชีวิตํ อุปรุชฺฌติ;

อายุ ขิยฺยติ มจฺจานํ, กุนฺนทีนํว โอทก’’นฺติฯ

อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทํฯ

โอรํ วสฺสสตาปิ มิยฺยตีติฯ กลลกาเลปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, อพฺพุทกาเลปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, เปสิกาเลปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, ฆนกาเลปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, ปสาขกาเลปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, ชาตมตฺโตปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, สูติฆเรปิ [ปสูติฆเร (สฺยา.), สูติกฆเร (ก.)] จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, อทฺธมาสิโกปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, มาสิโกปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, ทฺเวมาสิโกปิ…เป.… เตมาสิโกปิ… จตุมาสิโกปิ… ปญฺจมาสิโกปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, ฉมาสิโกปิ… สตฺตมาสิโกปิ… อฏฺฐมาสิโกปิ… นวมาสิโกปิ… ทสมาสิโกปิ… สํวจฺฉริโกปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, ทฺเววสฺสิโกปิ… ติวสฺสิโกปิ… จตุวสฺสิโกปิ… ปญฺจวสฺสิโกปิ … ฉวสฺสิโกปิ… สตฺตวสฺสิโกปิ… อฏฺฐวสฺสิโกปิ… นววสฺสิโกปิ… ทสวสฺสิโกปิ… วีสติวสฺสิโกปิ… ติํสวสฺสิโกปิ… จตฺตารีสวสฺสิโกปิ… ปญฺญาสวสฺสิโกปิ… สฏฺฐิวสฺสิโกปิ… สตฺตติวสฺสิโกปิ… อสีติวสฺสิโกปิ… นวุติวสฺสิโกปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชตีติ – โอรํ วสฺสสตาปิ มิยฺยติฯ

โย เจปิ อติจฺจ ชีวตีติฯ โย วสฺสสตํ อติกฺกมิตฺวา ชีวติ โส เอกํ วา วสฺสํ ชีวติ, ทฺเว วา วสฺสานิ ชีวติ, ตีณิ วา วสฺสานิ ชีวติ, จตฺตาริ วา วสฺสานิ ชีวติ, ปญฺจ วา วสฺสานิ ชีวติ…เป.… ทส วา วสฺสานิ ชีวติ, วีสติ วา วสฺสานิ ชีวติ, ติํสํ วา วสฺสานิ ชีวติ, จตฺตารีสํ วา วสฺสานิ ชีวตีติ – โย เจปิ อติจฺจ ชีวติฯ อถ โข โส ชรสาปิ มิยฺยตีติฯ ยทา ชิณฺโณ โหติ วุทฺโธ มหลฺลโก อทฺธคโต วโยอนุปฺปตฺโต ขณฺฑทนฺโต ปลิตเกโส วิลูนํ ขลิตสิโร [ขลิตํ สิโร (สี.)] วลินํ ติลกาหตคตฺโต วงฺโก โภคฺโค ทณฺฑปรายโน, โส ชรายปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, นตฺถิ มรณมฺหา โมกฺโขฯ

‘‘ผลานมิว ปกฺกานํ, ปาโต ปตนโต [ปปตโต (สี.)] ภยํ;

เอวํ ชาตาน มจฺจานํ, นิจฺจํ มรณโต ภยํฯ

‘‘ยถาปิ กุมฺภการสฺส, กตา มตฺติกภาชนา;

สพฺเพ เภทนปริยนฺตา, เอวํ มจฺจาน ชีวิตํฯ

‘‘ทหรา จ มหนฺตา จ, เย พาลา เย จ ปณฺฑิตา;

สพฺเพ มจฺจุวสํ ยนฺติ, สพฺเพ มจฺจุปรายนาฯ

‘‘เตสํ มจฺจุปเรตานํ, คจฺฉตํ ปรโลกโต;

น ปิตา ตายเต ปุตฺตํ, ญาตี วา ปน ญาตเกฯ

‘‘เปกฺขตญฺเญว ญาตีนํ, ปสฺส ลาลปฺปตํ ปุถุ;

เอกเมโกว มจฺจานํ, โควชฺโฌ วิย นิยฺยติ;

เอวมพฺภาหโต โลโก, มจฺจุนา จ ชราย จา’’ติฯ

อถ โข โส ชรสาปิ มิยฺยติฯ

เตนาห ภควา –

‘‘อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทํ, โอรํ วสฺสสตาปิ มิยฺยติ;

โย เจปิ อติจฺจ ชีวติ, อถ โข โส ชรสาปิ มิยฺยตี’’ติฯ

[40]

โสจนฺติ ชนา มมายิเต, น หิ สนฺติ นิจฺจา ปริคฺคหา;

วินาภาวํ สนฺตเมวิทํ, อิติ ทิสฺวา นาคารมาวเสฯ

โสจนฺติ ชนา มมายิเตติฯ ชนาติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺฐา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จฯ มมตฺตาติ ทฺเว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฏฺฐิมมตฺตญฺจ…เป.… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ…เป.… อิทํ ทิฏฺฐิมมตฺตํฯ มมายิตํ วตฺถุํ อจฺเฉทสงฺกิโนปิ โสจนฺติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ โสจนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ โสจนฺติฯ มมายิตํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ โสจนฺติ, วิปริณามนฺเตปิ โสจนฺติ, วิปริณเตปิ โสจนฺติ กิลมนฺติ ปริเทวนฺติ อุรตฺตาฬิํ กนฺทนฺติ สมฺโมหํ อาปชฺชนฺตีติ – โสจนฺติ ชนา มมายิเตฯ

