3. ทุฏฺฐฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทโส

อถ ทุฏฺฐฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –

[15]

วทนฺติ เว ทุฏฺฐมนาปิ เอเก, อโถปิ [อญฺเญปิ เต (สี.), อญฺเญปิ (สฺยา.)] เว สจฺจมนา วทนฺติ;

วาทญฺจ ชาตํ มุนิ โน อุเปติ, ตสฺมา มุนี นตฺถิ ขิโล กุหิญฺจิฯ

วทนฺติ เว ทุฏฺฐมนาปิ เอเกติ เต ติตฺถิยา ทุฏฺฐมนา วิรุทฺธมนา ปฏิวิรุทฺธมนา อาหตมนา ปจฺจาหตมนา อาฆาติตมนา ปจฺจาฆาติตมนา วทนฺติ อุปวทนฺติ ภควนฺตญฺจ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ อภูเตนาติ – วทนฺติ เว ทุฏฺฐมนาปิ เอเกฯ

อโถปิ เว สจฺจมนา วทนฺตีติ เย เตสํ ติตฺถิยานํ สทฺทหนฺตา โอกปฺเปนฺตา อธิมุจฺจนฺตา สจฺจมนา สจฺจสญฺญิโน ภูตมนา ภูตสญฺญิโน ตถมนา ตถสญฺญิโน ยาถาวมนา ยาถาวสญฺญิโน อวิปรีตมนา อวิปรีตสญฺญิโน วทนฺติ อุปวทนฺติ ภควนฺตญฺจ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ อภูเตนาติ – อโถปิ เว สจฺจมนา วทนฺติฯ

วาทญฺจ ชาตํ มุนิ โน อุเปตีติฯ โส วาโท ชาโต โหติ สญฺชาโต นิพฺพตฺโต อภินิพฺพตฺโต ปาตุภูโต ปรโตโฆโส อกฺโกโส อุปวาโท ภควโต จ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ อภูเตนาติ – วาทญฺจ ชาตํฯ มุนิ โน อุเปตีติฯ มุนีติฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํฯ ยา ปญฺญา ปชานนา อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ, เตน ญาเณน สมนฺนาคโต มุนิ โมนปฺปตฺโต…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิฯ โย วาทํ อุเปติ โส ทฺวีหิ การเณหิ วาทํ อุเปติ – การโก การกตาย วาทํ อุเปติ, อถ วา วุจฺจมาโน อุปวทิยมาโน กุปฺปติ พฺยาปชฺชติ ปติฏฺฐิยติ โกปญฺจ โทสญฺจ อปฺปจฺจยญฺจ ปาตุกโรติฯ อการโกมฺหีติ โย วาทํ อุเปติ โส อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ วาทํ อุเปติฯ มุนิ ทฺวีหิ การเณหิ วาทํ น อุเปติ – อการโก มุนิ อการกตาย วาทํ น อุเปติ, อถ วา วุจฺจมาโน อุปวทิยมาโน น กุปฺปติ น พฺยาปชฺชติ น ปติฏฺฐิยติ น โกปญฺจ โทสญฺจ อปฺปจฺจยญฺจ ปาตุกโรติฯ

อการโกมฺหีติ มุนิ อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ วาทํ น อุเปติ น อุปคจฺฉติ น คณฺหาติ น ปรามสติ น อภินิวิสตีติ – วาทญฺจ ชาตํ มุนิ โน อุเปติฯ

ตสฺมา มุนี นตฺถิ ขิโล กุหิญฺจีติฯ ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานํ มุนิโน อาหตจิตฺตตา ขิลชาตตาปิ นตฺถิฯ ปญฺจปิ เจโตขิลา นตฺถิ, ตโยปิ ขิลา นตฺถิฯ ราคขิโล โทสขิโล โมหขิโล นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก ญาณคฺคินา ทฑฺโฒฯ กุหิญฺจีติ กุหิญฺจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ – ตสฺมา มุนี นตฺถิ ขิโล กุหิญฺจีติฯ

เตนาห ภควา –

‘‘วทนฺติ เว ทุฏฺฐมนาปิ เอเก, อโถปิ เว สจฺจมนา วทนฺติ;

วาทญฺจ ชาตํ มุนิ โน อุเปติ, ตสฺมา มุนี นตฺถิ ขิโล กุหิญฺจี’’ติฯ

[16]

สกญฺหิ ทิฏฺฐิํ กถมจฺจเยยฺย, ฉนฺทานุนีโต รุจิยา นิวิฏฺโฐ;

สยํ สมตฺตานิ ปกุพฺพมาโน, ยถา หิ ชาเนยฺย ตถา วเทยฺยฯ

สกญฺหิ ทิฏฺฐิํ กถมจฺจเยยฺยาติฯ ยํ เต ติตฺถิยา สุนฺทริปริพฺพาชิกํ หนฺตฺวา สมณานํ สกฺยปุตฺติยานํ อวณฺณํ ปกาสยิตฺวา ‘‘เอวํ เอตํ ลาภํ ยสสกฺการํ สมฺมานํ ปจฺจาหริสฺสามา’’ติ เต เอวํทิฏฺฐิกา เอวํขนฺติกา เอวํรุจิกา เอวํลทฺธิกา เอวํอชฺฌาสยา เอวํอธิปฺปายา, เต นาสกฺขิํสุ สกํ ทิฏฺฐิํ สกํ ขนฺติํ สกํ รุจิํ สกํ ลทฺธิํ สกํ อชฺฌาสยํ สกํ อธิปฺปายํ อติกฺกมิตุํ; อถ โข สฺเวว อยโส เต ปจฺจาคโตติ, เอวมฺปิ – สกญฺหิ ทิฏฺฐิํ กถมจฺจเยยฺยฯ อถ วา ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ โย โส เอวํวาโท, โส สกํ ทิฏฺฐิํ สกํ ขนฺติํ สกํ รุจิํ สกํ ลทฺธิํ สกํ อชฺฌาสยํ สกํ อธิปฺปายํ กถํ อจฺจเยยฺย อติกฺกเมยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺย? ตํ กิสฺส เหตุ? ตสฺส สา ทิฏฺฐิ ตถา สมตฺตา สมาทินฺนา คหิตา ปรามฏฺฐา อภินิวิฏฺฐา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาติฯ

เอวมฺปิ – สกญฺหิ ทิฏฺฐิํ กถมจฺจเยยฺย? ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป.… อนฺตวา โลโก… อนนฺตวา โลโก… ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ… อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรํ… โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ โย โส เอวํ วาโท, โส สกํ ทิฏฺฐิํ สกํ ขนฺติํ สกํ รุจิํ สกํ ลทฺธิํ สกํ อชฺฌาสยํ สกํ อธิปฺปายํ กถํ อจฺจเยยฺย อติกฺกเมยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺย? ตํ กิสฺส เหตุ? ตสฺส สา ทิฏฺฐิ ตถา สมตฺตา สมาทินฺนา คหิตา ปรามฏฺฐา อภินิวิฏฺฐา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาติฯ เอวมฺปิ – สกญฺหิ ทิฏฺฐิํ กถมจฺจเยยฺยฯ

