เมนู

นาเทติ น นิรสฺสติ, อิติ ภควาติฯ นาเทตีติ รูปํ นาทิยติ น อุปาทิยติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสติ, เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… คติํ… อุปปตฺติํ… ปฏิสนฺธิํ… ภวํ… สํสารํ… วฏฺฏํ นาทิยติ น อุปาทิยติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ – นาเทติฯ น นิรสฺสตีติ รูปํ น ปชหติ น วิโนเทติ น พฺยนฺติํ กโรติ น อนภาวํ คเมติ, เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… คติํ… อุปปตฺติํ … ปฏิสนฺธิํ… ภวํ… สํสารํ… วฏฺฏํ น ปชหติ น วิโนเทติ น พฺยนฺติํ กโรติ น อนภาวํ คเมติฯ ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติฯ

เตนาห ภควา –

‘‘น สเมสุ น โอเมสุ, น อุสฺเสสุ วทเต มุนิ;

สนฺโต โส วีตมจฺฉโร, นาเทติ น นิรสฺสติ’’ฯ [อิติ ภควา]

อตฺตทณฺฑสุตฺตนิทฺเทโส ปนฺนรสโมฯ

16. สาริปุตฺตสุตฺตนิทฺเทโส

อถ สาริปุตฺตสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –

[190]

เม ทิฏฺโฐ อิโต ปุพฺเพ, [อิจฺจายสฺมา สาริปุตฺโต]

น สุโต อุท กสฺสจิ;

เอวํ วคฺคุวโท สตฺถา, ตุสิตา คณิมาคโตฯ

น เม ทิฏฺโฐ อิโต ปุพฺเพติฯ อิโต ปุพฺเพ เม มยา น ทิฏฺฐปุพฺโพ โส ภควา อิมินา จกฺขุนา อิมินา อตฺตภาเวนฯ ยทา ภควา ตาวติํสภวเน ปาริจฺฉตฺตกมูเล ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ วสฺสํวุตฺโถ [วสฺสํวุฏฺโฐ (สฺยา.)] เทวคณปริวุโต มชฺเฌ มณิมเยน โสปาเณน สงฺกสฺสนครํ โอติณฺโณ อิมํ ทสฺสนํ ปุพฺเพ น ทิฏฺโฐติ – น เม ทิฏฺโฐ อิโต ปุพฺเพฯ

อิจฺจายสฺมา สาริปุตฺโตติฯ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อิจฺจาติฯ อายสฺมาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสวจนเมตํ – อายสฺมาติฯ

สาริปุตฺโตติ ตสฺส เถรสฺส นามํ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา สาริปุตฺโตฯ

น สุโต อุท กสฺสจีติฯ นาติ ปฏิกฺเขโปฯ อุทาติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อุทาติฯ กสฺสจีติ ขตฺติยสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา เวสฺสสฺส วา สุทฺทสฺส วา คหฏฺฐสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา เทวสฺส วา มนุสฺสสฺส วาติ – น สุโต อุท กสฺสจิฯ

เอวํ วคฺคุวโท สตฺถาติฯ เอวํ วคฺคุวโท มธุรวโท เปมนียวโท หทยงฺคมวโท กรวีกรุตมญฺชุโฆโส [กรวิกรุทมญฺชุสฺสโร (สฺยา.)]ฯ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโต โข ปน ตสฺส ภควโต มุขโต โฆโส นิจฺฉรติ – วิสฏฺโฐ จ วิญฺเญยฺโย จ มญฺชุ จ สวนีโย จ พินฺทุ จ อวิสารี จ คมฺภีโร จ นินฺนาทิ จฯ ยถา ปริสํ โข ปน โส ภควา สเรน วิญฺญาเปติ, น อสฺส พหิทฺธา ปริสาย โฆโส นิจฺฉรติ, พฺรหฺมสฺสโร โข ปน โส ภควา กรวีกภาณีติ – เอวํ วคฺคุวโทฯ

สตฺถาติ สตฺถา ภควา สตฺถวาโหฯ ยถา สตฺถวาโห สตฺเต กนฺตารํ ตาเรติ, โจรกนฺตารํ ตาเรติ, วาฬกนฺตารํ ตาเรติ, ทุพฺภิกฺขกนฺตารํ ตาเรติ, นิรุทกกนฺตารํ ตาเรติ อุตฺตาเรติ นิตฺตาเรติ ปตาเรติ เขมนฺตภูมิํ สมฺปาเปติ; เอวเมว ภควา สตฺถวาโห สตฺเต กนฺตารํ ตาเรติ, ชาติกนฺตารํ ตาเรติ, ชรากนฺตารํ ตาเรติ, พฺยาธิกนฺตารํ…เป.… มรณกนฺตารํ… โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสกนฺตารํ ตาเรติ ราคกนฺตารํ ตาเรติ โทสกนฺตารํ… โมหกนฺตารํ… มานกนฺตารํ… ทิฏฺฐิกนฺตารํ… กิเลสกนฺตารํ… ทุจฺจริตกนฺตารํ ตาเรติ, ราคคหนํ ตาเรติ, โทสคหนํ… โมหคหนํ… มานคหนํ… ทิฏฺฐิคหนํ… กิเลสคหนํ… ทุจฺจริตคหนํ ตาเรติ อุตฺตาเรติ นิตฺตาเรติ ปตาเรติ เขมนฺตํ อมตํ นิพฺพานํ สมฺปาเปตีติ ฯ เอวมฺปิ ภควา สตฺถวาโหฯ

อถ วา ภควา เนตา วิเนตา อนุเนตา ปญฺญเปตา นิชฺฌาเปตา เปกฺเขตา ปสาเทตาติฯ เอวมฺปิ ภควา สตฺถวาโหฯ

อถ วา ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสญฺชาตสฺส มคฺคสฺส สญฺชเนตา, อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคญฺญู มคฺควิทู มคฺคโกวิโท มคฺคานุคา จ ปน เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตาติฯ เอวมฺปิ ภควา สตฺถวาโหติ – เอวํ วคฺคุวโท สตฺถาฯ

ตุสิตา คณิมาคโตติฯ ภควา ตุสิตกายา จวิตฺวา สโต สมฺปชาโน มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกนฺโตติฯ เอวมฺปิ ตุสิตา คณิมาคโตฯ

อถ วา เทวา วุจฺจนฺติ ตุสิตาฯ เต ตุฏฺฐา สนฺตุฏฺฐา อตฺตมนา ปมุทิตา ปีติโสมนสฺสชาตา เทวโลกโต คณิํ อาคโตติฯ เอวมฺปิ ตุสิตา คณิมาคโตฯ อถ วา อรหนฺโต วุจฺจนฺติ ตุสิตาฯ เต ตุฏฺฐา สนฺตุฏฺฐา อตฺตมนา ปริปุณฺณสงฺกปฺปา อรหนฺตานํ คณิํ อาคโตติฯ เอวมฺปิ ตุสิตา คณิมาคโตฯ คณีติ คณี ภควาฯ คณาจริโยติ คณี, คณสฺส สตฺถาติ คณี, คณํ ปริหรตีติ คณี, คณํ โอวทตีติ คณี, คณมนุสาสตีติ คณี, วิสารโท คณํ อุปสงฺกมตีติ คณี, คณสฺส [คโณสฺส (สี.)] สุสฺสูสติ โสตํ โอทหติ อญฺญา จิตฺตํ อุปฏฺฐเปตีติ คณี, คณํ อกุสลา วุฏฺฐาเปตฺวา กุสเล ปติฏฺฐาเปตีติ คณี, ภิกฺขุคณสฺส คณี, ภิกฺขุนิคณสฺส คณี, อุปาสกคณสฺส คณี, อุปาสิกาคณสฺส คณี , ราชคณสฺส คณี, ขตฺติยคณสฺส… พฺราหฺมณคณสฺส… เวสฺสคณสฺส… สุทฺทคณสฺส… เทวคณสฺส… พฺรหฺมคณสฺส คณี, สงฺฆี คณี คณาจริโยฯ อาคโตติ อุปคโต สมุปคโต สมุปปนฺโน [สมฺปตฺโต (สฺยา. ก.)] สงฺกสฺสนครนฺติ – ตุสิตา คณิมาคโตฯ

เตนาห เถโร สาริปุตฺโต –

‘‘น เม ทิฏฺโฐ อิโต ปุพฺเพ, [อิจฺจายสฺมา สาริปุตฺโต]

น สุโต อุท กสฺสจิ;

เอวํ วคฺคุวโท สตฺถา, ตุสิตา คณิมาคโต’’ติฯ

[191]

สเทวกสฺส โลกสฺส, ยถา ทิสฺสติ จกฺขุมา;

สพฺพํ ตมํ วิโนเทตฺวา, เอโกว รติมชฺฌคาฯ

สเทวกสฺส โลกสฺสาติ สเทวกสฺส โลกสฺส สมารกสฺส สพฺรหฺมกสฺส สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสายาติ – สเทวกสฺส โลกสฺสฯ

ยถา ทิสฺสติ จกฺขุมาติ ยถา ภควนฺตํ ตาวติํสภวเน ปาริจฺฉตฺตกมูเล ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ นิสินฺนํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ เทวตา ปสฺสนฺติ ตถา มนุสฺสา ปสฺสนฺติ ฯ ยถา มนุสฺสา ปสฺสนฺติ ตถา เทวตา ปสฺสนฺติฯ ยถา เทวานํ ทิสฺสติ ตถา มนุสฺสานํ ทิสฺสติฯ ยถา มนุสฺสานํ ทิสฺสติ ตถา เทวานํ ทิสฺสตีติฯ เอวมฺปิ ยถา ทิสฺสติ จกฺขุมาฯ ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา อทนฺตา ทนฺตวณฺเณน ทิสฺสนฺติ, อสนฺตา สนฺตวณฺเณน ทิสฺสนฺติ, อนุปสนฺตา อุปสนฺตวณฺเณน ทิสฺสนฺติ, อนิพฺพุตา นิพฺพุตวณฺเณน ทิสฺสนฺติฯ

‘‘ปติรูปโก มตฺติกากุณฺฑโลว, โลหฑฺฒมาโสว [โลหมาโสว (สฺยา.)] สุวณฺณฉนฺโน;

จรนฺติ โลเก ปริวารฉนฺนา, อนฺโต อสุทฺธา พหิ โสภมานา’’ติ [อยํ คาถา สํ. นิ. 1.122 ทิสฺสติ]

น ภควา เอวํ ทิสฺสติฯ ภควา ภูเตน ตจฺเฉน ตเถน ยาถาเวน อวิปรีเตน สภาเวน ทนฺโต ทนฺตวณฺเณน ทิสฺสติ, สนฺโต สนฺตวณฺเณน ทิสฺสติ, อุปสนฺโต อุปสนฺตวณฺเณน ทิสฺสติ, นิพฺพุโต นิพฺพุตวณฺเณน ทิสฺสติ, อกปฺปิตอิริยาปถา จ พุทฺธา ภควนฺโต ปณิธิสมฺปนฺนาติฯ เอวมฺปิ ยถา ทิสฺสติ จกฺขุมาฯ

อถ วา ภควา วิสุทฺธสทฺโท คตกิตฺติสทฺทสิโลโก [ภฏกิตฺติสทฺทสิโลโก (สฺยา.)] นาคภวเน จ สุปณฺณภวเน จ ยกฺขภวเน จ อสุรภวเน จ คนฺธพฺพภวเน จ มหาราชภวเน จ อินฺทภวเน จ พฺรหฺมภวเน จ เทวภวเน จ เอทิโส จ ตาทิโส จ ตโต จ ภิยฺโยติฯ เอวมฺปิ ยถา ทิสฺสติ จกฺขุมาฯ

อถ วา ภควา ทสหิ พเลหิ สมนฺนาคโต, จตูหิ เวสารชฺเชหิ, จตูหิ ปฏิสมฺภิทาหิ, ฉหิ อภิญฺญาหิ, ฉหิ พุทฺธธมฺเมหิ, เตเชน จ พเลน จ คุเณน จ วีริเยน จ ปญฺญาย จ ทิสฺสติ ญายติ ปญฺญายติฯ

‘‘ทูเร สนฺโต ปกาเสนฺติ, หิมวนฺโตว ปพฺพโต;

อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ, รตฺติํ ขิตฺตา [รตฺติขิตฺตา (สี.) ธ. ป. 304] ยถา สรา’’ติฯ

เอวมฺปิ ยถา ทิสฺสติ จกฺขุมาฯ

จกฺขุมาติ ภควา ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมา – มํสจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, ทิพฺพจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, ปญฺญาจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, พุทฺธจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, สมนฺตจกฺขุนาปิ จกฺขุมาฯ

กถํ ภควา มํสจกฺขุนาปิ จกฺขุมา? มํสจกฺขุมฺหิ ภควโต ปญฺจ วณฺณา สํวิชฺชนฺติ – นีโล จ วณฺโณ, ปีตโก จ วณฺโณ, โลหิตโก จ วณฺโณ, กณฺโห จ วณฺโณ, โอทาโต จ วณฺโณฯ อกฺขิโลมานิ จ ภควโตฯ ยตฺถ จ อกฺขิโลมานิ ปติฏฺฐิตานิ ตํ นีลํ โหติ สุนีลํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ อุมาปุปฺผสมานํฯ ตสฺส ปรโต ปีตกํ โหติ สุปีตกํ สุวณฺณวณฺณํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ กณิการปุปฺผสมานํฯ อุภโต อกฺขิกูฏานิ ภควโต โลหิตกานิ โหนฺติ สุโลหิตกานิ ปาสาทิกานิ ทสฺสเนยฺยานิ อินฺทโคปกสมานานิฯ มชฺเฌ กณฺหํ โหติ สุกณฺหํ อลูขํ สุทฺธํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ อทฺทาริฏฺฐกสมานํฯ ตสฺส ปรโต โอทาตํ โหติ สุโอทาตํ เสตํ ปณฺฑรํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ โอสธิตารกสมานํ ฯ เตน ภควา ปากติเกน มํสจกฺขุนา อตฺตภาวปริยาปนฺเนน ปุริมสุจริตกมฺมาภินิพฺพตฺเตน สมนฺตา โยชนํ ปสฺสติ ทิวา เจว รตฺติญฺจฯ ยทาปิ จตุรงฺคสมนฺนาคโต อนฺธกาโร โหติ สูริโย จ อตฺถงฺคโต โหติ ; กาฬปกฺโข จ อุโปสโถ โหติ, ติพฺโพ จ วนสณฺโฑ โหติ, มหา จ กาฬเมโฆ อพฺภุฏฺฐิโต โหติฯ เอวรูเปปิ จตุรงฺคสมนฺนาคเต อนฺธกาเร สมนฺตา โยชนํ ปสฺสติฯ นตฺถิ โส กุฏฺโฏ วา กวาฏํ วา ปากาโร วา ปพฺพโต วา คจฺโฉ วา ลตา วา อาวรณํ รูปานํ ทสฺสนายฯ เอกญฺเจ ติลผลํ นิมิตฺตํ กตฺวา ติลวาเห ปกฺขิเปยฺย, ตญฺเญว ติลผลํ อุทฺธเรยฺยฯ เอวํ ปริสุทฺธํ ภควโต ปากติกมํสจกฺขุฯ เอวํ ภควา มํสจกฺขุนาปิ จกฺขุมาฯ

กถํ ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนาปิ จกฺขุมา? ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต; ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ – ‘‘อิเม วต โภนฺโต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฏฺฐิกา มิจฺฉาทิฏฺฐิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนา; อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อนุปวาทกา สมฺมาทิฏฺฐิกา สมฺมาทิฏฺฐิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’’ติฯ อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต; ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติฯ อากงฺขมาโน จ ภควา เอกมฺปิ โลกธาตุํ ปสฺเสยฺย, ทฺเวปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, ติสฺโสปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, จตสฺโสปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, ปญฺจปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, ทสปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, วีสมฺปิ [วีสติมฺปิ (สี.)] โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, ติํสมฺปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, จตฺตาลีสมฺปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, ปญฺญาสมฺปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, สตมฺปิ โลกธาตุํ ปสฺเสยฺย, สหสฺสิมฺปิ จูฬนิกํ โลกธาตุํ ปสฺเสยฺย, ทฺวิสหสฺสิมฺปิ มชฺฌิมิกํ โลกธาตุํ ปสฺเสยฺย, ติสหสฺสิมฺปิ โลกธาตุํ ปสฺเสยฺย, มหาสหสฺสิมฺปิ โลกธาตุํ ปสฺเสยฺย, ยาวตกํ ปน อากงฺเขยฺย ตาวตกํ ปสฺเสยฺยฯ เอวํ ปริสุทฺธํ ภควโต ทิพฺพจกฺขุฯ เอวํ ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนาปิ จกฺขุมาฯ

กถํ ภควา ปญฺญาจกฺขุนาปิ จกฺขุมา? ภควา มหาปญฺโญ ปุถุปญฺโญ หาสปญฺโญ ชวนปญฺโญ ติกฺขปญฺโญ นิพฺเพธิกปญฺโญ ปญฺญาปเภทกุสโล ปภินฺนญาโณ อธิคตปฏิสมฺภิโท จตุเวสารชฺชปฺปตฺโต ทสพลธารี ปุริสาสโภ ปุริสสีโห ปุริสนาโค ปุริสาชญฺโญ ปุริสโธรยฺโห อนนฺตญาโณ อนนฺตเตโช อนนฺตยโส อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวา เนตา วิเนตา อนุเนตา ปญฺญเปตา นิชฺฌาเปตา เปกฺเขตา ปสาเทตาฯ

โส หิ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสญฺชาตสฺส มคฺคสฺส สญฺชเนตา, อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคญฺญู มคฺควิทู มคฺคโกวิโท มคฺคานุคา จ ปน เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตาฯ

โส หิ ภควา ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสติ, จกฺขุภูโต ญาณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต วตฺตา ปวตฺตา อตฺถสฺส นินฺเนตา อมตสฺส ทาตา ธมฺมสฺสามี ตถาคโตฯ นตฺถิ ตสฺส ภควโต อญฺญาตํ อทิฏฺฐํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ ปญฺญายฯ อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อุปาทาย สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺติฯ ยํ กิญฺจิ เนยฺยํ นาม อตฺถิ ชานิตพฺพํ [อตฺถิ ธมฺมํ ชานิตพฺพํ (ก.) มหานิ. 156] อตฺตตฺโถ วา, ปรตฺโถ วา, อุภยตฺโถ วา, ทิฏฺฐธมฺมิโก วา อตฺโถ, สมฺปรายิโก วา อตฺโถ, อุตฺตาโน วา อตฺโถ, คมฺภีโร วา อตฺโถ, คูฬฺโห วา อตฺโถ, ปฏิจฺฉนฺโน วา อตฺโถ, เนยฺโย วา อตฺโถ, นีโต วา อตฺโถ, อนวชฺโช วา อตฺโถ, นิกฺกิเลโส วา อตฺโถ, โวทาโน วา อตฺโถ, ปรมตฺโถ วา อตฺโถ, สพฺพํ ตํ อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติฯ

อตีเต พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ ญาณํ, อนาคเต อปฺปฏิหตํ ญาณํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อปฺปฏิหตํ ญาณํฯ สพฺพํ กายกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณานุปริวตฺติฯ สพฺพํ วจีกมฺมํ… สพฺพํ มโนกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณานุปริวตฺติฯ ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ ญาณํ, ยาวตกํ ญาณํ ตาวตกํ เนยฺยํ; เนยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ, ญาณปริยนฺติกํ เนยฺยํ; เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา ญาณํ นปฺปวตฺตติ, ญาณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิ; อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน เต ธมฺมาฯ ยถา ทฺวินฺนํ สมุคฺคปฏลานํ สมฺมาผุสิตานํ เหฏฺฐิมํ สมุคฺคปฏลํ อุปริมํ นาติวตฺตติ, อุปริมํ สมุคฺคปฏลํ เหฏฺฐิมํ นาติวตฺตติ, อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน; เอวเมวํ พุทฺธสฺส ภควโต เนยฺยญฺจ ญาณญฺจ อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน ฯ ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ ญาณํ, ยาวตกํ ญาณํ ตาวตกํ เนยฺยํ, เนยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ, ญาณปริยนฺติกํ เนยฺยํ; เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา ญาณํ น ปวตฺตติ, ญาณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิ; อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน เต ธมฺมาฯ

สพฺพธมฺเมสุ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณํ ปวตฺตติฯ สพฺเพ ธมฺมา พุทฺธสฺส ภควโต อาวชฺชนปฏิพทฺธา อากงฺขปฏิพทฺธา มนสิการปฏิพทฺธา จิตฺตุปฺปาทปฏิพทฺธาฯ สพฺพสตฺเตสุ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณํ ปวตฺตติฯ

สพฺเพสํ สตฺตานํ ภควา อาสยํ ชานาติ, อนุสยํ ชานาติ, จริตํ ชานาติ, อธิมุตฺติํ ชานาติ, อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย ภพฺพาภพฺเพ สตฺเต ปชานาติฯ สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติฯ

ยถา เย เกจิ มจฺฉกจฺฉปา อนฺตมโส ติมิติมิงฺคลํ อุปาทาย อนฺโตมหาสมุทฺเท ปริวตฺตนฺติ; เอวเมว สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติฯ ยถา เย เกจิ ปกฺขี อนฺตมโส ครุฬํ เวนเตยฺยํ อุปาทาย อากาสสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ; เอวเมว เยปิ เต สาริปุตฺตสมา ปญฺญาย เตปิ พุทฺธญาณสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ; พุทฺธญาณํ เทวมนุสฺสานํ ปญฺญํ ผริตฺวา อภิภวิตฺวา ติฏฺฐติฯ เยปิ เต ขตฺติยปณฺฑิตา พฺราหฺมณปณฺฑิตา คหปติปณฺฑิตา สมณปณฺฑิตา นิปุณา กตปรปฺปวาทา วาลเวธิรูปา โวภินฺทนฺตา มญฺเญ จรนฺติ ปญฺญาคเตน ทิฏฺฐิคตานิ, เต ปญฺเห อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวา ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ คูฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ จฯ กถิตา วิสชฺชิตาว เต ปญฺหา ภควตา โหนฺติ นิทฺทิฏฺฐการณา อุปกฺขิตฺตกา จฯ เต ภควโต สมฺปชฺชนฺติฯ อถ โข ภควาว ตตฺถ อติโรจติ , ยทิทํ ปญฺญายาติฯ เอวํ ภควา ปญฺญาจกฺขุนาปิ จกฺขุมาฯ

กถํ ภควา พุทฺธจกฺขุนาปิ จกฺขุมา? ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต [โอโลเกนฺโต (สี.)] อทฺทส สตฺเต อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย อปฺเปกจฺเจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรนฺเต อปฺเปกจฺเจ นปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรนฺเตฯ

เสยฺยถาปิ นาม อุปฺปลินิยํ วา ปทุมินิยํ วา ปุณฺฑรีกินิยํ วา อปฺเปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ อุทกานุคฺคตานิ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนิ, อปฺเปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ สโมทกํ ฐิตานิ, อปฺเปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ อุทกํ อจฺจุคฺคมฺม ติฏฺฐนฺติ อนุปลิตฺตานิ อุทเกน; เอวเมวํ ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต อทฺทส สตฺเต อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย อปฺเปกจฺเจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรนฺเต อปฺเปกจฺเจ นปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรนฺเตฯ ชานาติ ภควา – ‘‘อยํ ปุคฺคโล ราคจริโต, อยํ โทสจริโต, อยํ โมหจริโต, อยํ วิตกฺกจริโต, อยํ สทฺธาจริโต, อยํ ญาณจริโต’’ติฯ ราคจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อสุภกถํ กเถติ; โทสจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส เมตฺตาภาวนํ อาจิกฺขติ; โมหจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อุทฺเทเส ปริปุจฺฉาย กาเลน ธมฺมสฺสวเน กาเลน ธมฺมสากจฺฉาย ครุสํวาเส นิเวเสติ; วิตกฺกจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อานาปานสฺสติํ อาจิกฺขติ; สทฺธาจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส ปสาทนียํ นิมิตฺตํ อาจิกฺขติ พุทฺธสุโพธิํ ธมฺมสุธมฺมตํ สงฺฆสุปฺปฏิปตฺติํ สีลานิ จ อตฺตโน; ญาณจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส วิปสฺสนานิมิตฺตํ อาจิกฺขติ อนิจฺจาการํ ทุกฺขาการํ อนตฺตาการํฯ