น หิ สนฺติ นิจฺจา ปริคฺคหาติฯ ทฺเว ปริคฺคหา – ตณฺหาปริคฺคโห จ ทิฏฺฐิปริคฺคโห จ…เป.… อยํ ตณฺหาปริคฺคโห…เป.… อยํ ทิฏฺฐิปริคฺคโหฯ ตณฺหาปริคฺคโห อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโมฯ ทิฏฺฐิปริคฺคโหปิ อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโมฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘ปสฺสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ตํ ปริคฺคหํ ยฺวายํ ปริคฺคโห นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม สสฺสติสมํ ตเถว ฐสฺสตี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘สาธุ, ภิกฺขเว! อหมฺปิ โข เอตํ, ภิกฺขเว, ปริคฺคหํ น สมนุปสฺสามิ, ยฺวายํ ปริคฺคโห นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม สสฺสติสมํ ตเถว ฐสฺสตี’’ติฯ ปริคฺคหา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ น ลพฺภนฺตีติ – น หิ สนฺติ นิจฺจา ปริคฺคหาฯ

วินาภาวํ สนฺตเมวิทนฺติฯ นานาภาเว วินาภาเว อญฺญถาภาเว สนฺเต สํวิชฺชมาเน อุปลพฺภิยมาเนฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘อลํ, อานนฺท! มา โสจิ มา ปริเทวิฯ นนุ เอตํ, อานนฺท, มยา ปฏิกจฺเจว [ปฏิคจฺเจว (สี.)] อกฺขาตํ – ‘สพฺเพเหว ปิเยหิ มนาเปหิ นานาภาโว วินาภาโว อญฺญถาภาโวฯ

ตํ กุเตตฺถ, อานนฺท, ลพฺภา – ยํ ตํ ชาตํ ภูตํ สงฺขตํ ปโลกธมฺมํ ตํ วต มา ปลุชฺชี’ติ! เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ ปุริมานํ ปุริมานํ ขนฺธานํ ธาตูนํ อายตนานํ วิปริณามญฺญถาภาวา ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา ขนฺธา จ ธาตุโย จ อายตนานิ จ ปวตฺตนฺตี’’ติ – วินาภาวํ สนฺตเมวิทํฯ

อิติ ทิสฺวา นาคารมาวเสติฯ อิตีติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํฯ อิตีติ อิติ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา มมตฺเตสูติ – อิติ ทิสฺวาฯ นาคารมาวเสติ สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ญาติปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา มิตฺตามจฺจปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา สนฺนิธิปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิญฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ – อิติ ทิสฺวา นาคารมาวเสฯ

เตนาห ภควา –

‘‘โสจนฺติ ชนา มมายิเต, น หิ สนฺติ นิจฺจา ปริคฺคหา;

วินาภาวํ สนฺตเมวิทํ, อิติ ทิสฺวา นาคารมาวเส’’ติฯ

[41]

มรเณนปิ ตํ ปหียติ [ปหิยฺยติ (ก.)] ยํ ปุริโส มมิทนฺติ มญฺญติ;

เอตมฺปิ วิทิตฺวาน [เอตํ ทิสฺวาน (สี. ก.)] ปณฺฑิโต, น มมตฺตาย นเมถ มามโกฯ

มรเณนปิ ตํ ปหียตีติฯ มรณนฺติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา ตมฺหา สตฺตนิกายา จุติ จวนตา เภโท อนฺตรธานํ มจฺจุมรณํ กาลํกิริยา ขนฺธานํ เภโท กเฬวรสฺส นิกฺเขโป ชีวิตินฺทฺริยสฺสุปจฺเฉโทฯ ตนฺติ รูปคตํ เวทนาคตํ สญฺญาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺญาณคตํฯ ปหียตีติ ปหียติ ชหียติ วิชหียติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติฯ ภาสิตมฺปิ เหตํ –

‘‘ปุพฺเพว มจฺจํ วิชหนฺติ โภคา, มจฺโจว เน ปุพฺพตรํ ชหาติ;

อสสฺสตา โภคิโน กามกามี, ตสฺมา น โสจามหํ โสกกาเลฯ

‘‘อุเทติ อาปูรติ เวติ จนฺโท, อตฺตํ คเมตฺวาน ปเลติ สูริโย;

วิทิตา มยา สตฺตุก โลกธมฺมา, ตสฺมา น โสจามหํ โสกกาเล’’ติฯ

มรเณนปิ ตํ ปหียติฯ ยํ ปุริโส มมิทนฺติ มญฺญตีติฯ ยนฺติ รูปคตํ เวทนาคตํ สญฺญาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺญาณคตํฯ ปุริโสติ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร [โลกโวหาโร (สฺยา.)] นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโปฯ มมิทนฺติ มญฺญตีติ ตณฺหามญฺญนาย มญฺญติ, ทิฏฺฐิมญฺญนาย มญฺญติ, มานมญฺญนาย มญฺญติ, กิเลสมญฺญนาย มญฺญติ, ทุจฺจริตมญฺญนาย มญฺญติ, ปโยคมญฺญนาย มญฺญติ, วิปากมญฺญนาย มญฺญตีติ – ยํ ปุริโส มมิทนฺติ มญฺญติฯ

เอตมฺปิ วิทิตฺวาน ปณฺฑิโตติฯ เอตํ อาทีนวํ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา มมตฺเตสูติ, เอตมฺปิ วิทิตฺวา ปณฺฑิโต ธีโร ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวีติ – เอตมฺปิ วิทิตฺวาน ปณฺฑิโตฯ