ฉนฺทานุนีโต รุจิยา นิวิฏฺโฐติฯ ฉนฺทานุนีโตติ สกาย ทิฏฺฐิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหรียติฯ ยถา หตฺถิยาเนน วา อสฺสยาเนน วา รถยาเนน วา โคยาเนน วา อชยาเนน วา เมณฺฑยาเนน วา โอฏฺฐยาเนน วา ขรยาเนน วา ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหรียติ, เอวเมว สกาย ทิฏฺฐิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหรียตีติ – ฉนฺทานุนีโตฯ รุจิยา นิวิฏฺโฐติ สกาย ทิฏฺฐิยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา นิวิฏฺโฐ ปติฏฺฐิโต อลฺลีโน อุปคโต อชฺโฌสิโต อธิมุตฺโตติ – ฉนฺทานุนีโต รุจิยา นิวิฏฺโฐฯ

สยํ สมตฺตานิ ปกุพฺพมาโนติฯ สยํ สมตฺตํ กโรติ ปริปุณฺณํ กโรติ อโนมํ กโรติ อคฺคํ เสฏฺฐํ วิสิฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ กโรติฯ ‘‘อยํ สตฺถา สพฺพญฺญู’’ติ สยํ สมตฺตํ กโรติ ปริปุณฺณํ กโรติ อโนมํ กโรติ อคฺคํ เสฏฺฐํ วิสิฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ กโรติฯ ‘‘อยํ ธมฺโม สฺวากฺขาโต…เป.… อยํ คโณ สุปฺปฏิปนฺโน… อยํ ทิฏฺฐิ ภทฺทิกา… อยํ ปฏิปทา สุปญฺญตฺตา… อยํ มคฺโค นิยฺยานิโก’’ติ สยํ สมตฺตํ กโรติ ปริปุณฺณํ กโรติ อโนมํ กโรติ อคฺคํ เสฏฺฐํ วิสิฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ กโรติ ชเนติ สญฺชเนติ นิพฺพตฺเตติ อภินิพฺพตฺเตตีติ – สยํ สมตฺตานิ ปกุพฺพมาโนฯ

ยถา หิ ชาเนยฺย ตถา วเทยฺยาติ ยถา ชาเนยฺย, ตถา วเทยฺย กเถยฺย ภเณยฺย ทีปเยยฺย โวหเรยฺยฯ ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ ยถา ชาเนยฺย, ตถา วเทยฺย กเถยฺย ภเณยฺย ทีปเยยฺย โวหเรยฺยฯ

‘‘อสสฺสโต โลโก…เป.… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ ยถา ชาเนยฺย, ตถา วเทยฺย กเถยฺย ภเณยฺย ทีปเยยฺย โวหเรยฺยาติ – ยถา หิ ชาเนยฺย ตถา วเทยฺยฯ

เตนาห ภควา –

‘‘สกญฺหิ ทิฏฺฐิํ กถมจฺจเยยฺย, ฉนฺทานุนีโต รุจิยา นิวิฏฺโฐ;

สยํ สมตฺตานิ ปกุพฺพมาโน, ยถา หิ ชาเนยฺย ตถา วเทยฺยา’’ติฯ

[17]

โย อตฺตโน สีลวตานิ ชนฺตุ, อนานุปุฏฺโฐว [อนานุปุฏฺโฐ จ (สฺยา.)] ปเรส ปาว ปาวา (สี. สฺยา.) ;

อนริยธมฺมํ กุสลา ตมาหุ, โย อาตุมานํ สยเมว ปาว [ปาวา (สี. สฺยา.)] ฯ

โย อตฺตโน สีลวตานิ ชนฺตูติฯ โยติ โย ยาทิโส ยถายุตฺโต ยถาวิหิโต ยถาปกาโร ยํฐานปฺปตฺโต ยํธมฺมสมนฺนาคโต ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวสฺโส วา สุทฺโท วา คหฏฺโฐ วา ปพฺพชิโต วา เทโว วา มนุสฺโส วาฯ สีลวตานีติ อตฺถิ สีลญฺเจว วตญฺจ [วตฺตญฺจ (สฺยา.), เอวมุปริปิ], อตฺถิ วตํ น สีลํฯ กตมํ สีลญฺเจว วตญฺจ? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุฯ โย ตตฺถ สํยโม สํวโร อวีติกฺกโม, อิทํ สีลํฯ ยํ สมาทานํ ตํ วตํฯ สํวรฏฺเฐน สีลํ; สมาทานฏฺเฐน วตํ – อิทํ วุจฺจติ สีลญฺเจว วตญฺจฯ กตมํ วตํ, น สีลํ? อฏฺฐ ธุตงฺคานิ – อารญฺญิกงฺคํ, ปิณฺฑปาติกงฺคํ, ปํสุกูลิกงฺคํ, เตจีวริกงฺคํ, สปทานจาริกงฺคํ, ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคํ, เนสชฺชิกงฺคํ, ยถาสนฺถติกงฺคํ – อิทํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํ ฯ วีริยสมาทานมฺปิ วุจฺจติ วตํ, น สีลํฯ ‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ [นหารุ (สี. สฺยา.)] จ อฏฺฐิ จ อวสิสฺสตุ [อวสุสฺสตุ (สฺยา.)], สรีเร อุปสฺสุสฺสตุ มํสโลหิตํฯ ยํ ตํ ปุริสถาเมน ปุริสพเลน ปุริสวีริเยน ปุริสปรกฺกเมน ปตฺตพฺพํ , น ตํ อปาปุณิตฺวา วีริยสฺส สณฺฐานํ ภวิสฺสตี’’ติ – จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวรูปํ วีริยสมาทานํ – อิทํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํฯ

‘‘นาสิสฺสํ น ปิวิสฺสามิ, วิหารโต น นิกฺขเม;