‘‘เสเล ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺฐิโต, ยถาปิ ปสฺเส ชนตํ สมนฺตโต;

ตถูปมํ ธมฺมมยํ สุเมธ, ปาสาทมารุยฺห สมนฺตจกฺขุ;

โสกาวติณฺณํ ชนตมเปตโสโก, อเวกฺขสฺสุ ชาติชราภิภูต’’นฺติฯ

เอวํ ภควา พุทฺธจกฺขุนาปิ จกฺขุมาฯ

กถํ ภควา สมนฺตจกฺขุนาปิ จกฺขุมา? สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญาณํฯ ภควา สพฺพญฺญุตญาเณน อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโตฯ

‘‘น ตสฺส อทิฏฺฐมิธตฺถิ กิญฺจิ, อโถ อวิญฺญาตมชานิตพฺพํ;

สพฺพํ อภิญฺญาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ, ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขู’’ติฯ

เอวํ ภควา สมนฺตจกฺขุนาปิ จกฺขุมาติ – ยถา ทิสฺสติ จกฺขุมาฯ

สพฺพํ ตมํ วิโนเทตฺวาติ สพฺพํ ราคตมํ โทสตมํ โมหตมํ มานตมํ ทิฏฺฐิตมํ กิเลสตมํ ทุจฺจริตตมํ อนฺธกรณํ อจกฺขุกรณํ อญฺญาณกรณํ ปญฺญานิโรธิกํ วิฆาตปกฺขิกํ อนิพฺพานสํวตฺตนิกํ นุทิตฺวา ปนุทิตฺวา ชหิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – สพฺพํ ตมํ วิโนเทตฺวาฯ

เอโกว รติมชฺฌคาติฯ เอโกติ ภควา ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก, อทุติยฏฺเฐน เอโก, ตณฺหาย ปหานฏฺเฐน เอโก, เอกนฺตวีตราโคติ เอโก, เอกนฺตวีตโทโสติ เอโก, เอกนฺตวีตโมโหติ เอโก, เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ เอโก, เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก, อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโกฯ

กถํ ภควา ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก? ภควา ทหโรว สมาโน สุสุ กาฬเกโส ภทฺเรน [ภทฺเทน (สฺยา.)] โยพฺพเนน สมนฺนาคโต ปฐเมน วยสา อกามกานํ มาตาปิตูนํ อสฺสุมุขานํ รุทนฺตานํ วิลปนฺตานํ ญาติสงฺฆํ ปหาย สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ญาติปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา มิตฺตามจฺจปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา สนฺนิธิปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิญฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ – เอวํ ภควา ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโกฯ

กถํ ภควา อทุติยฏฺเฐน เอโก? โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน เอโก อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฏิเสวติ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานิฯ โส เอโก จรติ, เอโก คจฺฉติ, เอโก ติฏฺฐติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ, เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, เอโก ปฏิกฺกมติ, เอโก รโห นิสีทติ, เอโก จงฺกมํ อธิฏฺฐาติ, เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ – เอวํ ภควา อทุติยฏฺเฐน เอโกฯ

กถํ ภควา ตณฺหาย ปหานฏฺเฐน เอโก? โส เอวํ เอโก อทุติโย อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นชฺชา เนรญฺชราย ตีเร โพธิรุกฺขมูเล มหาปธานํ ปทหนฺโต มารํ สเสนํ กณฺหํ นมุจิํ ปมตฺตพนฺธุํ วิธมิตฺวา ตณฺหาชาลินิํ วิสริตํ วิสตฺติกํ ปชหสิ วิโนเทสิ พฺยนฺติํ อกาสิ อนภาวํ คเมสิฯ

‘‘ตณฺหาทุติโย ปุริโส, ทีฆมทฺธานสํสรํ;

อิตฺถภาวญฺญถาภาวํ [อิตฺถํ ภาวญฺญถาภาวํ (ก.) อิติวุ. 15, 105], สํสารํ นาติวตฺตติฯ

‘‘เอตมาทีนวํ ญตฺวา, ตณฺหํ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;

วีตตณฺโห อนาทาโน, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติฯ

เอวํ ภควา ตณฺหาย ปหานฏฺเฐน เอโกฯ

กถํ ภควา เอกนฺตวีตราโคติ เอโก? ราคสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตราโคติ เอโก, โทสสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตโทโสติ เอโก, โมหสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตโมโหติ เอโก, กิเลสานํ ปหีนตฺตา เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ เอโกฯ

กถํ ภควา เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก? เอกายนมคฺโค วุจฺจติ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคฯ

‘‘เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี, มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;

เอเตน มคฺเคน ตริํสุ [อตริํสุ (สฺยา.)] ปุพฺเพ, ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆ’’นฺติฯ

เอวํ ภควา เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโกฯ

กถํ ภควา เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโก? โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฏฺฐิฯ

ภควา เตน โพธิญาเณน ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ พุชฺฌิ…เป.… ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ พุชฺฌิ; ‘‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ…เป.… ‘‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ; ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ พุชฺฌิ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ พุชฺฌิ; ‘‘อิเม อาสวา’’ติ พุชฺฌิ…เป.… ‘‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ พุชฺฌิ; ‘‘อิเม ธมฺมา ปริญฺเญยฺยา’’ติ พุชฺฌิ… ปหาตพฺพาติ… ภาเวตพฺพาติ… สจฺฉิกาตพฺพาติ พุชฺฌิ, ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ พุชฺฌิ, ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ พุชฺฌิ, จตุนฺนํ มหาภูตานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ พุชฺฌิ, ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺตฺนฺตฺติ พุชฺฌิฯ

อถ วา ยํ กิญฺจิ พุชฺฌิตพฺพํ อนุพุชฺฌิตพฺพํ ปฏิพุชฺฌิตพฺพํ สมฺพุชฺฌิตพฺพํ อธิคนฺตพฺพํ ผสฺสิตพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ, สพฺพํ ตํ เตน โพธิญาเณน พุชฺฌิ อนุพุชฺฌิ ปฏิพุชฺฌิ สมฺพุชฺฌิ สมฺมาพุชฺฌิ อธิคจฺฉิ ผสฺเสสิ สจฺฉากาสิฯ เอวํ ภควา เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโกฯ

รติมชฺฌคาติฯ รตินฺติ เนกฺขมฺมรติํ วิเวกรติํ อุปสมรติํ สมฺโพธิรติํ อชฺฌคา สมชฺฌคา อธิคจฺฉิ ผสฺเสสิ สจฺฉากาสีติ – เอโกว รติมชฺฌคาฯ

เตนาห เถโร สาริปุตฺโต –

‘‘สเทวกสฺส โลกสฺส, ยถา ทิสฺสติ จกฺขุมา;

สพฺพํ ตมํ วิโนเทตฺวา, เอโกว รติมชฺฌคา’’ติฯ

[192]

ตํ พุทฺธํ อสิตํ ตาทิํ, อกุหํ คณิมาคตํ;

พหูนมิธ พทฺธานํ, อตฺถิ ปญฺเหน อาคมํฯ

ตํ พุทฺธํ อสิตํ ตาทินฺติฯ พุทฺโธติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิ [ปตฺโต (สฺยา.)], พเลสุ จ วสีภาวํ ปาปุณิฯ พุทฺโธติ เกนฏฺเฐน พุทฺโธ? พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธ, โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธ, สพฺพญฺญุตาย พุทฺโธ, สพฺพทสฺสาวิตาย พุทฺโธ, อนญฺญเนยฺยตาย พุทฺโธ, วิสวิตาย พุทฺโธ, ขีณาสวสงฺขาเตน พุทฺโธ, นิรุปกฺกิเลสสงฺขาเตน พุทฺโธ, เอกนฺตวีตราโคติ พุทฺโธ, เอกนฺตวีตโทโสติ พุทฺโธ, เอกนฺตวีตโมโหติ พุทฺโธ, เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ พุทฺโธ, เอกายนมคฺคํ คโตติ พุทฺโธ, เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ พุทฺโธ, อพุทฺธิวิหตตฺตา พุทฺธิปฏิลาภตฺตา พุทฺโธฯ

พุทฺโธติ เนตํ มาตรา กตํ น ปิตรา กตํ, น ภาตรา กตํ, น ภคินิยา กตํ, น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ, น ญาติสาโลหิเตหิ กตํ, น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ, น เทวตาหิ กตํฯ วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ พุทฺโธติ – ตํ พุทฺธํฯ อสิตนฺติ ทฺเว นิสฺสยา – ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฏฺฐินิสฺสโย จฯ กตโม ตณฺหานิสฺสโย? ยาว ตณฺหาสงฺขาเตน สีมกตํ โอธิกตํ [ปริยาทิกตํ (สฺยา.)] ปริยนฺตกตํ ปริคฺคหิตํ มมายิตํ – อิทํ มม, เอตํ มม, เอตฺตกํ มม, เอตฺตาวตา มม, มม รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺฐพฺพา, อตฺถรณา ปาวุรณา ทาสิทาสา อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา, เขตฺตํ วตฺถุํ หิรญฺญํ สุวณฺณํ, คามนิคมราชธานิโย รฏฺฐญฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺฐาคารญฺจ, เกวลมฺปิ มหาปถวิํ ตณฺหาวเสน มมายติ, ยาวตา อฏฺฐสตํ ตณฺหาวิจริตํ – อยํ ตณฺหานิสฺสโยฯ

กตโม ทิฏฺฐินิสฺสโย? วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ, ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺฐิ, ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิฯ ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ ทิฏฺฐิคหนํ ทิฏฺฐิกนฺตาโร ทิฏฺฐิวิสูกายิกํ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺฐิสญฺโญชนํ คาโห ปฏิคฺคาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริยาสคฺคาโห วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห ‘‘อยาถาวกสฺมิํ ยาถาวก’’นฺติ คาโห ยาวตา ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ – อยํ ทิฏฺฐินิสฺสโยฯ

พุทฺธสฺส ภควโต ตณฺหานิสฺสโย ปหีโน, ทิฏฺฐินิสฺสโย ปฏินิสฺสฏฺโฐ; ตณฺหานิสฺสยสฺส ปหีนตฺตา ทิฏฺฐินิสฺสยสฺส ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา ภควา จกฺขุํ อสิโต, โสตํ… ฆานํ… ชิวฺหํ… กายํ… มนํ อสิโต, รูเป… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… กามธาตุํ… รูปธาตุํ… อรูปธาตุํ … กามภวํ… รูปภวํ… อรูปภวํ… สญฺญาภวํ… อสญฺญาภวํ… เนวสญฺญานาสญฺญาภวํ… เอกโวการภวํ… จตุโวการภวํ… ปญฺจโวการภวํ… อตีตํ… อนาคตํ… ปจฺจุปฺปนฺนํ… ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพ ธมฺเม อสิโต อนิสฺสิโต อนลฺลีโน อนุปคโต อนชฺโฌสิโต อนธิมุตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – ตํ พุทฺธํ อสิตํฯ

ตาทินฺติ ภควา ปญฺจหากาเรหิ ตาที – อิฏฺฐานิฏฺเฐ ตาที, จตฺตาวีติ ตาที, ติณฺณาวีติ ตาที, มุตฺตาวีติ ตาที, ตํนิทฺเทสา ตาทีฯ