น มมตฺตาย นเมถ มามโกติฯ มมตฺตาติ ทฺเว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฏฺฐิมมตฺตญฺจ…เป.… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ…เป.… อิทํ ทิฏฺฐิมมตฺตํฯ มามโกติ พุทฺธมามโก ธมฺมมามโก สงฺฆมามโกฯ โส ภควนฺตํ มมายติ, ภควา ตํ ปุคฺคลํ ปริคฺคณฺหาติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘เย เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู กุหา ถทฺธา [พทฺธา (ก.) อิติวุ. 108] ลปา สิงฺคี อุนฺนฬา อสมาหิตา, น เม เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู มามกา; อปคตา จ เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมา ธมฺมวินยาฯ น จ เต อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติฯ เย จ โข เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู นิกฺกุหา นิลฺลปา ธีรา อตฺถทฺธา สุสมาหิตา, เต โข เม, ภิกฺขเว, ภิกฺขู มามกา; อนปคตา จ เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมา ธมฺมวินยาฯ เต จ อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ’’ฯ

‘‘กุหา ถทฺธา ลปา สิงฺคี, อุนฺนฬา อสมาหิตา;

น เต ธมฺเม วิรูหนฺติ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิเตฯ

‘‘นิกฺกุหา นิลฺลปา ธีรา, อตฺถทฺธา สุสมาหิตา;

เต เว ธมฺเม วิรูหนฺติ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิเต’’ฯ

น มมตฺตาย นเมถ มามโกติฯ มามโก ตณฺหามมตฺตํ ปหาย ทิฏฺฐิมมตฺตํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา มมตฺตาย น นเมยฺย น โอนเมยฺย, น ตํนินฺโน อสฺส น ตปฺโปโณ น ตปฺปพฺภาโร น ตทธิมุตฺโต น ตทธิปเตยฺโยติ – น มมตฺตาย นเมถ มามโกฯ

เตนาห ภควา –

‘‘มรเณนปิ ตํ ปหียติ, ยํ ปุริโส มมิทนฺติ มญฺญติ;

เอตมฺปิ วิทิตฺวาน ปณฺฑิโต, น มมตฺตาย นเมถ มามโก’’ติฯ

[42]

สุปิเนน ยถาปิ สงฺคตํ, ปฏิพุทฺโธ ปุริโส น ปสฺสติ;

เอวมฺปิ ปิยายิตํ ชนํ, เปตํ กาลงฺกตํ [กาลกตํ (สี. สฺยา.)] น ปสฺสติฯ

สุปิเนน ยถาปิ สงฺคตนฺติฯ สงฺคตํ สมาคตํ สมาหิตํ สนฺนิปติตนฺติ – สุปิเนน ยถาปิ สงฺคตํฯ ปฏิพุทฺโธ ปุริโส น ปสฺสตีติ ยถา ปุริโส สุปินคโต จนฺทํ ปสฺสติ, สูริยํ ปสฺสติ, มหาสมุทฺทํ ปสฺสติ, สิเนรุํ ปพฺพตราชานํ ปสฺสติ, หตฺถิํ ปสฺสติ, อสฺสํ ปสฺสติ, รถํ ปสฺสติ, ปตฺติํ ปสฺสติ, เสนาพฺยูหํ ปสฺสติ, อารามรามเณยฺยกํ ปสฺสติ, วนรามเณยฺยกํ…เป.… ภูมิรามเณยฺยกํ… โปกฺขรณีรามเณยฺยกํ ปสฺสติ; ปฏิพุทฺโธ น กิญฺจิ ปสฺสตีติ – ปฏิพุทฺโธ ปุริโส น ปสฺสติฯ

เอวมฺปิ ปิยายิตํ ชนนฺติฯ เอวนฺติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํฯ ปิยายิตํ ชนนฺติ มมายิตํ ชนํ มาตรํ วา ปิตรํ วา ภาตรํ วา ภคินิํ วา ปุตฺตํ วา ธีตรํ วา มิตฺตํ วา อมจฺจํ วา ญาติํ วา สาโลหิตํ วาติ – เอวมฺปิ ปิยายิตํ ชนํฯ

เปตํ กาลงฺกตํ น ปสฺสตีติฯ เปโต วุจฺจติ มโตฯ กาลงฺกตํ น ปสฺสติ น ทกฺขติ นาธิคจฺฉติ น วินฺทติ น ปฏิลภตีติ – เปตํ กาลงฺกตํ น ปสฺสติฯ

เตนาห ภควา –

‘‘สุปิเนน ยถาปิ สงฺคตํ, ปฏิพุทฺโธ ปุริโส น ปสฺสติ;

เอวมฺปิ ปิยายิตํ ชนํ, เปตํ กาลงฺกตํ น ปสฺสตี’’ติฯ

[43]

ทิฏฺฐาปิ สุตาปิ เต ชนา, เยสํ นามมิทํ ปวุจฺจติ;

นามํเยวาวสิสฺสติ , [นามเมวา’วสิสฺสติ (สี. สฺยา.)] อกฺเขยฺยํ เปตสฺส ชนฺตุโนฯ

ทิฏฺฐาปิ สุตาปิ เต ชนาติฯ ทิฏฺฐาติ เย จกฺขุวิญฺญาณาภิสมฺภูตาฯ สุตาติ เย โสตวิญฺญาณาภิสมฺภูตา ฯ เต ชนาติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺฐา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จาติ – ทิฏฺฐาปิ สุตาปิ เต ชนาฯ

เยสํ นามมิทํ ปวุจฺจตีติฯ เยสนฺติ เยสํ ขตฺติยานํ พฺราหฺมณานํ เวสฺสานํ สุทฺทานํ คหฏฺฐานํ ปพฺพชิตานํ เทวานํ มนุสฺสานํฯ นามนฺติ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโปฯ ปวุจฺจตีติ วุจฺจติ ปวุจฺจติ กถียติ ภณียติ ทีปียติ โวหรียตีติ – เยสํ นามมิทํ ปวุจฺจติฯ