นปิ ปสฺสํ นิปาเตสฺสํ, ตณฺหาสลฺเล อนูหเต’’ติฯ

จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํฯ ‘‘น ตาวาหํ อิมํ ปลฺลงฺกํ ภินฺทิสฺสามิ ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตี’’ติ – จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํฯ ‘‘น ตาวาหํ อิมมฺหา อาสนา วุฏฺฐหิสฺสามิ, จงฺกมา โอโรหิสฺสามิ, วิหารา นิกฺขมิสฺสามิ, อฑฺฒโยคา นิกฺขมิสฺสามิ, ปาสาทา นิกฺขมิสฺสามิ, หมฺมิยา นิกฺขมิสฺสามิ, คุหาย นิกฺขมิสฺสามิ, เลณา นิกฺขมิสฺสามิ, กุฏิยา นิกฺขมิสฺสามิ, กูฏาคารา นิกฺขมิสฺสามิ, อฏฺฏา นิกฺขมิสฺสามิ, มาฬา นิกฺขมิสฺสามิ, อุทฺทณฺฑา [อุฏฺฏณฺฑา (ก.)] นิกฺขมิสฺสามิ อุปฏฺฐานสาลาย นิกฺขมิสฺสามิ มณฺฑปา นิกฺขมิสฺสามิ, รุกฺขมูลา นิกฺขมิสฺสามิ ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตี’’ติ – จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํฯ ‘‘อิมสฺมิญฺเญว ปุพฺพณฺหสมยํ อริยธมฺมํ อาหริสฺสามิ สมาหริสฺสามิ อธิคจฺฉิสฺสามิ ผสฺสยิสฺสามิ สจฺฉิกริสฺสามี’’ติ – จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํฯ ‘‘อิมสฺมิญฺเญว มชฺฌนฺหิกสมยํ, สายนฺหสมยํ, ปุเรภตฺตํ, ปจฺฉาภตฺตํ, ปุริมํ ยามํ, มชฺฌิมํ ยามํ, ปจฺฉิมํ ยามํ, กาเฬ, ชุณฺเห, วสฺเส, เหมนฺเต, คิมฺเห, ปุริเม วโยขนฺเธ, มชฺฌิเม วโยขนฺเธ, ปจฺฉิเม วโยขนฺเธ อริยธมฺมํ อาหริสฺสามิ สมาหริสฺสามิ อธิคจฺฉิสฺสามิ ผสฺสยิสฺสามิ สจฺฉิกริสฺสามี’’ติ – จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํฯ ชนฺตูติ สตฺโต นโร มานโว [มาณโว (ก.)] โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาคุ ชนฺตุ อินฺทคุ มนุโชติ – โย อตฺตโน สีลวตานิ ชนฺตุฯ

อนานุปุฏฺโฐว ปเรส ปาวาติฯ ปเรสนฺติ ปเรสํ ขตฺติยานํ พฺราหฺมณานํ เวสฺสานํ สุทฺทานํ คหฏฺฐานํ ปพฺพชิตานํ เทวานํ มนุสฺสานํฯ อนานุปุฏฺโฐติ อปุฏฺโฐ อปุจฺฉิโต อยาจิโต อนชฺเฌสิโต อปสาทิโตฯ ปาวาติ อตฺตโน สีลํ วา วตํ วา สีลพฺพตํ วา ปาวทติฯ

อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโนติ วา, วตสมฺปนฺโนติ วา, สีลพฺพตสมฺปนฺโนติ วา ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺฐาเนน [วิชฺชฏฺฐาเนน (สฺยา.)] วา สุเตน วา ปฏิภาเนน [ปฏิภาเณน (สี. สฺยา. ก.)] วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนา, อุจฺจา กุลา ปพฺพชิโตติ วา, มหากุลา ปพฺพชิโตติ วา, มหาโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา, อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา, ญาโต ยสสฺสี สคหฏฺฐปพฺพชิตานนฺติ วา, ลาภิมฺหิ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ วา, สุตฺตนฺติโกติ วา, วินยธโรติ วา, ธมฺมกถิโกติ วา, อารญฺญิโกติ วา, ปิณฺฑปาติโกติ วา, ปํสุกูลิโกติ วา, เตจีวริโกติ วา, สปทานจาริโกติ วา, ขลุปจฺฉาภตฺติโกติ วา, เนสชฺชิโกติ วา, ยถาสนฺถติโกติ วา, ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, ตติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา, วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา, อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา, เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา ปาวทติ กเถติ ภณติ ทีปยติ โวหรตีติ – อนานุปุฏฺโฐว ปเรสํ ปาวฯ

อนริยธมฺมํ กุสลา ตมาหูติฯ กุสลาติ เย เต ขนฺธกุสลา ธาตุกุสลา อายตนกุสลา ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลา สติปฏฺฐานกุสลา สมฺมปฺปธานกุสลา อิทฺธิปาทกุสลา อินฺทฺริยกุสลา พลกุสลา โพชฺฌงฺคกุสลา มคฺคกุสลา ผลกุสลา นิพฺพานกุสลา, เต กุสลา เอวมาหํสุ – ‘‘อนริยานํ เอโส ธมฺโม, เนโส ธมฺโม อริยานํ; พาลานํ เอโส ธมฺโม, เนโส ธมฺโม ปณฺฑิตานํ; อสปฺปุริสานํ เอโส ธมฺโม, เนโส ธมฺโม สปฺปุริสาน’’นฺติฯ เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – อนริยธมฺมํ กุสลา ตมาหุฯ

โย อาตุมานํ สยเมว ปาวาติฯ อาตุมา วุจฺจติ อตฺตาฯ

สยเมว ปาวาติ สยเมว อตฺตานํ ปาวทติ – ‘‘อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโนติ วา, วตสมฺปนฺโนติ วา, สีลพฺพตสมฺปนฺโนติ วา, ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺฐาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนา, อุจฺจา กุลา ปพฺพชิโตติ วา, มหากุลา ปพฺพชิโตติ วา, มหาโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา, อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา, ญาโต ยสสฺสี สคหฏฺฐปพฺพชิตานนฺติ วา, ลาภิมฺหิ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ วา, สุตฺตนฺติโกติ วา, วินยธโรติ วา, ธมฺมกถิโกติ วา, อารญฺญิโกติ วา, ปิณฺฑปาติโกติ วา, ปํสุกูลิโกติ วา, เตจีวริโกติ วา, สปทานจาริโกติ วา, ขลุปจฺฉาภตฺติโกติ วา, เนสชฺชิโกติ วา, ยถาสนฺถติโกติ วา, ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, ตติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา, วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา,

วิภวญฺจ ภวญฺจ วิปฺปหาย, วุสิตวา ขีณปุนพฺภโว ส ภิกฺขู’’ติฯ

อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา, เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา’’ ปาวทติ กเถติ ภณติ ทีปยติ โวหรตีติ – โย อาตุมานํ สยเมว ปาวาติฯ

เตนาห ภควา –

‘‘โย อตฺตโน สีลวตานิ ชนฺตุ, อนานุปุฏฺโฐว ปเรส ปาว;

อนริยธมฺมํ กุสลา ตมาหุ, โย อาตุมานํ สยเมว ปาวา’’ติฯ

[18]

สนฺโต จ ภิกฺขุ อภินิพฺพุตตฺโต, อิติหนฺติ สีเลสุ อกตฺถมาโน;

ตมริยธมฺมํ กุสลา วทนฺติ, ยสฺสุสฺสทา นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเกฯ

สนฺโต จ ภิกฺขุ อภินิพฺพุตตฺโตติฯ

สนฺโตติ ราคสฺส สมิตตฺตา สนฺโต, โทสสฺส สมิตตฺตา สนฺโต, โมหสฺส สมิตตฺตา สนฺโต, โกธสฺส…เป.… อุปนาหสฺส… มกฺขสฺส… ปฬาสสฺส [ปลาสสฺส (สี. ก.)] … อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส… มายาย… สาเฐยฺยสฺส… ถมฺภสฺส… สารมฺภสฺส… มานสฺส… อติมานสฺส… มทสฺส… ปมาทสฺส… สพฺพกิเลสานํ… สพฺพทุจฺจริตานํ… สพฺพทรถานํ… สพฺพปริฬาหานํ… สพฺพสนฺตาปานํ… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา วิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฏิปสฺสทฺธตฺตา สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธติ – สนฺโตฯ ภิกฺขูติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ ภินฺนตฺตา ภิกฺขุ – สกฺกายทิฏฺฐิ ภินฺนา โหติ, วิจิกิจฺฉา ภินฺนา โหติ, สีลพฺพตปรามาโส ภินฺโน โหติ, ราโค ภินฺโน โหติ, โทโส ภินฺโน โหติ, โมโห ภินฺโน โหติ, มาโน ภินฺโน โหติ ฯ ภินฺนาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา [โปโนพฺภวิกา (สฺยา. ก.)] สทรา ทุกฺขวิปากา อายติํ ชาติชรามรณิยาฯ

‘‘ปชฺเชน กเตน อตฺตนา, [สภิยาติ ภควา]

ปรินิพฺพานคโต วิติณฺณกงฺโข;

วิภวญฺจ [วิภวํ (สี. ก.) สุ. นิ. 519] ภวญฺจ วิปฺปหาย,

วุสิตวา ขีณปุนพฺภโว ส ภิกฺขู’’ติฯ

สนฺโต จ ภิกฺขุ อภินิพฺพุตตฺโตติ ราคสฺส นิพฺพาปิตตฺตา อภินิพฺพุตตฺโต, โทสสฺส นิพฺพาปิตตฺตา อภินิพฺพุตตฺโต, โมหสฺส นิพฺพาปิตตฺตา อภินิพฺพุตตฺโต, โกธสฺส…เป.… อุปนาหสฺส… มกฺขสฺส… ปฬาสสฺส… อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส… มายาย… สาเฐยฺยสฺส… ถมฺภสฺส… สารมฺภสฺส… มานสฺส… อติมานสฺส… มทสฺส… ปมาทสฺส… สพฺพกิเลสานํ… สพฺพทุจฺจริตานํ… สพฺพทรถานํ… สพฺพปริฬาหานํ… สพฺพสนฺตาปานํ… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ นิพฺพาปิตตฺตา อภินิพฺพุตตฺโตติ – สนฺโต จ ภิกฺขุ อภินิพฺพุตตฺโตฯ

อิติหนฺติ สีเลสุ อกตฺถมาโนติฯ อิติหนฺติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ [ปทานุปุพฺพตา เมตํ (สฺยา. ก.)] – อิติหนฺติฯ สีเลสุ อกตฺถมาโนติฯ อิเธกจฺโจ กตฺถี โหติ วิกตฺถีฯ โส กตฺถติ วิกตฺถติฯ อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโนติ วา, วตสมฺปนฺโนติ วา, สีลพฺพตสมฺปนฺโนติ วา, ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา กตฺถติ วิกตฺถติฯ เอวํ น กตฺถติ น วิกตฺถติฯ กตฺถนา อารโต วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – อิติหนฺติ สีเลสุ อกตฺถมาโนฯ

ตมริยธมฺมํ กุสลา วทนฺตีติฯ กุสลาติ เย เต ขนฺธกุสลา ธาตุกุสลา อายตนกุสลา ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลา สติปฏฺฐานกุสลา สมฺมปฺปธานกุสลา อิทฺธิปาทกุสลา อินฺทฺริยกุสลา พลกุสลา โพชฺฌงฺคกุสลา มคฺคกุสลา ผลกุสลา นิพฺพานกุสลา, เต กุสลา เอวํ วทนฺติ – ‘‘อริยานํ เอโส ธมฺโม, เนโส ธมฺโม อนริยานํ; ปณฺฑิตานํ เอโส ธมฺโม, เนโส ธมฺโม พาลานํ; สปฺปุริสานํ เอโส ธมฺโม, เนโส ธมฺโม อสปฺปุริสาน’’นฺติฯ เอวํ วทนฺติ, อริยานํ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – ตมริยธมฺมํ กุสลา วทนฺติฯ

ยสฺสุสฺสทา นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเกติฯ ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺสฯ อุสฺสทาติ สตฺตุสฺสทา – ราคุสฺสโท, โทสุสฺสโท, โมหุสฺสโท, มานุสฺสโท, ทิฏฺฐุสฺสโท, กิเลสุสฺสโท, กมฺมุสฺสโทฯ ยสฺสิเม [ตสฺสิเม (สี. สฺยา.)] อุสฺสทา นตฺถิ น สนฺติ น วิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาฯ กุหิญฺจีติ กุหิญฺจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาฯ โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกติ – ยสฺสุสฺสทา นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเกฯ

เตนาห ภควา –

‘‘สนฺโต จ ภิกฺขุ อภินิพฺพุตตฺโต, อิติหนฺติ สีเลสุ อกตฺถมาโน;

ตมริยธมฺมํ กุสลา วทนฺติ, ยสฺสุสฺสทา นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก’’ติฯ

[19]

ปกปฺปิตา สงฺขตา ยสฺส ธมฺมา, ปุรกฺขตา [ปุเรกฺขตา (สี. ก.)] สนฺติ อวีวทาตา;

ยทตฺตนิ ปสฺสติ อานิสํสํ, ตํ นิสฺสิโต กุปฺปปฏิจฺจสนฺติํฯ

ปกปฺปิตา สงฺขตา ยสฺส ธมฺมาติฯ ปกปฺปนาติ ทฺเว ปกปฺปนา – ตณฺหาปกปฺปนา จ ทิฏฺฐิปกปฺปนา จ…เป.… อยํ ตณฺหาปกปฺปนา…เป.… อยํ ทิฏฺฐิปกปฺปนาฯ สงฺขตาติ สงฺขตา อภิสงฺขตา สณฺฐปิตาติปิ – สงฺขตาฯ

อถ วา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาติปิ – สงฺขตา ฯ ยสฺสาติ ทิฏฺฐิคติกสฺสฯ ธมฺมา วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานีติ – ปกปฺปิตา สงฺขตา ยสฺส ธมฺมาฯ

ปุรกฺขตา สนฺติ อวีวทาตาติฯ ปุรกฺขตาติ ทฺเว ปุเรกฺขารา – ตณฺหาปุเรกฺขาโร จ ทิฏฺฐิปุเรกฺขาโร จ…เป.… อยํ ตณฺหาปุเรกฺขาโร…เป.… อยํ ทิฏฺฐิปุเรกฺขาโรฯ ตสฺส ตณฺหาปุเรกฺขาโร อปฺปหีโน, ทิฏฺฐิปุเรกฺขาโร อปฺปฏินิสฺสฏฺโฐฯ ตสฺส ตณฺหาปุเรกฺขารสฺส อปฺปหีนตฺตา, ทิฏฺฐิปุเรกฺขารสฺส อปฺปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา โส ตณฺหํ วา ทิฏฺฐิํ วา ปุรโต กตฺวา จรติ ตณฺหาธโช ตณฺหาเกตุ ตณฺหาธิปเตยฺโย, ทิฏฺฐิธโช ทิฏฺฐิเกตุ ทิฏฺฐาธิปเตยฺโย, ตณฺหาย วา ทิฏฺฐิยา วา ปริวาริโต จรตีติ – ปุรกฺขตาฯ สนฺตีติ สนฺติ สํวิชฺชนฺติ อตฺถิ อุปลพฺภนฺติฯ อวีวทาตาติ อเววทาตา อโวทาตา อปริสุทฺธา สํกิลิฏฺฐา สํกิเลสิกาติ – ปุรกฺขตา สนฺติ อวีวทาตาฯ