กถํ ภควา อิฏฺฐานิฏฺเฐ ตาที? ภควา ลาเภปิ ตาที, อลาเภปิ ตาที, ยเสปิ ตาที, อยเสปิ ตาที, ปสํสายปิ ตาที นินฺทายปิ ตาที, สุเขปิ ตาที, ทุกฺเขปิ ตาที; เอกจฺเจ พาหํ คนฺเธน ลิมฺเปยฺยุํ, เอกจฺเจ พาหํ วาสิยา ตจฺเฉยฺยุํ, อมุกสฺมิํ นตฺถิ ราโค , อมุกสฺมิํ นตฺถิ ปฏิฆํ, อนุนยปฏิฆวิปฺปหีโน อุคฺฆาตินิคฺฆาติวีติวตฺโต อนุโรธวิโรธํ สมติกฺกนฺโตฯ เอวํ ภควา อิฏฺฐานิฏฺเฐ ตาทีฯ

กถํ ภควา จตฺตาวีติ ตาที? ภควตา [ภควโต (สฺยา.)] ราโค จตฺโต วนฺโต มุตฺโต ปหีโน ปฏินิสฺสฏฺโฐ, โทโส…เป.… โมโห… โกโธ… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเฐยฺยํ… ถมฺโภ… สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สพฺเพ กิเลสา… สพฺเพ ทุจฺจริตา… สพฺเพ ทรถา… สพฺเพ ปริฬาหา… สพฺเพ สนฺตาปา … สพฺพากุสลาภิสงฺขารา จตฺตา วนฺตา มุตฺตา ปหีนา ปฏินิสฺสฏฺฐาฯ เอวํ ภควา จตฺตาวีติ ตาทีฯ

กถํ ภควา ติณฺณาวีติ ตาที? ภควา กาโมฆํ ติณฺโณ, ภโวฆํ ติณฺโณ, ทิฏฺโฐฆํ ติณฺโณ, อวิชฺโชฆํ ติณฺโณ, สพฺพํ สํสารปถํ ติณฺโณ อุตฺติณฺโณ นิตฺติณฺโณ อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโตฯ โส วุฏฺฐวาโส จิณฺณจรโณ คตทฺโธ คตทิโส คตโกฏิโย ปาลิตพฺรหฺมจริโย อุตฺตมทิฏฺฐิปฺปตฺโต ภาวิตมคฺโค ปหีนกิเลโส ปฏิวิทฺธากุปฺโป สจฺฉิกตนิโรโธฯ ทุกฺขํ ตสฺส ปริญฺญาตํ, สมุทโย ปหีโน, มคฺโค ภาวิโต, นิโรโธ สจฺฉิกโต, อภิญฺเญยฺยํ อภิญฺญาตํ , ปริญฺเญยฺยํ ปริญฺญาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํฯ โส อุกฺขิตฺตปฬิโฆ [อุกฺขิตฺตปลิโฆ (สฺยา. ก.) มหานิ. 6] สํกิณฺณปริกฺโข อพฺพูฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสญฺญุตฺโต ปญฺจงฺควิปฺปหีโน ฉฬงฺคสมนฺนาคโต เอการกฺโข จตุราปสฺเสโน ปนุณฺณปจฺเจกสจฺโจ สมวยสฏฺเฐสโน อนาวิลสงฺกปฺโป ปสฺสทฺธกายสงฺขาโร สุวิมุตฺตจิตฺโต สุวิมุตฺตปญฺโญ เกวลี วุสิตวา อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปตฺติปฺปตฺโตฯ

โส เนวาจินติ, นาปจินติ; อปจินิตฺวา ฐิโต เนว ปชหติ, น อุปาทิยติ; ปชหิตฺวา ฐิโต เนว สํสิพฺพติ, น อุสิเนติ; วิสิเนตฺวา ฐิโต เนว วิธูเปติ, น สนฺธูเปติ; วิธูเปตฺวา ฐิโต, อเสเขน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคตตฺตา ฐิโต, อเสเขน สมาธิกฺขนฺเธน สมนฺนาคตตฺตา ฐิโต, อเสเขน ปญฺญากฺขนฺเธน สมนฺนาคตตฺตา ฐิโต, อเสเขน วิมุตฺติกฺขนฺเธน สมนฺนาคตตฺตา ฐิโต, อเสเขน วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธน สมนฺนาคตตฺตา ฐิโต, สจฺจํ สมฺปฏิปาทิยิตฺวา ฐิโต, เอชํ สมติกฺกมิตฺวา ฐิโต, กิเลสคฺคิํ ปริยาทิยิตฺวา ฐิโต, อปริคมนตาย ฐิโต, กฏํ สมาทาย ฐิโต, มุตฺตปฏิเสวนตาย ฐิโต, เมตฺตาย ปาริสุทฺธิยา ฐิโต, กรุณาย ปาริสุทฺธิยา ฐิโต, มุทิตาย ปาริสุทฺธิยา ฐิโต, อุเปกฺขาย ปาริสุทฺธิยา ฐิโต, อจฺจนฺตปาริสุทฺธิยา ฐิโต, อตมฺมยตาย ปาริสุทฺธิยา ฐิโต, วิมุตฺตตฺตา ฐิโต, สนฺตุสิตตฺตา ฐิโต, ขนฺธปริยนฺเต ฐิโต, ธาตุปริยนฺเต ฐิโต, อายตนปริยนฺเต ฐิโต, คติปริยนฺเต ฐิโต, อุปปตฺติปริยนฺเต ฐิโต, ปฏิสนฺธิปริยนฺเต ฐิโต, ภวปริยนฺเต ฐิโต, สํสารปริยนฺเต ฐิโต, วฏฺฏปริยนฺเต ฐิโต, อนฺติเม ภเว ฐิโต, อนฺติเม สมุสฺสเย ฐิโต, อนฺติมเทหธโร ภควาฯ

‘‘ตสฺสายํ ปจฺฉิมโก ภโว, จริโมยํ สมุสฺสโย;

ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโว’’ติฯ

เอวํ ภควา ติณฺณาวีติ ตาทีฯ

กถํ ภควา มุตฺตาวีติ ตาที? ภควโต ราคา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, โทสา จิตฺตํ… โมหา จิตฺตํ… โกธา… อุปนาหา… มกฺขา… ปฬาสา… อิสฺสาย… มจฺฉริยา… มายาย… สาเฐยฺยา… ถมฺภา… สารมฺภา… มานา… อติมานา… มทา… ปมาทา… สพฺพกิเลเสหิ… สพฺพทุจฺจริเตหิ… สพฺพทรเถหิ… สพฺพปริฬาเหหิ… สพฺพสนฺตาเปหิ… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํฯ เอวํ ภควา มุตฺตาวีติ ตาทีฯ

กถํ ภควา ตํนิทฺเทสา ตาที? ภควา สีเล สติ สีลวาติ ตํนิทฺเทสา ตาที, สทฺธาย สติ สทฺโธติ ตํนิทฺเทสา ตาที, วีริเย สติ วีริยวาติ ตํนิทฺเทสา ตาที, สติยา สติ สติมาติ ตํนิทฺเทสา ตาที, สมาธิสฺมิํ สติ สมาหิโตติ ตํนิทฺเทสา ตาที, ปญฺญาย สติ ปญฺญวาติ ตํนิทฺเทสา ตาที, วิชฺชาย สติ เตวิชฺโชติ ตํนิทฺเทสา ตาที, อภิญฺญาย สติ ฉฬภิญฺโญติ ตํนิทฺเทสา ตาที, ทสพเล สติ ทสพโลติ ตํนิทฺเทสา ตาทีฯ เอวํ ภควา ตํนิทฺเทสา ตาทีติ – ตํ พุทฺธํ อสิตํ ตาทิํฯ

อกุหํ คณิมาคตนฺติฯ อกุโหติ ตีณิ กุหนวตฺถูนิ – ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ, อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ, สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุฯ

กตมํ ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิธ คหปติกา ภิกฺขุํ นิมนฺเตนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิฯ โส ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต อตฺถิโก [อติตฺติโก (สี.), อิตฺถิโก (สฺยา.), ปุราเภทสุตฺตนิทฺเทเส ปาฐนานตฺตํ นตฺถิ] จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ ภิยฺโยกมฺยตํ อุปาทาย จีวรํ ปจฺจกฺขาติ, ปิณฺฑปาตํ ปจฺจกฺขาติ, เสนาสนํ ปจฺจกฺขาติ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปจฺจกฺขาติฯ โส เอวมาห – ‘‘กิํ สมณสฺส มหคฺเฆน จีวเรน! เอตํ สารุปฺปํ, ยํ สมโณ สุสานา วา สงฺการกูฏา วา ปาปณิกา วา นนฺตกานิ อุจฺจินิตฺวา สงฺฆาฏิํ กริตฺวา ธาเรยฺยฯ กิํ สมณสฺส มหคฺเฆน ปิณฺฑปาเตน! เอตํ สารุปฺปํ, ยํ สมโณ อุญฺฉาจริยาย ปิณฺฑิยาโลเปน ชีวิตํ กปฺเปยฺย ฯ กิํ สมณสฺส มหคฺเฆน เสนาสเนน! เอตํ สารุปฺปํ, ยํ สมโณ รุกฺขมูลิโก วา อสฺส โสสานิโก วา อพฺโภกาสิโก วาฯ กิํ สมณสฺส มหคฺเฆน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรน! เอตํ สารุปฺปํ, ยํ สมโณ ปูติมุตฺเตน หริตกีขณฺเฑน โอสธํ กเรยฺยา’’ติ ตทุปาทาย ลูขํ จีวรํ ธาเรติ, ลูขํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชติ, ลูขํ เสนาสนํ ปฏิเสวติ, ลูขํ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปฏิเสวติฯ ตเมนํ คหปติกา เอวํ ชานนฺติ – ‘‘อยํ สมโณ อปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโฐ ปวิวิตฺโต อสํสฏฺโฐ อารทฺธวีริโย ธุตวาโท’’ติ ภิยฺโย ภิยฺโย นิมนฺเตนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ ฯ โส เอวมาห – ‘‘ติณฺณํ สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปุญฺญํ ปสวติ, สทฺธาย สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปุญฺญํ ปสวติ, เทยฺยธมฺมสฺส สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปุญฺญํ ปสวติ, ทกฺขิเณยฺยานํ สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปุญฺญํ ปสวติฯ ตุมฺหากญฺเจวายํ สทฺธา อตฺถิ, เทยฺยธมฺโม จ สํวิชฺชติ, อหญฺจ ปฏิคฺคาหโกฯ

สเจ อหํ น ปฏิคฺคเหสฺสามิ , เอวํ ตุมฺเห ปุญฺเญน ปริพาหิรา [ปฏิพาหิรา (ก.)] ภวิสฺสถ, น มยฺหํ อิมินา อตฺโถ, อปิ จ ตุมฺหากํเยว อนุกมฺปาย ปฏิคฺคณฺหามี’’ติฯ ตทุปาทาย พหุมฺปิ จีวรํ ปฏิคฺคณฺหาติ [ปฏิคณฺหติ (สี.)], พหุมฺปิ ปิณฺฑปาตํ ปฏิคฺคณฺหาติ, พหุมฺปิ เสนาสนํ ปฏิคฺคณฺหาติ, พหุมฺปิ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปฏิคฺคณฺหาติฯ ยา เอวรูปา ภากุฏิกา ภากุฏิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ – อิทํ ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุฯ

กตมํ อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิเธกจฺโจ ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต สมฺภาวนาธิปฺปาโย, ‘‘เอวํ มํ ชโน สมฺภาเวสฺสตี’’ติ คมนํ สณฺฐเปติ, ฐานํ สณฺฐเปติ, นิสชฺชํ สณฺฐเปติ, สยนํ สณฺฐเปติ, ปณิธาย คจฺฉติ, ปณิธาย ติฏฺฐติ, ปณิธาย นิสีทติ, ปณิธาย เสยฺยํ กปฺเปติ, สมาหิโต วิย คจฺฉติ, สมาหิโต วิย ติฏฺฐติ, สมาหิโต วิย นิสีทติ, สมาหิโต วิย เสยฺยํ กปฺเปติ, อาปาถกชฺฌายีว โหติฯ ยา เอวรูปา อิริยาปถสฺส อาฐปนา ฐปนา สณฺฐปนา ภากุฏิกา ภากุฏิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ – อิทํ อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุฯ

กตมํ สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิเธกจฺโจ ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต สมฺภาวนาธิปฺปาโย ‘‘เอวํ มํ ชโน สมฺภาเวสฺสตี’’ติ, อริยธมฺมสนฺนิสฺสิตํ วาจํ ภาสติฯ