นามํเยวาวสิสฺสติ อกฺเขยฺยนฺติฯ รูปคตํ เวทนาคตํ สญฺญาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺญาณคตํ ปหียติ ชหียติ วิชหียติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, นามํเยวาวสิสฺสติฯ อกฺเขยฺยนฺติฯ อกฺขาตุํ กเถตุํ ภณิตุํ ทีปยิตุํ โวหริตุนฺติ – นามํ เอวาวสิสฺสติ อกฺเขยฺยํฯ เปตสฺส ชนฺตุโนติฯ เปตสฺสาติ มตสฺส กาลงฺกตสฺสฯ ชนฺตุโนติ สตฺตสฺส นรสฺส มานวสฺส โปสสฺส ปุคฺคลสฺส ชีวสฺส ชาคุสฺส ชนฺตุสฺส อินฺทคุสฺส มนุชสฺสาติ – เปตสฺส ชนฺตุโนฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ทิฏฺฐาปิ สุตาปิ เต ชนา, เยสํ นามมิทํ ปวุจฺจติ;

นามํเยวาวสิสฺสติ, อกฺเขยฺยํ เปตสฺส ชนฺตุโน’’ติฯ

[44]

โสกปฺปริเทวมจฺฉรํ , น ปชหนฺติ คิทฺธา มมายิเต;

ตสฺมา มุนโย ปริคฺคหํ, หิตฺวา อจริํสุ เขมทสฺสิโนฯ

โสกปฺปริเทวมจฺฉรํ น ปชหนฺติ คิทฺธา มมายิเตติฯ โสโกติ ญาติพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส ทิฏฺฐิพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส อญฺญตรญฺญตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อญฺญตรญฺญตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺฐสฺส โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก อนฺโตทาโห อนฺโตปริทาโห [อนฺโตฑาโห อนฺโตปริฑาโห (สฺยา.)] เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ โสกสลฺลํฯ ปริเทโวติ ญาติพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส…เป.… ทิฏฺฐิพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส อญฺญตรญฺญตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อญฺญตรญฺญตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺฐสฺส อาเทโว ปริเทโว อาเทวนา ปริเทวนา อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปายนา ลาลปฺปายิตตฺตํฯ มจฺฉริยนฺติ ปญฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ , กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ , ธมฺมมจฺฉริยํฯ ยํ เอวรูปํ มจฺฉริยํ มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกญฺจุกตา อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํฯ อปิ จ ขนฺธมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, ธาตุมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, อายตนมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ คาโห – อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํฯ เคโธ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ มมตฺตาติ ทฺเว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฏฺฐิมมตฺตญฺจ …เป.… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ…เป.… อิทํ ทิฏฺฐิมมตฺตํฯ

มมายิตํ วตฺถุํ อจฺเฉทสงฺกิโนปิ โสจนฺติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ โสจนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ โสจนฺติ, มมายิตํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ โสจนฺติ, วิปริณามนฺเตปิ โสจนฺติ, วิปริณเตปิ โสจนฺติ, มมายิตํ วตฺถุํ อจฺเฉทสงฺกิโนปิ ปริเทวนฺติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ ปริเทวนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ ปริเทวนฺติฯ มมายิตํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ ปริเทวนฺติ, วิปริณามนฺเตปิ ปริเทวนฺติ, วิปริณเตปิ ปริเทวนฺติฯ มมายิตํ วตฺถุํ รกฺขนฺติ โคเปนฺติ ปริคฺคณฺหนฺติ มมายนฺติ มจฺฉรายนฺติ; มมายิตสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ โสกํ น ชหนฺติ, ปริเทวํ น ชหนฺติ, มจฺฉริยํ น ชหนฺติ, เคธํ น ชหนฺติ นปฺปชหนฺติ น วิโนเทนฺติ น พฺยนฺติํ กโรนฺติ น อนภาวํ คเมนฺตีติ – โสกปฺปริเทวมจฺฉรํ นปฺปชหนฺติ คิทฺธา มมายิเตฯ

ตสฺมา มุนโย ปริคฺคหํ, หิตฺวา อจริํสุ เขมทสฺสิโนติฯ ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา เอตํ อาทีนวํ สมฺปสฺสมานา มมตฺเตสูติ – ตสฺมาฯ มุนโยติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํฯ ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิฯ เตน ญาเณน สมนฺนาคตา มุนโย โมนปฺปตฺตาฯ ตีณิ โมเนยฺยานิ – กายโมเนยฺยํ, วจีโมเนยฺยํ, มโนโมเนยฺยํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิฯ ปริคฺคโหติ ทฺเว ปริคฺคหา – ตณฺหาปริคฺคโห จ ทิฏฺฐิปริคฺคโห จ…เป.… อยํ ตณฺหาปริคฺคโห…เป.… อยํ ทิฏฺฐิปริคฺคโหฯ มุนโย ตณฺหาปริคฺคหํ ปริจฺจชิตฺวา ทิฏฺฐิปริคฺคหํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา จชิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา อจริํสุ วิหริํสุ อิริยิํสุ วตฺติํสุ ปาลิํสุ ยปิํสุ ยาปิํสุฯ เขมทสฺสิโนติ เขมํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ เขมทสฺสิโนติ เขมทสฺสิโน ตาณทสฺสิโน เลณทสฺสิโน สรณทสฺสิโน อภยทสฺสิโน อจฺจุตทสฺสิโน อมตทสฺสิโน นิพฺพานทสฺสิโนติ – ตสฺมา มุนโย ปริคฺคหํ หิตฺวา อจริํสุ เขมทสฺสิโนฯ

เตนาห ภควา –

‘‘โสกปฺปริเทวมจฺฉรํ, น ชหนฺติ คิทฺธา มมายิเต;

ตสฺมา มุนโย ปริคฺคหํ, หิตฺวา อจริํสุ เขมทสฺสิโน’’ติฯ

[45]

ปติลีนจรสฺส ภิกฺขุโน, ภชมานสฺส วิวิตฺตมาสนํ;