ยทตฺตนิ ปสฺสติ อานิสํสนฺติฯ ยทตฺตนีติ ยํ อตฺตนิฯ อตฺตา วุจฺจติ ทิฏฺฐิคตํฯ อตฺตโน ทิฏฺฐิยา ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ – ทิฏฺฐธมฺมิกญฺจ อานิสํสํ, สมฺปรายิกญฺจ อานิสํสํฯ กตโม ทิฏฺฐิยา ทิฏฺฐธมฺมิโก อานิสํโส? ยํทิฏฺฐิโก สตฺถา โหติ, ตํทิฏฺฐิกา สาวกา โหนฺติฯ ตํทิฏฺฐิกํ สตฺถารํ สาวกา สกฺกโรนฺติ ครุํ กโรนฺติ [ครุกโรนฺติ (สี. สฺยา.)] มาเนนฺติ ปูเชนฺติ อปจิติํ กโรนฺติฯ ลภติ จ ตโตนิทานํ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ – อยํ ทิฏฺฐิยา ทิฏฺฐธมฺมิโก อานิสํโสฯ กตโม ทิฏฺฐิยา สมฺปรายิโก อานิสํโส? อยํ ทิฏฺฐิ อลํ นาคตฺตาย วา สุปณฺณตฺตาย วา ยกฺขตฺตาย วา อสุรตฺตาย วา คนฺธพฺพตฺตาย วา มหาราชตฺตาย วา อินฺทตฺตาย วา พฺรหฺมตฺตาย วา เทวตฺตาย วาฯ อยํ ทิฏฺฐิ สุทฺธิยา วิสุทฺธิยา ปริสุทฺธิยา, มุตฺติยา วิมุตฺติยา ปริมุตฺติยาฯ อิมาย ทิฏฺฐิยา สุชฺฌนฺติ วิสุชฺฌนฺติ ปริสุชฺฌนฺติ มุจฺจนฺติ วิมุจฺจนฺติ ปริมุจฺจนฺติฯ อิมาย ทิฏฺฐิยา สุชฺฌิสฺสามิ วิสุชฺฌิสฺสามิ ปริสุชฺฌิสฺสามิ, มุจฺจิสฺสามิ วิมุจฺจิสฺสามิ ปริมุจฺจิสฺสามีติ อายติํ ผลปาฏิกงฺขี โหติ – อยํ ทิฏฺฐิยา สมฺปรายิโก อานิสํโสฯ อตฺตโน ทิฏฺฐิยา อิเม ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ ทกฺขติ โอโลเกติ นิชฺฌายติ อุปปริกฺขตีติ – ยทตฺตนิ ปสฺสติ อานิสํสํฯ

ตํ นิสฺสิโต กุปฺปปฏิจฺจสนฺตินฺติฯ ติสฺโส สนฺติโย – อจฺจนฺตสนฺติ, ตทงฺคสนฺติ, สมฺมุติสนฺติฯ กตมา อจฺจนฺตสนฺติ? อจฺจนฺตสนฺติ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ อยํ อจฺจนฺตสนฺติฯ กตมา ตทงฺคสนฺติ? ปฐมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นีวรณา สนฺตา โหนฺติ; ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจารา สนฺตา โหนฺติ; ตติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ปีติ สนฺตา โหติ; จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สุขทุกฺขา สนฺตา โหนฺติ; อากาสานญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสญฺญา ปฏิฆสญฺญา นานตฺตสญฺญา สนฺตา โหติ; วิญฺญาณญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานญฺจายตนสญฺญา สนฺตา โหติ; อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญา สนฺตา โหติ; เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิญฺจญฺญายตนสญฺญา สนฺตา โหติฯ อยํ ตทงฺคสนฺติฯ กตมา สมฺมุติสนฺติ? สมฺมุติสนฺติโย วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ทิฏฺฐิสนฺติโยฯ อปิ จ สมฺมุติสนฺติ อิมสฺมิํ อตฺเถ อธิปฺเปตา สนฺตีติฯ ตํ นิสฺสิโต กุปฺปปฏิจฺจสนฺตินฺติฯ กุปฺปสนฺติํ ปกุปฺปสนฺติํ เอริตสนฺติํ สเมริตสนฺติํ จลิตสนฺติํ ฆฏฺฏิตสนฺติํ กปฺปิตสนฺติํ ปกปฺปิตสนฺติํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ, สนฺติํ นิสฺสิโต อสิโต อลฺลีโน อุปคโต อชฺโฌสิโต อธิมุตฺโตติ – ตํ นิสฺสิโต กุปฺปปฏิจฺจสนฺติํฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ปกปฺปิตา สงฺขตา ยสฺส ธมฺมา, ปุรกฺขตา สนฺติ อวีวทาตา;

ยทตฺตนิ ปสฺสติ อานิสํสํ, ตํ นิสฺสิโต กุปฺปปฏิจฺจสนฺติ’’นฺติฯ

[20]

ทิฏฺฐีนิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตา, ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ;

ตสฺมา นโร เตสุ นิเวสเนสุ, นิรสฺสตี อาทิยตี จ ธมฺมํฯ

ทิฏฺฐีนิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตาติฯ ทิฏฺฐีนิเวสาติ ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐินิเวสนํฯ

‘‘อสสฺสโต โลโก…เป.… อนฺตวา โลโก… อนนฺตวา โลโก … ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ… อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรํ… โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐินิเวสนนฺติฯ ทิฏฺฐีนิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตาติ ทิฏฺฐินิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตา ทุรติวตฺตา ทุตฺตรา ทุปฺปตรา ทุสฺสมติกฺกมา ทุพฺพินิวตฺตาติ – [ทุพฺพีติวตฺตาติ (สี. สฺยา. ก.)] ทิฏฺฐีนิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตาฯ

ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตนฺติฯ ธมฺเมสูติ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคเตสุฯ นิจฺเฉยฺยาติ นิจฺฉินิตฺวา วินิจฺฉินิตฺวา วิจินิตฺวา ปวิจินิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ สมุคฺคหีตนฺติ นิเวสเนสุ โอธิคฺคาโห พิลคฺคาโห วรคฺคาโห โกฏฺฐาสคฺคาโห อุจฺจยคฺคาโห สมุจฺจยคฺคาโหฯ อิทํ สจฺจํ ตจฺฉํ ตถํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีตํ คหิตํ ปรามฏฺฐํ อภินิวิฏฺฐํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตนฺติ – ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํฯ

ตสฺมา นโร เตสุ นิเวสเนสูติฯ ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานํฯ นโรติ สตฺโต นโร มานโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาคุ ชนฺตุ อินฺทคุ มนุโชฯ เตสุ นิเวสเนสูติ เตสุ ทิฏฺฐินิเวสเนสูติ – ตสฺมา นโร เตสุ นิเวสเนสุฯ

นิรสฺสตี อาทิยตี จ ธมฺมนฺติฯ นิรสฺสตีติ ทฺวีหิ การเณหิ นิรสฺสติ – ปรวิจฺฉินฺทนาย วา นิรสฺสติ, อนภิสมฺภุณนฺโต วา นิรสฺสติฯ กถํ ปรวิจฺฉินฺทนาย นิรสฺสติ? ปโร วิจฺฉินฺเทติ – โส สตฺถา น สพฺพญฺญู, ธมฺโม น สฺวากฺขาโต, คโณ น สุปฺปฏิปนฺโน, ทิฏฺฐิ น ภทฺทิกา, ปฏิปทา น สุปญฺญตฺตา, มคฺโค น นิยฺยานิโก, นตฺเถตฺถ สุทฺธิ วา วิสุทฺธิ วา ปริสุทฺธิ วา มุตฺติ วา วิมุตฺติ วา ปริมุตฺติ วา, นตฺเถตฺถ สุชฺฌนฺติ วา วิสุชฺฌนฺติ วา ปริสุชฺฌนฺติ วา มุจฺจนฺติ วา วิมุจฺจนฺติ วา ปริมุจฺจนฺติ วา, หีนา นิหีนา โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา [ชตุกฺกา (สี. สฺยา.)] ปริตฺตาติ – เอวํ ปโร วิจฺฉินฺเทติฯ เอวํ วิจฺฉินฺทิยมาโน สตฺถารํ นิรสฺสติ , ธมฺมกฺขานํ นิรสฺสติ, คณํ นิรสฺสติ, ทิฏฺฐิํ นิรสฺสติ, ปฏิปทํ นิรสฺสติ, มคฺคํ นิรสฺสติฯ เอวํ ปรวิจฺฉินฺทนาย นิรสฺสติฯ

กถํ อนภิสมฺภุณนฺโต นิรสฺสติ? สีลํ อนภิสมฺภุณนฺโต สีลํ นิรสฺสติ, วตํ อนภิสมฺภุณนฺโต วตํ นิรสฺสติ, สีลพฺพตํ อนภิสมฺภุณนฺโต สีลพฺพตํ นิรสฺสติฯ เอวํ อนภิสมฺภุณนฺโต นิรสฺสติฯ อาทิยตี จ ธมฺมนฺติฯ สตฺถารํ คณฺหาติ, ธมฺมกฺขานํ คณฺหาติ, คณํ คณฺหาติ, ทิฏฺฐิํ คณฺหาติ, ปฏิปทํ คณฺหาติ, มคฺคํ คณฺหาติ ปรามสติ อภินิวิสตีติ – นิรสฺสตี อาทิยตี จ ธมฺมํฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ทิฏฺฐีนิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตา, ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ;

ตสฺมา นโร เตสุ นิเวสเนสุ, นิรสฺสตี อาทิยตี จ ธมฺม’’นฺติฯ

[21]

โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก, ปกปฺปิตา ทิฏฺฐิ ภวาภเวสุ;

มายญฺจ มานญฺจ ปหาย โธโน, ส เกน คจฺเฉยฺย อนูปโย โสฯ

โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก ปกปฺปิตา ทิฏฺฐิ ภวาภเวสูติฯ โธโนติฯ โธนา วุจฺจติ ปญฺญา – ยา ปญฺญา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย สลฺลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปุญฺญํ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา ภูริ เมธา ปริณายิกา วิปสฺสนา สมฺปชญฺญํ ปโตโท ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ ปญฺญาสตฺถํ ปญฺญาปาสาโท ปญฺญาอาโลโก ปญฺญาโอภาโส ปญฺญาปชฺโชโต ปญฺญารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิฯ

กิํการณา โธนา วุจฺจติ ปญฺญา? ตาย ปญฺญาย กายทุจฺจริตํ ธุตญฺจ โธตญฺจ สนฺโธตญฺจ นิทฺโธตญฺจ; วจีทุจฺจริตํ… มโนทุจฺจริตํ ธุตญฺจ โธตญฺจ สนฺโธตญฺจ นิทฺโธตญฺจ; ราโค ธุโต จ โธโต จ สนฺโธโต จ นิทฺโธโต จ; โทโส…เป.… โมโห… โกโธ… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส ธุโต จ โธโต จ สนฺโธโต จ นิทฺโธโต จ; อิสฺสา ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ; มจฺฉริยํ ธุตญฺจ โธตญฺจ สนฺโธตญฺจ นิทฺโธตญฺจ; มายา ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ; สาเฐยฺยํ ธุตญฺจ โธตญฺจ สนฺโธตญฺจ นิทฺโธตญฺจ; ถมฺโภ ธุโต จ โธโต จ สนฺโธโต จ นิทฺโธโต จ; สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท ธุโต จ โธโต จ สนฺโธโต จ นิทฺโธโต จ; สพฺเพ กิเลสา, สพฺเพ ทุจฺจริตา, สพฺเพ ทรถา, สพฺเพ ปริฬาหา, สพฺเพ สนฺตาปา, สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จฯ ตํการณา โธนา วุจฺจติ ปญฺญาฯ

อถ วา สมฺมาทิฏฺฐิยา มิจฺฉาทิฏฺฐิ ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ; สมฺมาสงฺกปฺเปน มิจฺฉาสงฺกปฺโป ธุโต จ โธโต จ สนฺโธโต จ นิทฺโธโต จ; สมฺมาวาจาย มิจฺฉาวาจา ธุตา จ โธตา จ…เป.… สมฺมากมฺมนฺเตน มิจฺฉากมฺมนฺโต ธุโต จ… สมฺมาอาชีเวน มิจฺฉาอาชีโว ธุโต จ… สมฺมาวายาเมน มิจฺฉาวายาโม ธุโต จ… สมฺมาสติยา มิจฺฉาสติ ธุตา จ… สมฺมาสมาธินา มิจฺฉาสมาธิ ธุโต จ โธโต จ สนฺโธโต จ นิทฺโธโต จ; สมฺมาญาเณน มิจฺฉาญาณํ ธุตํ จ… สมฺมาวิมุตฺติยา มิจฺฉาวิมุตฺติ ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จฯ

อถ วา อริเยน อฏฺฐงฺคิเกน มคฺเคน สพฺเพ กิเลสา, สพฺเพ ทุจฺจริตา, สพฺเพ ทรถา, สพฺเพ ปริฬาหา, สพฺเพ สนฺตาปา, สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จฯ อรหา อิเมหิ โธเนยฺเยหิ ธมฺเมหิ อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต; ตสฺมา อรหา โธโนฯ โส ธุตราโค ธุตปาโป ธุตกิเลโส ธุตปริฬาโหติ – โธโนฯ กุหิญฺจีติ กุหิญฺจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาฯ โลเกติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกฯ

ปกปฺปิตาติ ทฺเว ปกปฺปนา – ตณฺหาปกปฺปนา จ ทิฏฺฐิปกปฺปนา จ…เป.… อยํ ตณฺหาปกปฺปนา…เป.… อยํ ทิฏฺฐิปกปฺปนาฯ ภวาภเวสูติ ภวาภเว กมฺมภเว ปุนพฺภเว กามภเว, กมฺมภเว กามภเว ปุนพฺภเว รูปภเว, กมฺมภเว รูปภเว ปุนพฺภเว อรูปภเว, กมฺมภเว อรูปภเว ปุนพฺภเว ปุนปฺปุนภเว ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุนอุปปตฺติยา ปุนปฺปุนปฏิสนฺธิยา ปุนปฺปุนอตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยาฯ โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก ปกปฺปิตา ทิฏฺฐิ ภวาภเวสูติ โธนสฺส กุหิญฺจิ โลเก ภวาภเวสุ จ กปฺปิตา ปกปฺปิตา อภิสงฺขตา สณฺฐปิตา ทิฏฺฐิ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก ปกปฺปิตา ทิฏฺฐิ ภวาภเวสุฯ

มายญฺจ มานญฺจ ปหาย โธโนติฯ มายา วุจฺจติ วญฺจนิกา จริยาฯ

อิเธกจฺโจ กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา, วาจาย ทุจฺจริตํ จริตฺวา, มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา ตสฺส ปฏิจฺฉาทนเหตุ ปาปิกํ อิจฺฉํ ปณิทหติ – ‘‘มา มํ ชญฺญา’’ติ อิจฺฉติ, ‘‘มา มํ ชญฺญา’’ติ สงฺกปฺเปติ, ‘‘มา มํ ชญฺญา’’ติ วาจํ ภาสติ, ‘‘มา มํ ชญฺญา’’ติ กาเยน ปรกฺกมติฯ ยา เอวรูปา มายา มายาวิตา อจฺจสรา วญฺจนา นิกติ นิกิรณา ปริหรณา คูหนา ปริคูหนา ฉาทนา ปริจฺฉาทนา อนุตฺตานิกมฺมํ อนาวิกมฺมํ โวจฺฉาทนา ปาปกิริยา, อยํ วุจฺจติ มายาฯ

มาโนติ เอกวิเธน มาโน – ยา จิตฺตสฺส อุนฺนติ [อุณฺณติ (สฺยา. ก.)]ฯ ทุวิเธน มาโน – อตฺตุกฺกํสนมาโน, ปรวมฺภนมาโนฯ ติวิเธน มาโน – ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาโนฯ จตุพฺพิเธน มาโน – ลาเภน มานํ ชเนติ, ยเสน มานํ ชเนติ, ปสํสาย มานํ ชเนติ, สุเขน มานํ ชเนติฯ ปญฺจวิเธน มาโน – ‘‘ลาภิมฺหิ มนาปิกานํ รูปาน’’นฺติ มานํ ชเนติ, ‘‘ลาภิมฺหิ มนาปิกานํ สทฺทานํ…เป.… คนฺธานํ… รสานํ… โผฏฺฐพฺพาน’’นฺติ มานํ ชเนติฯ ฉพฺพิเธน มาโน – จกฺขุสมฺปทาย มานํ ชเนติ, โสตสมฺปทาย… ฆานสมฺปทาย… ชิวฺหาสมฺปทาย… กายสมฺปทาย… มโนสมฺปทาย มานํ ชเนติฯ สตฺตวิเธน มาโน – มาโน, อติมาโน, มานาติมาโน, โอมาโน, อธิมาโน, อสฺมิมาโน, มิจฺฉามาโนฯ อฏฺฐวิเธน มาโน – ลาเภน มานํ ชเนติ, อลาเภน โอมานํ ชเนติ, ยเสน มานํ ชเนติ, อยเสน โอมานํ ชเนติ, ปสํสาย มานํ ชเนติ, นินฺทาย โอมานํ ชเนติ, สุเขน มานํ ชเนติ, ทุกฺเขน โอมานํ ชเนติฯ นววิเธน มาโน – เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน, เสยฺยสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน, เสยฺยสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน , สทิสสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน, สทิสสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน, สทิสสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน, หีนสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน, หีนสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน, หีนสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโนฯ ทสวิเธน มาโน – อิเธกจฺโจ มานํ ชเนติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺฐาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาฯ

โย เอวรูโป มาโน มญฺญนา มญฺญิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม [อุณฺณโม (สฺยา. ก.)] ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ มาโนฯ มายญฺจ มานญฺจ ปหาย โธโนติฯ โธโน มายญฺจ มานญฺจ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – มายญฺจ มานญฺจ ปหาย โธโนฯ

ส เกน คจฺเฉยฺย อนูปโย โสติฯ อุปยาติ ทฺเว อุปยา – ตณฺหูปโย จ ทิฏฺฐูปโย จ…เป.… อยํ ตณฺหูปโย…เป.… อยํ ทิฏฺฐูปโยฯ ตสฺส ตณฺหูปโย ปหีโน , ทิฏฺฐูปโย ปฏินิสฺสฏฺโฐฯ ตณฺหูปยสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺฐูปยสฺส ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา อนูปโย ปุคฺคโล เกน ราเคน คจฺเฉยฺย, เกน โทเสน คจฺเฉยฺย, เกน โมเหน คจฺเฉยฺย, เกน มาเนน คจฺเฉยฺย, กาย ทิฏฺฐิยา คจฺเฉยฺย, เกน อุทฺธจฺเจน คจฺเฉยฺย, กาย วิจิกิจฺฉาย คจฺเฉยฺย, เกหิ อนุสเยหิ คจฺเฉยฺย – รตฺโตติ วา ทุฏฺโฐติ วา มูฬฺโหติ วา วินิพทฺโธติ วา ปรามฏฺโฐติ วา วิกฺเขปคโตติ วา อนิฏฺฐงฺคโตติ วา ถามคโตติ วาฯ เต อภิสงฺขารา ปหีนาฯ อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติโย เกน คจฺเฉยฺย – เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา เปตฺติวิสยิโกติ วา มนุสฺโสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สญฺญีติ วา อสญฺญีติ วา เนวสญฺญีนาสญฺญีติ วาฯ โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ, เยน คจฺเฉยฺยาติ – ส เกน คจฺเฉยฺย อนูปโย โสฯ

เตนาห ภควา –

‘‘โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก, ปกปฺปิตา ทิฏฺฐิ ภวาภเวสุ;

มายญฺจ มานญฺจ ปหาย โธโน, ส เกน คจฺเฉยฺย อนูปโย โส’’ติฯ

[22]

อุปโย หิ ธมฺเมสุ อุเปติ วาทํ, อนูปยํ เกน กถํ วเทยฺย;