‘‘โย เอวรูปํ จีวรํ ธาเรติ โส สมโณ มเหสกฺโข’’ติ ภณติ; ‘‘โย เอวรูปํ ปตฺตํ ธาเรติ… โลหถาลกํ ธาเรติ… ธมฺมกรณํ [ธมฺมกรกํ (สี. สฺยา.) อภิธานปฺปทีปิกาภินวนิสฺสยํ โอโลเกตพฺพํ] ธาเรติ… ปริสฺสาวนํ ธาเรติ… กุญฺจิกํ ธาเรติ… อุปาหนํ ธาเรติ… กายพนฺธนํ ธาเรติ… อาโยคํ ธาเรติ, โส สมโณ มเหสกฺโข’’ติ ภณติ; ‘‘ยสฺส เอวรูโป อุปชฺฌาโย โส สมโณ มเหสกฺโข’’ติ ภณติ; ‘‘ยสฺส เอวรูโป อาจริโย… เอวรูปา สมานุปชฺฌายกา… สมานาจริยกา… มิตฺตา… สนฺทิฏฺฐา… สมฺภตฺตา… สหายา, โส สมโณ มเหสกฺโข’’ติ ภณติ; ‘‘โย เอวรูเป วิหาเร วสติ, โส สมโณ มเหสกฺโข’’ติ ภณติ; ‘‘โย เอวรูเป อฑฺฒโยเค วสติ… ปาสาเท วสติ… หมฺมิเย วสติ… คุหายํ วสติ… เลเณ วสติ… กุฏิยา วสติ… กูฏาคาเร วสติ… อฏฺเฏ วสติ … มาเฬ วสติ… อุทฺทณฺเฑ วสติ… อุปฏฺฐานสาลายํ วสติ… มณฺฑเป วสติ… รุกฺขมูเล วสติ, โส สมโณ มเหสกฺโข’’ติ ภณติฯ

อถ วา โกรชิกโกรชิโก, ภากุฏิกภากุฏิโก, กุหกกุหโก, ลปกลปโก, มุขสมฺภาวิโต ‘‘อยํ สมโณ อิมาสํ เอวรูปานํ วิหารสมาปตฺตีนํ ลาภี’’ติฯ ตาทิสํ คมฺภีรํ คูฬฺหํ นิปุณํ ปฏิจฺฉนฺนํ โลกุตฺตรํ สุญฺญตาปฏิสญฺญุตฺตํ กถํ กเถติฯ ยา เอวรูปา ภากุฏิกา ภากุฏิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ – อิทํ สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุฯ พุทฺธสฺส ภควโต อิมานิ ตีณิ กุหนวตฺถูนิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิฯ ตสฺมา พุทฺโธ อกุโหติ – อกุหํฯ

คณิมาคตนฺติฯ คณีติ คณี ภควาฯ คณาจริโยติ คณี, คณสฺส สตฺถาติ คณี, คณํ ปริหรตีติ คณี, คณํ โอวทตีติ คณี, คณํ อนุสาสตีติ คณี, วิสารโท คณํ อุปสงฺกมตีติ คณี, คณสฺส สุสฺสูสติ โสตํ โอทหติ อญฺญา จิตฺตํ อุปฏฺฐเปตีติ คณี, คณํ อกุสลา วุฏฺฐาเปตฺวา กุสเล ปติฏฺฐาเปตีติ คณี, ภิกฺขุคณสฺส คณี, ภิกฺขุนีคณสฺส คณี, อุปาสกคณสฺส คณี, อุปาสิกาคณสฺส คณี, ราชคณสฺส คณี, ขตฺติยคณสฺส คณี, พฺราหฺมณคณสฺส คณี, เวสฺสคณสฺส คณี, สุทฺทคณสฺส คณี, พฺรหฺมคณสฺส คณี, เทวคณสฺส คณี, สงฺฆิํ [สํฆคณสฺส คณี (สี.)] คณิํ คณาจริยํฯ อาคตนฺติ อุปคตํ สมุปคตํ สมุปปนฺนํ [สมฺปตฺตํ (พหูสุ)] สงฺกสฺสนครนฺติ – อกุหํ คณิมาคตํฯ

พหูนมิธ พทฺธานนฺติฯ พหูนํ ขตฺติยานํ พฺราหฺมณานํ เวสฺสานํ สุทฺทานํ คหฏฺฐานํ ปพฺพชิตานํ เทวานํ มนุสฺสานํฯ พทฺธานนฺติ พทฺธานํ พทฺธจรานํ ปริจารกานํ สิสฺสานนฺติ – พหูนมิธ พทฺธานํฯ

อตฺถิ ปญฺเหน อาคมนฺติฯ ปญฺเหน อตฺถิโก อาคโตมฺหิ [อตฺถิกามฺห อาคตา (สี. ก.) เอวมีทิเสสุ ทฺวีสุ ปเทสุปิ พหุวจเนน], ปญฺหํ ปุจฺฉิตุกาโม อาคโตมฺหิ, ปญฺหํ โสตุกาโม อาคโตมฺหีติฯ เอวมฺปิ อตฺถิ ปญฺเหน อาคมํฯ อถ วา ปญฺหตฺถิกานํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตุกามานํ ปญฺหํ โสตุกามานํ อาคมนํ อภิกฺกมนํ อุปสงฺกมนํ ปยิรุปาสนํ [ปยิรุปาสนา (สฺยา. ก.)] สิยา อตฺถีติฯ เอวมฺปิ อตฺถิ ปญฺเหน อาคมํฯ

อถ วา ปญฺหาคโม ตุยฺหํ อตฺถิ, ตฺวมฺปิ ปหุ [อิมานิ ตีณิ ปทานิ นตฺถิ สฺยา. โปตฺถเก], ตฺวมสิ อลมตฺโถ มยา ปุจฺฉิตํ กเถตุํ วิสชฺเชตุํ ‘‘วหสฺเสตํ ภาร’’นฺติฯ เอวมฺปิ อตฺถิ ปญฺเหน อาคมํฯ

เตนาห เถโร สาริปุตฺโต –

‘‘ตํ พุทฺธํ อสิตํ ตาทิํ, อกุหํ คณิมาคตํ;

พหูนมิธ พทฺธานํ, อตฺถิ ปญฺเหน อาคม’’นฺติฯ

[193]

ภิกฺขุโน วิชิคุจฺฉโต, ภชโต ริตฺตมาสนํ;

รุกฺขมูลํ สุสานํ วา, ปพฺพตานํ คุหาสุ วาฯ

ภิกฺขุโน วิชิคุจฺฉโตติฯ ภิกฺขุโนติ ปุถุชฺชนกลฺยาณสฺส วา ภิกฺขุโน เสกฺขสฺส วา ภิกฺขุโนฯ

วิชิคุจฺฉโตติ ชาติยา วิชิคุจฺฉโต, ชราย… พฺยาธินา… มรเณน… โสเกหิ… ปริเทเวหิ… ทุกฺเขหิ… โทมนสฺเสหิ… อุปายาเสหิ วิชิคุจฺฉโต, เนรยิเกน ทุกฺเขน… ติรจฺฉานโยนิเกน ทุกฺเขน… เปตฺติวิสยิเกน ทุกฺเขน… มานุสิเกน [มานุสเกน (สี. สฺยา.) มหานิ. 171] ทุกฺเขน… คพฺโภกฺกนฺติมูลเกน ทุกฺเขน… คพฺภฏฺฐิติมูลเกน ทุกฺเขน… คพฺภวุฏฺฐานมูลเกน ทุกฺเขน… ชาตสฺสูปนิพนฺธเกน ทุกฺเขน… ชาตสฺส ปราเธยฺยเกน ทุกฺเขน… อตฺตูปกฺกเมน ทุกฺเขน… ปรูปกฺกเมน ทุกฺเขน… ทุกฺขทุกฺเขน… สงฺขารทุกฺเขน … วิปริณามทุกฺเขน… จกฺขุโรเคน ทุกฺเขน… โสตโรเคน ทุกฺเขน… ฆานโรเคน ทุกฺเขน… ชิวฺหาโรเคน ทุกฺเขน… กายโรเคน ทุกฺเขน… สีสโรเคน ทุกฺเขน… กณฺณโรเคน ทุกฺเขน… มุขโรเคน ทุกฺเขน… ทนฺตโรเคน ทุกฺเขน… กาเสน… สาเสน… ปินาเสน… ฑาเหน… ชเรน… กุจฺฉิโรเคน… มุจฺฉาย… ปกฺขนฺทิกาย… สูลาย… วิสูจิกาย… กุฏฺเฐน… คณฺเฑน… กิลาเสน… โสเสน… อปมาเรน… ททฺทุยา… กณฺฑุยา… กจฺฉุยา… รขสาย… วิตจฺฉิกาย… โลหิเตน… ปิตฺเตน… มธุเมเหน… อํสาย… ปิฬกาย… ภคนฺทเลน… ปิตฺตสมุฏฺฐาเนน อาพาเธน… เสมฺหสมุฏฺฐาเนน อาพาเธน… วาตสมุฏฺฐาเนน อาพาเธน… สนฺนิปาติเกน อาพาเธน… อุตุปริณามเชน อาพาเธน… วิสมปริหารเชน อาพาเธน… โอปกฺกมิเกน อาพาเธน… กมฺมวิปากเชน อาพาเธน… สีเตน… อุณฺเหน… ชิฆจฺฉาย… ปิปาสาย… อุจฺจาเรน … ปสฺสาเวน… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสน ทุกฺเขน… มาตุมรเณน ทุกฺเขน… ปิตุมรเณน ทุกฺเขน… ภาตุมรเณน… ภคินิมรเณน… ปุตฺตมรเณน … ธีตุมรเณน… ญาติพฺยสเนน… โภคพฺยสเนน… โรคพฺยสเนน… สีลพฺยสเนน… ทิฏฺฐิพฺยสเนน ทุกฺเขน วิชิคุจฺฉโต อฏฺฏียโต หรายโต ชิคุจฺฉโตติ – ภิกฺขุโน วิชิคุจฺฉโตฯ

ภชโต ริตฺตมาสนนฺติฯ อาสนํ วุจฺจติ ยตฺถ นิสีทติ – มญฺโจ ปีฐํ ภิสิ ตฏฺฏิกา จมฺมขณฺโฑ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโร ปลาลสนฺถาโร [ปลาสสนฺถาโร (สี. สฺยา.)]ฯ ตํ อาสนํ อสปฺปายรูปทสฺสเนน ริตฺตํ วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํ , อสปฺปายสทฺทสฺสวเนน ริตฺตํ วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํ, อสปฺปาเยหิ ปญฺจหิ กามคุเณหิ ริตฺตํ วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํฯ ตํ ปวิวิตฺตํ อาสนํ ภชโต สมฺภชโต เสวโต นิเสวโต สํเสวโต ปฏิเสวโตติ – ภชโต ริตฺตมาสนํฯ

รุกฺขมูลํ สุสานํ วาติฯ รุกฺขมูลํเยว รุกฺขมูลํ, สุสานํเยว สุสานนฺติ – รุกฺขมูลํ สุสานํ วาฯ ปพฺพตานํ คุหาสุ วาติฯ ปพฺพตาเยว ปพฺพตา, กนฺทราเยว กนฺทรา, คิริคุหาเยว คิริคุหาฯ ปพฺพตนฺตริกาโย วุจฺจนฺติ ปพฺพตปพฺภาราติ – ปพฺพตานํ คุหาสุ วาฯ

เตนาห เถโร สาริปุตฺโต –

‘‘ภิกฺขุโน วิชิคุจฺฉโต, ภชโต ริตฺตมาสนํ;

รุกฺขมูลํ สุสานํ วา, ปพฺพตานํ คุหาสุ วา’’ติฯ

[194]

อุจฺจาวเจสุ สยเนสุ, กิวนฺโต [คีวนฺโต (สฺยา.) โมคฺคลฺลานพฺยากรณํ โอโลเกตพฺพํ] ตตฺถ เภรวา;