สามคฺคิยมาหุ ตสฺส ตํ, โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเยฯ

ปติลีนจรสฺส ภิกฺขุโนติฯ ปติลีนจรา วุจฺจนฺติ สตฺต เสกฺขา [เสขา (สี. สฺยา.)]ฯ อรหา ปติลีโนฯ กิํการณา ปติลีนจรา วุจฺจนฺติ สตฺต เสกฺขา? เต ตโต ตโต จิตฺตํ ปติลีเนนฺตา ปติกุเฏนฺตา ปติวฏฺเฏนฺตา สนฺนิรุทฺธนฺตา [สนฺนิรุมฺเภนฺตา (สี.)] สนฺนิคฺคณฺหนฺตา สนฺนิวาเรนฺตา รกฺขนฺตา โคเปนฺตา จรนฺติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ, จกฺขุทฺวาเร จิตฺตํ ปติลีเนนฺตา ปติกุเฏนฺตา ปติวฏฺเฏนฺตา สนฺนิรุทฺธนฺตา สนฺนิคฺคณฺหนฺตา สนฺนิวาเรนฺตา รกฺขนฺตา โคเปนฺตา จรนฺติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ, โสตทฺวาเร จิตฺตํ…เป.… ฆานทฺวาเร จิตฺตํ… ชิวฺหาทฺวาเร จิตฺตํ… กายทฺวาเร จิตฺตํ… มโนทฺวาเร จิตฺตํ ปติลีเนนฺตา ปติกุเฏนฺตา ปติวฏฺเฏนฺตา สนฺนิรุทฺธนฺตา สนฺนิคฺคณฺหนฺตา สนฺนิวาเรนฺตา รกฺขนฺตา โคเปนฺตา จรนฺติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติฯ ยถา กุกฺกุฏปตฺตํ วา นฺหารุททฺทุลํ วา อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตํ ปติลียติ ปติกุฏติ ปติวฏฺฏติ น สมฺปสาริยติ; เอวเมว ตโต ตโต จิตฺตํ ปติลีเนนฺตา ปติกุเฏนฺตา ปติวฏฺเฏนฺตา สนฺนิรุทฺธนฺตา สนฺนิคฺคณฺหนฺตา สนฺนิวาเรนฺตา รกฺขนฺตา โคเปนฺตา จรนฺติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ, จกฺขุทฺวาเร จิตฺตํ…เป.… โสตทฺวาเร จิตฺตํ… ฆานทฺวาเร จิตฺตํ… ชิวฺหาทฺวาเร จิตฺตํ… กายทฺวาเร จิตฺตํ… มโนทฺวาเร จิตฺตํ ปติลีเนนฺตา ปติกุเฏนฺตา ปติวฏฺเฏนฺตา สนฺนิรุทฺธนฺตา สนฺนิคฺคณฺหนฺตา สนฺนิวาเรนฺตา รกฺขนฺตา โคเปนฺตา จรนฺติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติฯ ตํการณา ปติลีนจรา วุจฺจนฺติ สตฺต เสกฺขาฯ ภิกฺขุโนติ ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส วา ภิกฺขุโน เสกฺขสฺส วา ภิกฺขุโนติ – ปติลีนจรสฺส ภิกฺขุโนฯ

ภชมานสฺส วิวิตฺตมาสนนฺติ อาสนํ วุจฺจติ ยตฺถ นิสีทนฺติ – มญฺโจ ปีฐํ ภิสิ ตฏฺฏิกา จมฺมขณฺโฑ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโร ปลาลสนฺถาโรฯ ตํ อาสนํ อสปฺปายรูปทสฺสเนน ริตฺตํ วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํ, อสปฺปายสทฺทสฺสวเนน ริตฺตํ วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํ, อสปฺปายคนฺธฆายเนน… อสปฺปายรสสายเนน… อสปฺปายโผฏฺฐพฺพผุสเนน… อสปฺปาเยหิ ปญฺจหิ กามคุเณหิ ริตฺตํ วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํฯ ตํ วิวิตฺตํ อาสนํ ภชโต สมฺภชโต เสวโต นิเสวโต สํเสวโต ปฏิเสวโตติ – ภชมานสฺส วิวิตฺตมาสนํฯ

สามคฺคิยมาหุ ตสฺส ตํ, โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเยติฯ สามคฺคิโยติ ติสฺโส สามคฺคิโย – คณสามคฺคี, ธมฺมสามคฺคี, อนภินิพฺพตฺติสามคฺคีฯ กตมา คณสามคฺคี? พหุ เจปิ ภิกฺขู สมคฺคา สมฺโมทมานา อวิวทมานา ขีโรทกีภูตา อญฺญมญฺญํ ปิยจกฺขูหิ สมฺปสฺสนฺตา วิหรนฺติ – อยํ คณสามคฺคีฯ กตมา ธมฺมสามคฺคี? จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคฯ เต เอกโต ปกฺขนฺทนฺติ ปสีทนฺติ สมฺปติฏฺฐนฺติ วิมุจฺจนฺติ; น เตสํ ธมฺมานํ วิวาโท ปวิวาโท อตฺถิ – อยํ ธมฺมสามคฺคีฯ กตมา อนภินิพฺพตฺติสามคฺคี? พหุ เจปิ ภิกฺขู อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายนฺติ; น เตสํ นิพฺพานธาตุยา [เตน (สี.)] อูนตฺตํ วา ปุณฺณตฺตํ วา ปญฺญายติ – อยํ อนภินิพฺพตฺติสามคฺคีฯ ภวเนติ เนรยิกานํ นิรโย ภวนํ, ติรจฺฉานโยนิกานํ ติรจฺฉานโยนิ ภวนํ, เปตฺติวิสยิกานํ เปตฺติวิสโย ภวนํ, มนุสฺสานํ มนุสฺสโลโก ภวนํ, เทวานํ เทวโลโก ภวนนฺติฯ สามคฺคิยมาหุ ตสฺส ตํ, โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเยติฯ ตสฺเสสา สามคฺคี เอตํ ฉนฺนํ เอตํ ปติรูปํ เอตํ อนุจฺฉวิกํ เอตํ อนุโลมํ, โย เอวํ ปฏิจฺฉนฺเน นิรเย อตฺตานํ น ทสฺเสยฺย, ติรจฺฉานโยนิยํ อตฺตานํ น ทสฺเสยฺย, เปตฺติวิสเย อตฺตานํ น ทสฺเสยฺย, มนุสฺสโลเก อตฺตานํ น ทสฺเสยฺย, เทวโลเก อตฺตานํ น ทสฺเสยฺยาติ เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – สามคฺคิยมาหุ ตสฺส ตํ, โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเยฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ปติลีนจรสฺส ภิกฺขุโน, ภชมานสฺส วิวิตฺตมาสนํ;