อตฺตา นิรตฺตา น หิ ตสฺส อตฺถิ, อโธสิ โส ทิฏฺฐิมิเธว สพฺพํฯ

อุปโย หิ ธมฺเมสุ อุเปติ วาทนฺติฯ อุปยาติ ทฺเว อุปยา – ตณฺหูปโย จ ทิฏฺฐูปโย จ…เป.… อยํ ตณฺหูปโย…เป.… อยํ ทิฏฺฐูปโยฯ ตสฺส ตณฺหูปโย อปฺปหีโน, ทิฏฺฐูปโย อปฺปฏินิสฺสฏฺโฐฯ

ตณฺหูปยสฺส อปฺปหีนตฺตา , ทิฏฺฐูปยสฺส อปฺปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา ธมฺเมสุ วาทํ อุเปติ – รตฺโตติ วา ทุฏฺโฐติ วา มูฬฺโหติ วา วินิพทฺโธติ วา ปรามฏฺโฐติ วา วิกฺเขปคโตติ วา อนิฏฺฐงฺคโตติ วา ถามคโตติ วาฯ เต อภิสงฺขารา อปฺปหีนาฯ อภิสงฺขารานํ อปฺปหีนตฺตา คติยา วาทํ อุเปติฯ เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา เปตฺติวิสยิโกติ วา มนุสฺโสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สญฺญีติ วา อสญฺญีติ วา เนวสญฺญีนาสญฺญีติ วา วาทํ อุเปติ อุปคจฺฉติ คณฺหาติ ปรามสติ อภินิวิสตีติ – อุปโย หิ ธมฺเมสุ อุเปติ วาทํฯ

อนูปยํ เกน กถํ วเทยฺยาติฯ อุปยาติ ทฺเว อุปยา – ตณฺหูปโย จ ทิฏฺฐูปโย จ…เป.… อยํ ตณฺหูปโย…เป.… อยํ ทิฏฺฐูปโยฯ ตสฺส ตณฺหูปโย ปหีโน, ทิฏฺฐูปโย ปฏินิสฺสฏฺโฐฯ ตณฺหูปยสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺฐูปยสฺส ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา อนูปยํ ปุคฺคลํ เกน ราเคน วเทยฺย, เกน โทเสน วเทยฺย, เกน โมเหน วเทยฺย, เกน มาเนน วเทยฺย, กาย ทิฏฺฐิยา วเทยฺย, เกน อุทฺธจฺเจน วเทยฺย, กาย วิจิกิจฺฉาย วเทยฺย, เกหิ อนุสเยหิ วเทยฺย – รตฺโตติ วา ทุฏฺโฐติ วา มูฬฺโหติ วา วินิพทฺโธติ วา ปรามฏฺโฐติ วา วิกฺเขปคโตติ วา อนิฏฺฐงฺคโตติ วา ถามคโตติ วาฯ เต อภิสงฺขารา ปหีนาฯ อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติโย เกน วเทยฺย – เนรยิโกติ วา…เป.… เนวสญฺญีนาสญฺญีติ วาฯ โส เหตุ นตฺถิ, ปจฺจโย นตฺถิ, การณํ นตฺถิ, เยน วเทยฺย กเถยฺย ภเณยฺย ทีปเยยฺย โวหเรยฺยาติ – อนูปยํ เกน กถํ วเทยฺยฯ

อตฺตา นิรตฺตา น หิ ตสฺส อตฺถีติฯ อตฺตาติ อตฺตานุทิฏฺฐิ นตฺถิฯ นิรตฺตาติ อุจฺเฉททิฏฺฐิ นตฺถิฯ อตฺตาติ คหิตํ นตฺถิฯ นิรตฺตาติ มุญฺจิตพฺพํ นตฺถิฯ ยสฺสตฺถิ คหิตํ, ตสฺสตฺถิ มุญฺจิตพฺพํ; ยสฺสตฺถิ มุญฺจิตพฺพํ, ตสฺสตฺถิ คหิตํฯ คหณํ มุญฺจนา สมติกฺกนฺโต อรหา พุทฺธิปริหานิวีติวตฺโตฯ โส วุฏฺฐวาโส จิณฺณจรโณ คตทฺโธ คตทิโส ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – อตฺตา นิรตฺตา น หิ ตสฺส อตฺถิฯ

อโธสิ โส ทิฏฺฐิมิเธว สพฺพนฺติ ตสฺส ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิฯ

โส สพฺพทิฏฺฐิคตํ อิเธว อโธสิ ธุนิ สนฺธุนิ นิทฺธุนิ ปชหิ วิโนเทสิ พฺยนฺติํ อกาสิ อนภาวํ คเมสีติ – อโธสิ โส ทิฏฺฐิมิเธว สพฺพํฯ

เตนาห ภควา –

‘‘อุปโย หิ ธมฺเมสุ อุเปติ วาทํ, อนูปยํ เกน กถํ วเทยฺย;

อตฺตา นิรตฺตา น หิ ตสฺส อตฺถิ, อโธสิ โส ทิฏฺฐิมิเธว สพฺพ’’นฺติฯ

ทุฏฺฐฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทโส ตติโยฯ

4. สุทฺธฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทโส

อถ สุทฺธฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –

[23]

ปสฺสามิ สุทฺธํ ปรมํ อโรคํ, ทิฏฺเฐน สํสุทฺธิ นรสฺส โหติ;

เอวาภิชานํ ปรมนฺติ ญตฺวา, สุทฺธานุปสฺสีติ ปจฺเจติ ญาณํฯ

ปสฺสามิ สุทฺธํ ปรมํ อโรคนฺติฯ ปสฺสามิ สุทฺธนฺติ ปสฺสามิ สุทฺธํ, ทกฺขามิ สุทฺธํ, โอโลเกมิ สุทฺธํ, นิชฺฌายามิ สุทฺธํ, อุปปริกฺขามิ สุทฺธํฯ ปรมํ อโรคนฺติ ปรมํ อาโรคฺยปฺปตฺตํ ตาณปฺปตฺตํ เลณปฺปตฺตํ สรณปฺปตฺตํ อภยปฺปตฺตํ อจฺจุตปฺปตฺตํ อมตปฺปตฺตํ นิพฺพานปฺปตฺตนฺติ – ปสฺสามิ สุทฺธํ ปรมํ อโรคํฯ

ทิฏฺเฐน สํสุทฺธิ นรสฺส โหตีติฯ จกฺขุวิญฺญาณํ [จกฺขุวิญฺญาเณน (สี. สฺยา.)] รูปทสฺสเนน นรสฺส สุทฺธิ วิสุทฺธิ ปริสุทฺธิ, มุตฺติ วิมุตฺติ ปริมุตฺติ โหติ, นโร สุชฺฌติ วิสุชฺฌติ ปริสุชฺฌติ, มุจฺจติ วิมุจฺจติ ปริมุจฺจตีติ – ทิฏฺเฐน สํสุทฺธิ นรสฺส โหติฯ

เอวาภิชานํ ปรมนฺติ ญตฺวาติฯ เอวํ อภิชานนฺโต อาชานนฺโต วิชานนฺโต ปฏิวิชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโตฯ ‘‘อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฏฺฐํ วิสิฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวร’’นฺติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – เอวาภิชานํ ปรมนฺติ ญตฺวาฯ