สามคฺคิยมาหุ ตสฺส ตํ, โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเย’’ติฯ

[46]

สพฺพตฺถ มุนี อนิสฺสิโต, น ปิยํ กุพฺพติ โนปิ อปฺปิยํ;

ตสฺมิํ ปริเทวมจฺฉรํ, ปณฺเณ วาริ ยถา น ลิมฺปติฯ

สพฺพตฺถ มุนี อนิสฺสิโตติฯ สพฺพํ วุจฺจติ ทฺวาทสายตนานิ – จกฺขุญฺเจว รูปา จ, โสตญฺจ สทฺทา จ, ฆานญฺจ คนฺธา จ, ชิวฺหา จ รสา จ, กาโย จ โผฏฺฐพฺพา จ, มโน จ ธมฺมา จฯ มุนีติฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิฯ อนิสฺสิโตติ ฯ ทฺเว นิสฺสยา – ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฏฺฐินิสฺสโย จ…เป.… อยํ ตณฺหานิสฺสโย…เป.… อยํ ทิฏฺฐินิสฺสโยฯ มุนิ ตณฺหานิสฺสยํ ปหาย ทิฏฺฐินิสฺสยํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ อนิสฺสิโต โสตํ อนิสฺสิโต ฆานํ อนิสฺสิโต ชิวฺหํ อนิสฺสิโต กายํ อนิสฺสิโต มนํ อนิสฺสิโต รูเป… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ… ธมฺเม… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… กามธาตุํ… รูปธาตุํ… อรูปธาตุํ… กามภวํ… รูปภวํ… อรูปภวํ… สญฺญาภวํ… อสญฺญาภวํ … เนวสญฺญานาสญฺญาภวํ… เอกโวการภวํ… จตุโวการภวํ… ปญฺจโวการภวํ… อตีตํ… อนาคตํ… ปจฺจุปฺปนฺนํ… ทิฏฺฐํ… สุตํ… มุตํ… วิญฺญาตํ… สพฺเพ ธมฺเม อนิสฺสิโต อนลฺลีโน อนุปคโต อนชฺโฌสิโต อนธิมุตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – สพฺพตฺถ มุนิ อนิสฺสิโตฯ

น ปิยํ กุพฺพติ โนปิ อปฺปิยนฺติฯ ปิยาติ ทฺเว ปิยา – สตฺตา วา สงฺขารา วาฯ กตเม สตฺตา ปิยา? อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อตฺถกามา หิตกามา ผาสุกามา โยคกฺเขมกามา มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา ภคินี วา ปุตฺตา วา ธีตรา วา มิตฺตา วา อมจฺจา วา ญาตี วา สาโลหิตา วา – อิเม สตฺตา ปิยาฯ กตเม สงฺขารา ปิยา? มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฏฺฐพฺพา – อิเม สงฺขารา ปิยาฯ อปฺปิยาติ ทฺเว อปฺปิยา – สตฺตา วา สงฺขารา วาฯ กตเม สตฺตา อปฺปิยา? อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อนตฺถกามา อหิตกามา อผาสุกามา อโยคกฺเขมกามา ชีวิตา โวโรเปตุกามา – อิเม สตฺตา อปฺปิยาฯ กตเม สงฺขารา อปฺปิยา? อมนาปิกา รูปา อมนาปิกา สทฺทา อมนาปิกา คนฺธา อมนาปิกา รสา อมนาปิกา โผฏฺฐพฺพา – อิเม สงฺขารา อปฺปิยาฯ น ปิยํ กุพฺพติ โนปิ อปฺปิยนฺติฯ

‘‘อยํ เม สตฺโต ปิโย, อิเม จ สงฺขารา มนาปา’’ติ ราควเสน ปิยํ น กโรติ; ‘‘อยํ เม สตฺโต อปฺปิโย, อิเม จ สงฺขารา อมนาปา’’ติ ปฏิฆวเสน อปฺปิยํ น กโรติ น ชเนติ น สญฺชเนติ น นิพฺพตฺเตติ นาภินิพฺพตฺเตตีติ – น ปิยํ กุพฺพติ โนปิ อปฺปิยํฯ

ตสฺมิํ ปริเทวมจฺฉรํ ปณฺเณ วาริ ยถา น ลิมฺปตีติฯ ตสฺมินฺติ ตสฺมิํ ปุคฺคเล อรหนฺเต ขีณาสเวฯ ปริเทโวติ ญาติพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส ทิฏฺฐิพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส อญฺญตรญฺญตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อญฺญตรญฺญตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺฐสฺส อาเทโว ปริเทโว อาเทวนา ปริเทวนา อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปายนา ลาลปฺปายิตตฺตํฯ มจฺฉริยนฺติ ปญฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํฯ ยํ เอวรูปํ มจฺฉริยํ มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกญฺจุกตา อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํฯ อปิ จ ขนฺธมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, ธาตุมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, อายตนมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ คาโห – อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํฯ

ปณฺเณ วาริ ยถา น ลิมฺปตีติฯ ปณฺณํ วุจฺจติ ปทุมปตฺตํฯ วาริ วุจฺจติ อุทกํฯ ยถา วาริ ปทุมปตฺตํ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ อลิตฺตํ อปลิตฺตํ อนุปลิตฺตํ, เอวเมว ตสฺมิํ ปุคฺคเล อรหนฺเต ขีณาสเว ปริเทโว มจฺฉริยญฺจ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ อลิตฺตา อปลิตฺตา อนุปลิตฺตาฯ โส จ ปุคฺคโล อรหนฺโต เตหิ กิเลเสหิ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ อลิตฺโต อปลิตฺโต อนุปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – ตสฺมิํ ปริเทวมจฺฉรํ ปณฺเณ วาริ ยถา น ลิมฺปติฯ

เตนาห ภควา –

‘‘สพฺพตฺถ มุนี อนิสฺสิโต, น ปิยํ กุพฺพติ โนปิ อปฺปิยํ;

ตสฺมิํ ปริเทวมจฺฉรํ, ปณฺเณ วาริ ยถา น ลิมฺปตี’’ติฯ

[47]

อุทพินฺทุ ยถาปิ โปกฺขเร, ปทุเม วาริ ยถา น ลิมฺปติ;

เอวํ มุนิ โนปลิมฺปติ, ยทิทํ ทิฏฺฐสุตมุเตสุ [ทิฏฺฐสุเต มุเตสุ (สี.), ทิฏฺฐสุตํ มุเตสุ (สฺยา. ก.)] วาฯ

อุทพินฺทุ ยถาปิ โปกฺขเรติฯ อุทพินฺทุ วุจฺจติ อุทกเถโวฯ โปกฺขรํ วุจฺจติ ปทุมปตฺตํฯ

ยถา อุทพินฺทุ ปทุมปตฺเต น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ อลิตฺตํ อปลิตฺตํ อนุปลิตฺตนฺติ – อุทพินฺทุ ยถาปิ โปกฺขเรฯ ปทุเม วาริ ยถา น ลิมฺปตีติฯ ปทุมํ วุจฺจติ ปทุมปุปฺผํฯ วาริ วุจฺจติ อุทกํฯ ยถา วาริ ปทุมปุปฺผํ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ อลิตฺตํ อปลิตฺตํ อนุปลิตฺตนฺติ – ปทุเม วาริ ยถา น ลิมฺปติฯ

เอวํ มุนิ โนปลิมฺปติ, ยทิทํ ทิฏฺฐสุตมุเตสุ วาติฯ เอวนฺติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํฯ มุนีติฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิฯ เลปาติ ทฺเว เลปา – ตณฺหาเลโป จ ทิฏฺฐิเลโป จ…เป.… อยํ ตณฺหาเลโป…เป.… อยํ ทิฏฺฐิเลโปฯ มุนิ ตณฺหาเลปํ ปหาย ทิฏฺฐิเลปํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา ทิฏฺเฐ น ลิมฺปติ, สุเต น ลิมฺปติ, มุเต น ลิมฺปติ, วิญฺญาเต น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ อลิตฺโต อปลิตฺโต อนุปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – เอวํ มุนิ โนปลิมฺปติ, ยทิทํ ทิฏฺฐสุตมุเตสุ วาฯ

เตนาห ภควา –

‘‘อุทพินฺทุ ยถาปิ โปกฺขเร, ปทุเม วาริ ยถา น ลิมฺปติ;

เอวํ มุนิ โนปลิมฺปติ, ยทิทํ ทิฏฺฐสุตมุเตสุ วา’’ติฯ

[48]

โธโน น หิ เตน มญฺญติ, ยทิทํ ทิฏฺฐสุตมุเตสุ วา;

นาญฺเญน วิสุทฺธิมิจฺฉติ, น หิ โส รชฺชติ โน วิรชฺชติฯ

โธโน น หิ เตน มญฺญติ, ยทิทํ ทิฏฺฐสุตมุเตสุ วาติฯ โธโนติ โธนา วุจฺจติ ปญฺญาฯ ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิฯ กิํการณา โธนา วุจฺจติ ปญฺญา? ตาย ปญฺญาย กายทุจฺจริตํ ธุตญฺจ โธต จ สนฺโธตญฺจ นิทฺโธตญฺจ, วจีทุจฺจริตํ…เป.… มโนทุจฺจริตํ ธุตญฺจ โธตญฺจ สนฺโธตญฺจ นิทฺโธตญฺจ, ราโค ธุโต จ โธโต จ สนฺโธโต จ นิทฺโธโต จ, โทโส… โมโห… โกโธ… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเฐยฺยํ… ถมฺโภ… สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สพฺเพ กิเลสา… สพฺเพ ทุจฺจริตา… สพฺเพ ทรถา… สพฺเพ ปริฬาหา… สพฺเพ สนฺตาปา… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จฯ ตํการณา โธนา วุจฺจติ ปญฺญาฯ

อถ วา สมฺมาทิฏฺฐิยา มิจฺฉาทิฏฺฐิ ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ, สมฺมาสงฺกปฺเปน มิจฺฉาสงฺกปฺโป ธุโต จ โธโต จ สนฺโธโต จ นิทฺโธโต จ, สมฺมาวาจาย มิจฺฉาวาจา ธุตา จ… สมฺมากมฺมนฺเตน มิจฺฉากมฺมนฺโต ธุโต จ… สมฺมาอาชีเวน มิจฺฉาอาชีโว ธุโต จ… สมฺมาวายาเมน มิจฺฉาวายาโม ธุโต จ… สมฺมาสติยา มิจฺฉาสติ ธุตา จ… สมฺมาสมาธินา มิจฺฉาสมาธิ ธุโต จ… สมฺมาญาเณน มิจฺฉาญาณํ ธุตญฺจ… สมฺมาวิมุตฺติยา มิจฺฉาวิมุตฺติ ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จฯ

อถ วา อริเยน อฏฺฐงฺคิเกน มคฺเคน สพฺเพ กิเลสา… สพฺเพ ทุจฺจริตา… สพฺเพ ทรถา… สพฺเพ ปริฬาหา… สพฺเพ สนฺตาปา… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จฯ อรหา อิเมหิ โธเนหิ ธมฺเมหิ อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโตฯ ตสฺมา อรหา โธโนฯ โส ธุตราโค ธุตปาโป ธุตกิเลโส ธุตปริฬาโหติ – โธโนฯ

โธโน น หิ เตน มญฺญติ, ยทิทํ ทิฏฺฐสุตมุเตสุ วาติฯ โธโน ทิฏฺฐํ น มญฺญติ, ทิฏฺฐสฺมิํ น มญฺญติ, ทิฏฺฐโต น มญฺญติ, ทิฏฺฐา เมติ น มญฺญติ; สุตํ น มญฺญติ, สุตสฺมิํ น มญฺญติ, สุตโต น มญฺญติ, สุตํ เมติ น มญฺญติ; มุตํ น มญฺญติ, มุตสฺมิํ น มญฺญติ, มุตโต น มญฺญติ, มุตํ เมติ น มญฺญติ; วิญฺญาตํ น มญฺญติ, วิญฺญาตสฺมิํ น มญฺญติ, วิญฺญาตโต น มญฺญติ, วิญฺญาตํ เมติ น มญฺญติฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา – ‘‘อสฺมีติ, ภิกฺขเว, มญฺญิตเมตํ, อยมหมสฺมีติ มญฺญิตเมตํ, ภวิสฺสนฺติ มญฺญิตเมตํ, น ภวิสฺสนฺติ มญฺญิตเมตํ, รูปี ภวิสฺสนฺติ มญฺญิตเมตํ, อรูปี ภวิสฺสนฺติ มญฺญิตเมตํ, สญฺญี ภวิสฺสนฺติ มญฺญิตเมตํ, อสญฺญี ภวิสฺสนฺติ มญฺญิตเมตํ, เนวสญฺญีนาสญฺญี ภวิสฺสนฺติ มญฺญิตเมตํฯ มญฺญิตํ [มญฺญิตํ หิ (สี.)], ภิกฺขเว, โรโค, มญฺญิตํ คณฺโฑ, มญฺญิตํ สลฺลํ, มญฺญิตํ อุปทฺทโวฯ ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, อมญฺญมาเนน เจตสา วิหริสฺสามาติ, เอวญฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ – โธโน น หิ เตน มญฺญติ ยทิทํ ทิฏฺฐสุตมุเตสุ วาฯ

นาญฺเญน วิสุทฺธิมิจฺฉตีติฯ โธโน อญฺเญน อสุทฺธิมคฺเคน มิจฺฉาปฏิปทาย อนิยฺยานิกปเถน อญฺญตฺร สติปฏฺฐาเนหิ อญฺญตฺร สมฺมปฺปธาเนหิ อญฺญตฺร อิทฺธิปาเทหิ อญฺญตฺร อินฺทฺริเยหิ อญฺญตฺร พเลหิ อญฺญตฺร โพชฺฌงฺเคหิ อญฺญตฺร อริยา อฏฺฐงฺคิกา มคฺคา สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ น อิจฺฉติ น สาทิยติ น ปตฺเถติ น ปิเหติ นาภิชปฺปตีติ – นาญฺเญน วิสุทฺธิมิจฺฉติฯ

น หิ โส รชฺชติ โน วิรชฺชตีติฯ สพฺเพ พาลปุถุชฺชนา รชฺชนฺติ, ปุถุชฺชนกลฺยาณกํ อุปาทาย สตฺต เสกฺขา วิรชฺชนฺติ; อรหา เนว รชฺชติ โน วิรชฺชติฯ วิรตฺโต โส ขยา ราคสฺส วีตราคตฺตา, ขยา โทสสฺส วีตโทสตฺตา, ขยา โมหสฺส วีตโมหตฺตาฯ โส วุฏฺฐวาโส จิณฺณจรโณ…เป.… ชาติชรามรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – น หิ โส รชฺชติ โน วิรชฺชติฯ

เตนาห ภควา –

‘‘โธโน น หิ เตน มญฺญติ, ยทิทํ ทิฏฺฐสุตมุเตสุ วา;

นาญฺเญน วิสุทฺธิมิจฺฉติ, น หิ โส รชฺชติ โน วิรชฺชตี’’ติฯ

ชราสุตฺตนิทฺเทโส ฉฏฺโฐฯ

7. ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตนิทฺเทโส

อถ ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –

[49]

เมถุนมนุยุตฺตสฺส , [อิจฺจายสฺมา ติสฺโส เมตฺเตยฺโย]

วิฆาตํ พฺรูหิ มาริส;

สุตฺวาน ตว สาสนํ, วิเวเก สิกฺขิสฺสามเสฯ

เมถุนมนุยุตฺตสฺสาติฯ เมถุนธมฺโม นาม โย โส อสทฺธมฺโม คามธมฺโม วสลธมฺโม ทุฏฺฐุลฺโล โอทกนฺติโก รหสฺโส ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติฯ กิํการณา วุจฺจติ เมถุนธมฺโม? อุภินฺนํ รตฺตานํ สารตฺตานํ อวสฺสุตานํ ปริยุฏฺฐิตานํ ปริยาทินฺนจิตฺตานํ อุภินฺนํ สทิสานํ ธมฺโมติ – ตํการณา วุจฺจติ เมถุนธมฺโมฯ