เย หิ ภิกฺขุ น เวเธยฺย, นิคฺโฆเส สยนาสเนฯ

อุจฺจาวเจสุ สยเนสูติฯ อุจฺจาวเจสูติ อุจฺจาวเจสุ หีนปฺปณีเตสุ เฉกปาปเกสุฯ สยนํ วุจฺจติ เสนาสนํ วิหาโร อฑฺฒโยโค ปาสาโท หมฺมิยํ คุหาติ – อุจฺจาวเจสุ สยเนสุฯ กิวนฺโต ตตฺถ เภรวาติฯ กิวนฺโตติ กิวนฺโต [กุวนฺโต (สี.), คีวนฺโต (สฺยา.)] กูชนฺโต นทนฺโต สทฺทํ กโรนฺโตฯ อถ วา กิวนฺโตติ กติ กิตฺตกา กีวตกา กีวพหุกา เตฯ เภรวาติ สีหา พฺยคฺฆา ทีปี อจฺฉา ตรจฺฉา โกกา มหิํสา หตฺถี อหิ วิจฺฉิกา สตปที, โจรา วา อสฺสุ มานวา วา กตกมฺมา วา อกตกมฺมา วาติ – กิวนฺโต ตตฺถ เภรวาฯ

เย หิ ภิกฺขุ น เวเธยฺยาติฯ

เย หีติ เย หิ เภรเว ปสฺสิตฺวา วา สุณิตฺวา วา น เวเธยฺย นปฺปเวเธยฺย น สมฺปเวเธยฺย น ตเสยฺย น อุตฺตเสยฺย น ปริตฺตเสยฺย น ภาเยยฺย น สนฺตาสํ อาปชฺเชยฺย, อภีรู อสฺส อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี, ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหเรยฺยาติ – เย หิ ภิกฺขุ น เวเธยฺยฯ

นิคฺโฆเส สยนาสเนติฯ อปฺปสทฺเท อปฺปนิคฺโฆเส วิชนวาเต มนุสฺสราหสฺเสยฺยเก ปฏิสลฺลานสารุปฺเป เสนาสเนติ – นิคฺโฆเส สยนาสเนฯ

เตนาห เถโร สาริปุตฺโต –

‘‘อุจฺจาวเจสุ สยเนสุ, กิวนฺโต ตตฺถ เภรวา;

เย หิ ภิกฺขุ น เวเธยฺย, นิคฺโฆเส สยนาสเน’’ติฯ

[195]

กติ ปริสฺสยา โลเก, คจฺฉโต อคตํ ทิสํ;

เย ภิกฺขุ อภิสมฺภเว, ปนฺตมฺหิ สยนาสเนฯ

กติ ปริสฺสยา โลเกติฯ กตีติ กติ กิตฺตกา กีวตกา กีวพหุกาฯ ปริสฺสยาติ ทฺเว ปริสฺสยา – ปากฏปริสฺสยา จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา จฯ กตเม ปากฏปริสฺสยา? สีหา พฺยคฺฆา ทีปี อจฺฉา ตรจฺฉา โกกา มหิํสา หตฺถี อหิ วิจฺฉิกา สตปที, โจรา วา อสฺสุ มานวา วา กตกมฺมา วา อกตกมฺมา วา, จกฺขุโรโค โสตโรโค ฆานโรโค ชิวฺหาโรโค กายโรโค สีสโรโค กณฺณโรโค มุขโรโค ทนฺตโรโค กาโส สาโส ปินาโส ฑาโห ชโร กุจฺฉิโรโค มุจฺฉา ปกฺขนฺทิกา สูลา วิสูจิกา กุฏฺฐํ คณฺโฑ กิลาโส โสโส อปมาโร ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รขสา วิตจฺฉิกา โลหิตํ ปิตฺตํ มธุเมโห อํสา ปิฬกา ภคนฺทลา, ปิตฺตสมุฏฺฐานา อาพาธา…เป.… สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสา – อิเม วุจฺจนฺติ ปากฏปริสฺสยาฯ

กตเม ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา? กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ พฺยาปาทนีวรณํ ถินมิทฺธนีวรณํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ ราโค โทโส โมโห โกโธ อุปนาโห มกฺโข ปฬาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเฐยฺยํ ถมฺโภ สารมฺโภ มาโน อติมาโน มโท ปมาโท, สพฺเพ กิเลสา สพฺเพ ทุจฺจริตา สพฺเพ ทรถา สพฺเพ ปริฬาหา สพฺเพ สนฺตาปา สพฺพากุสลาภิสงฺขารา – อิเม วุจฺจนฺติ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยาฯ

ปริสฺสยาติ เกนฏฺเฐน ปริสฺสยา? ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา, ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา, ตตฺราสยาติ ปริสฺสยาฯ

กถํ ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา? เต ปริสฺสยา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ ปริสหนฺติ อภิภวนฺติ อชฺโฌตฺถรนฺติ ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺติฯ เอวํ ปริสหนฺตีติ – ปริสฺสยาฯ

กถํ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา? เต ปริสฺสยา กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายาย ปริหานาย สํวตฺตนฺติฯ กตเมสํ กุสลานํ ธมฺมานํ? สมฺมาปฏิปทาย อนุโลมปฏิปทาย อปจฺจนีกปฏิปทาย อวิรุทฺธปฏิปทาย อนฺวตฺถปฏิปทาย ธมฺมานุธมฺมปฏิปทาย สีเลสุ ปริปูรการิตาย อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตาย โภชเน มตฺตญฺญุตาย ชาคริยานุโยคสฺส สติสมฺปชญฺญสฺส จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ ภาวนานุโยคสฺส จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปญฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺส ภาวนานุโยคสฺส – อิเมสํ กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายาย ปริหานาย สํวตฺตนฺติฯ เอวํ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ – ปริสฺสยาฯ

กถํ ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา? ตตฺเถเต ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยาฯ ยถา พิเล พิลาสยา ปาณา สยนฺติ, ทเก ทกาสยา ปาณา สยนฺติ, วเน วนาสยา ปาณา สยนฺติ, รุกฺเข รุกฺขาสยา ปาณา สยนฺติ; เอวเมว ตตฺเถเต ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยาติฯ เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ

วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘สานฺเตวาสิโก, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรติฯ กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สานฺเตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สญฺโญชนิยา, ตฺยสฺส อนฺโต วสนฺติ อนฺวาสฺสวนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติฯ ตสฺมา สานฺเตวาสิโกติ วุจฺจติฯ เต นํ สมุทาจรนฺติ, สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติฯ ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป.… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สญฺโญชนิยา, ตฺยสฺส อนฺโต วสนฺติ อนฺวาสฺสวนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติฯ ตสฺมา สานฺเตวาสิโกติ วุจฺจติฯ เต นํ สมุทาจรนฺติ, สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติฯ ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สานฺเตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรตี’’ติฯ เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ

วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, อนฺตรามลา อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกาฯ กตเม ตโย? โลโภ, ภิกฺขเว, อนฺตรามโล อนฺตราอมิตฺโต อนฺตราสปตฺโต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโก, โทโส, ภิกฺขเว…เป.… โมโห , ภิกฺขเว, อนฺตรามโล อนฺตราอมิตฺโต อนฺตราสปตฺโต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโกฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย อนฺตรามลา อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกา’’ฯ

‘‘อนตฺถชนโน โลโภ, โลโภ จิตฺตปฺปโกปโน;

ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติฯ

‘‘ลุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ, ลุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;

อนฺธนฺตมํ [อนฺธตมํ (สฺยา. ก.) มหานิ. 156; อิติวุ. 88] ตทา โหติ, ยํ โลโภ สหเต นรํฯ

‘‘อนตฺถชนโน โทโส, โทโส จิตฺตปฺปโกปโน;

ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติฯ

‘‘กุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ, กุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;

อนฺธนฺตมํ ตทา โหติ, ยํ โทโส สหเต นรํฯ

‘‘อนตฺถชนโน โมโห, โมโห จิตฺตปฺปโกปโน;

ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติฯ

‘‘มูฬฺโห อตฺถํ น ชานาติ, มูฬฺโห ธมฺมํ น ปสฺสติ;

อนฺธนฺตมํ ตทา โหติ, ยํ โมโห สหเต นร’’นฺติฯ

เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘ตโย โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหารายฯ

กตเม ตโย ? โลโภ โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย; โทโส โข , มหาราช…เป.… โมโห โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหารายฯ อิเม โข, มหาราช, ตโย ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหารายา’’ติฯ

‘‘โลโภ โทโส จ โมโห จ, ปุริสํ ปาปเจตสํ;

หิํสนฺติ อตฺตสมฺภูตา, ตจสารํว สมฺผล’’นฺติฯ

เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ

วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘ราโค จ โทโส จ อิโตนิทานา, อรตี รตี โลมหํโส อิโตชา;

อิโต สมุฏฺฐาย มโนวิตกฺกา, กุมารกา ธงฺกมิโวสฺสชนฺตี’’ติฯ

เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ โลเกติ มนุสฺสโลเกติ – กติ ปริสฺสยา โลเกฯ

คจฺฉโต อคตํ ทิสนฺติฯ อคตา ทิสา วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ อคตปุพฺพา สา ทิสา น สา ทิสา คตปุพฺพา อิมินา ทีเฆน อทฺธุนาฯ

‘‘สมติตฺติกํ อนวเสสํ, เตลปตฺตํ ยถา ปริหเรยฺย;

เอวํ สจิตฺตมนุรกฺเข, ปตฺถยาโน [ปตฺถยมาโน (สฺยา.)] ทิสํ อคตปุพฺพํ’’ฯ

อคตปุพฺพํ ทิสํ วชโต คจฺฉโต อภิกฺกมโตติ – คจฺฉโต อคตํ ทิสํฯ

เย ภิกฺขุ อภิสมฺภเวติฯ เยติ เย ปริสฺสเย อภิสมฺภเวยฺย อภิภเวยฺย อชฺโฌตฺถเรยฺย ปริยาทิเยยฺย มทฺเทยฺยาติ – เย ภิกฺขุ อภิสมฺภเวฯ

ปนฺตมฺหิ สยนาสเนติฯ อนฺเต ปนฺเต ปริยนฺเต เสลนฺเต วา วนนฺเต วา นทนฺเต วา อุทกนฺเต วา ยตฺถ น กสียติ น วปียติ, ชนนฺตํ อติกฺกมิตฺวา มนุสฺสานํ อนุปจาเร เสนาสเนติ – ปนฺตมฺหิ สยนาสเนฯ

เตนาห เถโร สาริปุตฺโต –

‘‘กติ ปริสฺสยา โลเก, คจฺฉโต อคตํ ทิสํ;

เย ภิกฺขุ อภิสมฺภเว, ปนฺตมฺหิ สยนาสเน’’ติฯ

[196]

กฺยาสฺส พฺยปฺปถโย อสฺสุ, กฺยาสฺสสฺสุ อิธ โคจรา;

กานิ สีลพฺพตานาสฺสุ, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโนฯ

กฺยาสฺส พฺยปฺปถโย อสฺสูติฯ กีทิเสน พฺยปฺปเถน สมนฺนาคโต อสฺส กิํสณฺฐิเตน กิํปกาเรน กิํปฏิภาเคนาติ วจีปาริสุทฺธิํ ปุจฺฉติฯ กตมา วจีปาริสุทฺธิ? อิธ ภิกฺขุ มุสาวาทํ ปหาย มุสาวาทา ปฏิวิรโต โหติ สจฺจวาที สจฺจสนฺโธ เถโต ปจฺจยิโก อวิสํวาทโก โลกสฺสฯ ปิสุณํ วาจํ ปหาย ปิสุณาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ, อิโต สุตฺวา น อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร วา สุตฺวา น อิเมสํ อกฺขาตา อมูสํ เภทาย, อิติ ภินฺนานํ วา สนฺธาตา, สหิตานํ วา อนุปฺปทาตา สมคฺคาราโม สมคฺครโต สมคฺคนนฺที สมคฺคกรณิํ วาจํ ภาสิตา โหติฯ ผรุสํ วาจํ ปหาย ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ; ยา สา วาจา เนลา กณฺณสุขา เปมนียา หทยงฺคมา โปรี พหุชนกนฺตา พหุชนมนาปา ตถารูปิํ วาจํ ภาสิตา โหติฯ สมฺผปฺปลาปํ ปหาย สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรโต โหติ กาลวาที ภูตวาที อตฺถวาที ธมฺมวาที วินยวาที, นิธานวติํ วาจํ ภาสิตา โหติ กาเลน สาปเทสํ ปริยนฺตวติํ อตฺถสํหิตํฯ จตูหิ วจีสุจริเตหิ สมนฺนาคโต จตุโทสาปคตํ วาจํ ภาสติ, พาตฺติํสาย ติรจฺฉานกถาย อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรติฯ

ทส กถาวตฺถูนิ กเถติ, เสยฺยถิทํ – อปฺปิจฺฉกถํ สนฺตุฏฺฐิกถํ ปวิเวกกถํ อสํสคฺคกถํ วีริยารมฺภกถํ สีลกถํ สมาธิกถํ ปญฺญากถํ วิมุตฺติกถํ วิมุตฺติญาณทสฺสนกถํ สติปฏฺฐานกถํ สมฺมปฺปธานกถํ อิทฺธิปาทกถํ อินฺทฺริยกถํ พลกถํ โพชฺฌงฺคกถํ มคฺคกถํ ผลกถํ นิพฺพานกถํ กเถติ ฯ วาจาย ยโต ยตฺโต ปฏิยตฺโต คุตฺโต โคปิโต รกฺขิโต สํวุโต – อยํ วจีปาริสุทฺธิฯ เอทิสาย วจีปาริสุทฺธิยา สมนฺนาคโต อสฺสาติ – กฺยาสฺส พฺยปฺปถโย อสฺสุฯ

กฺยาสฺสสฺสุ อิธ โคจราติฯ กีทิเสน โคจเรน สมนฺนาคโต อสฺส กิํสณฺฐิเตน กิํปกาเรน กิํปฏิภาเคนาติ โคจรํ ปุจฺฉติฯ อตฺถิ โคจโร, อตฺถิ อโคจโรฯ

กตโม อโคจโร? อิเธกจฺโจ เวสิยาโคจโร วา โหติ, วิธวาโคจโร วา โหติ, ถุลฺลกุมารีโคจโร [ถูลกุมารีโคจโร (สฺยา. ก.)] วา โหติ, ปณฺฑกโคจโร วา โหติ, ภิกฺขุนีโคจโร วา โหติ, ปานาคารโคจโร วา โหติ, สํสฏฺโฐ วิหรติ ราชูหิ ราชมหามตฺเตหิ ติตฺถิเยหิ ติตฺถิยสาวเกหิ อนนุโลมิเกน สํสคฺเคนฯ ยานิ วา ปน ตานิ กุลานิ อสฺสทฺธานิ อปฺปสนฺนานิ อโนปานภูตานิ อกฺโกสกปริภาสกานิ อนตฺถกามานิ อหิตกามานิ อผาสุกามานิ อโยคกฺเขมกามานิ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ, ตถารูปานิ กุลานิ เสวติ ภชติ ปยิรุปาสติ – อยํ วุจฺจติ อโคจโรฯ

อถ วา อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ วีถิํ ปฏิปนฺโน อสํวุโต คจฺฉติ, หตฺถิํ โอโลเกนฺโต, อสฺสํ โอโลเกนฺโต, รถํ โอโลเกนฺโต, ปตฺติํ โอโลเกนฺโต, อิตฺถิโย โอโลเกนฺโต, ปุริเส โอโลเกนฺโต, กุมาริกาโย โอโลเกนฺโต, กุมารเก โอโลเกนฺโต, อนฺตราปณํ โอโลเกนฺโต, ฆรมุขานิ โอโลเกนฺโต, อุทฺธํ โอโลเกนฺโต [อุลฺโลเกนฺโต (สี. ก.) มหานิ. 157 นตฺถิ ปาฐนานตฺตํ], อโธ โอโลเกนฺโต, ทิสาวิทิสํ วิเปกฺขมาโน คจฺฉติ – อยมฺปิ วุจฺจติ อโคจโรฯ

อถ วา จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยญฺชนคฺคาหีฯ ยตฺวาธิกรณเมนํ…เป.… มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌา โทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส น สํวราย ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ มนินฺทฺริยํ มนินฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ – อยมฺปิ วุจฺจติ อโคจโรฯ

ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภุญฺชิตฺวา เต เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ – นจฺจํ คีตํ วาทิตํ เปกฺขํ อกฺขานํ ปาณิสฺสรํ เวตาฬํ กุมฺภถูณํ โสภนกํ จณฺฑาลํ วํสํ โธวนํ หตฺถิยุทฺธํ อสฺสยุทฺธํ มหิํสยุทฺธํ อุสภยุทฺธํ อชยุทฺธํ เมณฺฑยุทฺธํ กุกฺกุฏยุทฺธํ วฏฺฏกยุทฺธํ ทณฺฑยุทฺธํ มุฏฺฐิยุทฺธํ นิพฺพุทฺธํ อุยฺโยธิกํ พลคฺคํ เสนาพฺยูหํ อนีกทสฺสนํ อิติ วา อิติ, เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนุยุตฺโต โหติ – อยมฺปิ วุจฺจติ อโคจโรฯ

ปญฺจปิ กามคุณา อโคจราฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘มา, ภิกฺขเว, อโคจเร จรถ ปรวิสเยฯ อโคจเร, ภิกฺขเว, จรตํ ปรวิสเย ลจฺฉติ มาโร โอตารํ, ลจฺฉติ มาโร อารมฺมณํฯ โก จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อโคจโร ปรวิสโย? ยทิทํ ปญฺจ กามคุณาฯ กตเม ปญฺจ? จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิญฺเญยฺยา สทฺทา… ฆานวิญฺเญยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิญฺเญยฺยา รสา… กายวิญฺเญยฺยา โผฏฺฐพฺพา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียาฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อโคจโร ปรวิสโย’’ – อยมฺปิ วุจฺจติ อโคจโรฯ

กตโม โคจโร? อิธ ภิกฺขุ น เวสิยาโคจโร โหติ, น วิธวาโคจโร โหติ, น ถุลฺลกุมารีโคจโร โหติ, น ปณฺฑกโคจโร โหติ, น ภิกฺขุนีโคจโร โหติ, น ปานาคารโคจโร โหติ, อสํสฏฺโฐ วิหรติ ราชูหิ ราชมหามตฺเตหิ ติตฺถิเยหิ ติตฺถิยสาวเกหิ อนนุโลมิเกน สํสคฺเคนฯ ยานิ วา ปน ตานิ กุลานิ สทฺธานิ ปสนฺนานิ โอปานภูตานิ กาสาวปชฺโชตานิ อิสิวาตปฏิวาตานิ อตฺถกามานิ หิตกามานิ ผาสุกามานิ โยคกฺเขมกามานิ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ, ตถารูปานิ กุลานิ เสวติ ภชติ ปยิรุปาสติ – อยมฺปิ วุจฺจติ โคจโรฯ

อถ วา ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ วีถิํ ปฏิปนฺโน สํวุโต คจฺฉติ, น หตฺถิํ โอโลเกนฺโต, น อสฺสํ โอโลเกนฺโต, น รถํ โอโลเกนฺโต, น ปตฺติํ โอโลเกนฺโต…เป.… น ทิสาวิทิสํ วิเปกฺขมาโน คจฺฉติ – อยมฺปิ วุจฺจติ โคจโรฯ

อถ วา ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ…เป.… มนินฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ – อยมฺปิ วุจฺจติ โคจโรฯ

ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภุญฺชิตฺวา เต เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ – นจฺจํ คีตํ วาทิตํ…เป.… อนีกทสฺสนํ อิติ วา อิติ, เอวรูปา วิสูกทสฺสนา ปฏิวิรโต โหติ – อยมฺปิ วุจฺจติ โคจโรฯ

จตฺตาโรปิ สติปฏฺฐานา โคจโรฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘โคจเร, ภิกฺขเว, จรถ สเก เปตฺติเก วิสเยฯ โคจเร, ภิกฺขเว, จรตํ สเก เปตฺติเก วิสเย น ลจฺฉติ มาโร โอตารํ, น ลจฺฉติ มาโร อารมฺมณํฯ โก จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย? ยทิทํ จตฺตาโร สติปฏฺฐานาฯ กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, เวทนาสุ…เป. … จิตฺเต…เป.… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย – อยมฺปิ วุจฺจติ โคจโรฯ เอทิเสน โคจเรน สมนฺนาคโต อสฺสา’’ติ – กฺยาสฺสสฺสุ อิธ โคจราฯ

กานิ สีลพฺพตานาสฺสูติฯ กีทิเสน สีลพฺพเตน สมนฺนาคโต อสฺส กิํสณฺฐิเตน กิํปกาเรน กิํปฏิภาเคนาติ สีลพฺพตปาริสุทฺธิํ ปุจฺฉติฯ กตมา สีลพฺพตปาริสุทฺธิ? อตฺถิ สีลญฺเจว วตญฺจ, อตฺถิ วตํ น สีลํฯ กตมํ สีลญฺเจว วตญฺจ? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุฯ โย ตตฺถ สญฺญโม สํวโร อวีติกฺกโม – อิทํ สีลํฯ ยํ สมาทานํ – ตํ วตํ ฯ สํวรฏฺเฐน สีลํ, สมาทานฏฺเฐน วตํ – อิทํ วุจฺจติ สีลญฺเจว วตญฺจฯ

กตมํ วตํ น สีลํ? อฏฺฐ ธุตงฺคานิ – อารญฺญิกงฺคํ, ปิณฺฑปาติกงฺคํ, ปํสุกูลิกงฺคํ, เตจีวริกงฺคํ, สปทานจาริกงฺคํ, ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคํ, เนสชฺชิกงฺคํ, ยถาสนฺถติกงฺคํ – อิทํ วุจฺจติ วตํ น สีลํฯ วีริยสมาทานมฺปิ วุจฺจติ วตํ น สีลํฯ

กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ อฏฺฐิ จ อวสิสฺสตุ, สรีเร อุปสุสฺสตุ มํสโลหิตํ, ยํ ตํ ปุริสถาเมน ปุริสพเลน ปุริสวีริเยน ปุริสปรกฺกเมน ปตฺตพฺพํ น ตํ อปาปุณิตฺวา วีริยสฺส สณฺฐานํ ภวิสฺสตีติ – จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ น สีลํฯ

‘‘นาสิสฺสํ น ปิวิสฺสามิ, วิหารโต น นิกฺขเม [น นิกฺขมิํ (สฺยา.) มหานิ. 17];

นปิ ปสฺสํ นิปาเตสฺสํ, ตณฺหาสลฺเล อนูหเต’’ติฯ

จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ น สีลํฯ น ตาวาหํ อิมํ ปลฺลงฺกํ ภินฺทิสฺสามิ ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตีติ – จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํฯ น ตาวาหํ อิมมฺหา อาสนา วุฏฺฐหิสฺสามิ… น ตาวาหํ อิมมฺหา จงฺกมา โอโรหิสฺสามิ… วิหารา นิกฺขมิสฺสามิ… อฑฺฒโยคา นิกฺขมิสฺสามิ… ปาสาทา นิกฺขมิสฺสามิ… หมฺมิยา… คุหาย… เลณา… กุฏิยา… กูฏาคารา… อฏฺฏา… มาฬา… อุทฺทณฺฑา… อุปฏฺฐานสาลาย… มณฺฑปา… รุกฺขมูลา นิกฺขมิสฺสามิ ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตีติ – จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํฯ อิมสฺมิญฺเญว ปุพฺพณฺหสมยํ อริยธมฺมํ อาหริสฺสามิ สมาหริสฺสามิ อธิคจฺฉิสฺสามิ ผสฺสยิสฺสามิ สจฺฉิกริสฺสามีติ – จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํฯ อิมสฺมิญฺเญว มชฺฌนฺหิกสมยํ… สายนฺหสมยํ … ปุเรภตฺตํ… ปจฺฉาภตฺตํ… ปุริมยามํ… มชฺฌิมยามํ… ปจฺฉิมยามํ… กาเฬ… ชุณฺเห… วสฺเส… เหมนฺเต… คิมฺเห… ปุริเม วโยขนฺเธ… มชฺฌิเม วโยขนฺเธ… ปจฺฉิเม วโยขนฺเธ อริยธมฺมํ อาหริสฺสามิ สมาหริสฺสามิ อธิคจฺฉิสฺสามิ ผสฺสยิสฺสามิ สจฺฉิกริสฺสามีติ – จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํ – อยํ สีลพฺพตปาริสุทฺธิฯ เอทิสาย [กีทิสาย (สี.), อีทิสาย (สฺยา.)] สีลพฺพตปาริสุทฺธิยา สมนฺนาคโต อสฺสาติ – กานิ สีลพฺพตานาสฺสุฯ

ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโนติฯ ปหิตตฺตสฺสาติ อารทฺธวีริยสฺส ถามคตสฺส ทฬฺหปรกฺกมสฺส อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺทสฺส อนิกฺขิตฺตธุรสฺส กุสเลสุ ธมฺเมสุฯ อถ วา เปสิตตฺตสฺส ยสฺสตฺถาย เปสิโต อตฺตตฺเถ จ ญาเย จ ลกฺขเณ จ การเณ จ ฐานาฐาเน จฯ

‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ เปสิตตฺตสฺส, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ เปสิตตฺตสฺส, ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ เปสิตตฺตสฺส, ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ เปสิตตฺตสฺส …เป.… ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ เปสิตตฺตสฺส, ‘‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’ติ เปสิตตฺตสฺส…เป.… ‘‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’ติ เปสิตตฺตสฺส, ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ เปสิตตฺตสฺส…เป.… ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ เปสิตตฺตสฺส, ‘‘อิเม อาสวา’’ติ เปสิตตฺตสฺส…เป.… ‘‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ เปสิตตฺตสฺส, ‘‘อิเม ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา’’ติ เปสิตตฺตสฺส…เป.… ‘‘อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา’’ติ เปสิตตฺตสฺส, ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ เปสิตตฺตสฺส, ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ… จตุนฺนํ มหาภูตานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ เปสิตตฺตสฺส, ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺตฺนฺตฺติ เปสิตตฺตสฺสฯ ภิกฺขุโนติ ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส วา ภิกฺขุโน เสกฺขสฺส วา ภิกฺขุโนติ – ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโนฯ

เตนาห เถโร สาริปุตฺโต –

‘‘กฺยาสฺส พฺยปฺปถโย อสฺสุ, กฺยาสฺสสฺสุ อิธ โคจรา;

กานิ สีลพฺพตานาสฺสุ, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน’’ติฯ

[197]

กํ โส สิกฺขํ สมาทาย, เอโกทิ นิปโก สโต;

กมฺมาโร รชตสฺเสว, นิทฺธเม มลมตฺตโนฯ

กํ โส สิกฺขํ สมาทายาติ กํ โส สิกฺขํ อาทาย สมาทาย อาทิยิตฺวา สมาทิยิตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวาติ – กํ โส สิกฺขํ สมาทายฯ

เอโกทิ นิปโก สโตติฯ เอโกทีติ เอกคฺคจิตฺโต อวิกฺขิตฺตจิตฺโต อวิสาหฏมานโส สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ…เป.… สมฺมาสมาธิฯ นิปโกติ นิปโก ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวีฯ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต, เวทนาสุ…เป.… จิตฺเต…เป.… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโตฯ โส วุจฺจติ สโตติ – สโตฯ กํ โส สิกฺขํ สมาทายาติ อธิสีลสิกฺขํ ปุจฺฉติฯ เอโกทีติ อธิจิตฺตสิกฺขํ ปุจฺฉติฯ นิปโกติ อธิปญฺญาสิกฺขํ ปุจฺฉติฯ สโตติ ปาริสุทฺธิํ ปุจฺฉตีติ – กํ โส สิกฺขํ สมาทาย, เอโกทิ นิปโก สโตฯ

กมฺมาโร รชตสฺเสว, นิทฺธเม มลมตฺตโนติฯ กมฺมาโร วุจฺจติ สุวณฺณกาโร, รชตํ วุจฺจติ ชาตรูปํฯ ยถา สุวณฺณกาโร ชาตรูปสฺส โอฬาริกมฺปิ มลํ ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ, มชฺฌิมกมฺปิ มลํ ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ, สุขุมกมฺปิ มลํ ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ; เอวเมว ภิกฺขุ อตฺตโน โอฬาริเกปิ กิเลเส ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺติํ กโรติ อนภาวํ คเมติ, มชฺฌิมเกปิ กิเลเส… สุขุมเกปิ กิเลเส ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺติํ กโรติ อนภาวํ คเมติฯ

อถ วา ภิกฺขุ อตฺตโน ราคมลํ โทสมลํ โมหมลํ มานมลํ ทิฏฺฐิมลํ กิเลสมลํ ทุจฺจริตมลํ อนฺธกรณํ อจกฺขุกรณํ อญฺญาณกรณํ ปญฺญานิโรธิกํ วิฆาตปกฺขิกํ อนิพฺพานสํวตฺตนิกํ ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺติํ กโรติ อนภาวํ คเมติฯ

อถ วา สมฺมาทิฏฺฐิยา มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺติํ กโรติ อนภาวํ คเมติฯ สมฺมาสงฺกปฺเปน มิจฺฉาสงฺกปฺปํ…เป.… สมฺมาวาจาย มิจฺฉาวาจํ… สมฺมากมฺมนฺเตน มิจฺฉากมฺมนฺตํ… สมฺมาอาชีเวน มิจฺฉาอาชีวํ… สมฺมาวายาเมน มิจฺฉาวายามํ… สมฺมาสติยา มิจฺฉาสติํ… สมฺมาสมาธินา มิจฺฉาสมาธิํ… สมฺมาญาเณน มิจฺฉาญาณํ… สมฺมาวิมุตฺติยา มิจฺฉาวิมุตฺติํ ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺติํ กโรติ อนภาวํ คเมติฯ

อถ วา อริเยน อฏฺฐงฺคิเกน มคฺเคน สพฺเพ กิเลเส สพฺเพ ทุจฺจริเต สพฺเพ ทรเถ สพฺเพ ปริฬาเห สพฺเพ สนฺตาเป สพฺพากุสลาภิสงฺขาเร ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺติํ กโรติ อนภาวํ คเมตีติ – กมฺมาโร รชตสฺเสว นิทฺธเม มลมตฺตโนฯ

เตนาห เถโร สาริปุตฺโต –

‘‘กํ โส สิกฺขํ สมาทาย, เอโกทิ นิปโก สโต;

กมฺมาโร รชตสฺเสว, นิทฺธเม มลมตฺตโน’’ติฯ

[198]

วิชิคุจฺฉมานสฺส ยทิทํ ผาสุ, [สาริปุตฺตาติ ภควา]

ริตฺตาสนํ สยนํ เสวโต เว;

สมฺโพธิกามสฺส ยถานุธมฺมํ, ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานํฯ

วิชิคุจฺฉมานสฺส ยทิทํ ผาสูติฯ วิชิคุจฺฉมานสฺสาติ ชาติยา วิชิคุจฺฉมานสฺส, ชราย… พฺยาธินา… มรเณน… โสเกหิ … ปริเทเวหิ… ทุกฺเขหิ… โทมนสฺเสหิ… อุปายาเสหิ…เป.… ทิฏฺฐิพฺยสเนน ทุกฺเขน วิชิคุจฺฉมานสฺส อฏฺฏียมานสฺส [อฏฺฏิยมานสฺส (สฺยา. ก.)] หรายมานสฺสาติ – วิชิคุจฺฉมานสฺสฯ ยทิทํ ผาสูติ ยํ ผาสุวิหารํ ตํ กถยิสฺสามิฯ กตโม ผาสุวิหาโร? สมฺมาปฏิปทา อนุโลมปฏิปทา อปจฺจนีกปฏิปทา อวิรุทฺธปฏิปทา อนฺวตฺถปฏิปทา ธมฺมานุธมฺมปฏิปทา สีเลสุ ปริปูรการิตา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตญฺญุตา ชาคริยานุโยโค สติสมฺปชญฺญํ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค นิพฺพานญฺจ นิพฺพานคามินี จ ปฏิปทา – อยํ ผาสุวิหาโรติ – วิชิคุจฺฉมานสฺส ยทิทํ ผาสุฯ

สาริปุตฺตาติ ภควาติฯ ตํ เถรํ นาเมนาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนํฯ

อปิ จ ภคฺคราโคติ ภควา, ภคฺคโทโสติ ภควา, ภคฺคโมโหติ ภควา, ภคฺคมาโนติ ภควา, ภคฺคทิฏฺฐีติ ภควา, ภคฺคกณฺฑโกติ ภควา, ภคฺคกิเลโสติ ภควา, ภชิ วิภชิ ปวิภชิ [ปฏิภชิ (สี. สฺยา.) มหานิ. 50 นตฺถิ ปาฐนานตฺตํ] ธมฺมรตนนฺติ ภควา, ภวานํ อนฺตกโรติ ภควา, ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิตฺโต ภาวิตปญฺโญติ ภควา; ภชิ วา ภควา อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานีติ ภควา, ภาคี วา ภควา จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส ธมฺมรสสฺส วิมุตฺติรสสฺส อธิสีลสฺส อธิจิตฺตสฺส อธิปญฺญายาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ ฌานานํ จตุนฺนํ อปฺปมญฺญานํ จตุนฺนํ อารุปฺปสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อฏฺฐนฺนํ วิโมกฺขานํ อฏฺฐนฺนํ อภิญฺญายตนานํ นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ สญฺญาภาวนานํ ทสนฺนํ กสิณสมาปตฺตีนํ อานาปานสฺสติสมาธิสฺส อสุภสมาปตฺติยาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปญฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺสาติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ ตถาคตพลานํ จตุนฺนํ เวสารชฺชานํ จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ ฉนฺนํ อภิญฺญานํ ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺติ ภควา ; ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ, น ปิตรา กตํ, น ภาตรา กตํ, น ภคินิยา กตํ, น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ, น ญาติสาโลหิเตหิ กตํ, น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ, น เทวตาหิ กตํ; วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติ – สาริปุตฺตาติ ภควาฯ

ริตฺตาสนํ สยนํ เสวโต เวติฯ อาสนํ วุจฺจติ ยตฺถ นิสีทติ – มญฺโจ ปีฐํ ภิสิ ตฏฺฏิกา จมฺมขณฺโฑ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโร ปลาลสนฺถาโรฯ สยนํ วุจฺจติ เสนาสนํ วิหาโร อฑฺฒโยโค ปาสาโท หมฺมิยํ คุหาฯ ตํ สยนาสนํ อสปฺปายรูปทสฺสเนน ริตฺตํ วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํ, อสปฺปายสทฺทสฺสวเนน…เป.… อสปฺปาเยหิ ปญฺจหิ กามคุเณหิ ริตฺตํ วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํฯ ตํ สยนาสนํ เสวโต นิเสวโต สํเสวโต ปฏิเสวโตติ – ริตฺตาสนํ สยนํ เสวโต เวฯ

สมฺโพธิกามสฺส ยถานุธมฺมนฺติฯ สมฺโพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ…เป.… ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฏฺฐิฯ ตํ สมฺโพธิํ พุชฺฌิตุกามสฺส อนุพุชฺฌิตุกามสฺส ปฏิพุชฺฌิตุกามสฺส สมฺพุชฺฌิตุกามสฺส อธิคนฺตุกามสฺส ผสฺสิตุกามสฺส สจฺฉิกาตุกามสฺสาติ – สมฺโพธิกามสฺสฯ

ยถานุธมฺมนฺติ กตเม โพธิยา อนุธมฺมา? สมฺมาปฏิปทา อนุโลมปฏิปทา อปจฺจนีกปฏิปทา อวิรุทฺธปฏิปทา อนฺวตฺถปฏิปทา ธมฺมานุธมฺมปฏิปทา สีเลสุ ปริปูรการิตา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตญฺญุตา ชาคริยานุโยโค สติสมฺปชญฺญํ – อิเม วุจฺจนฺติ โพธิยา อนุธมฺมาฯ อถ วา จตุนฺนํ มคฺคานํ ปุพฺพภาเค วิปสฺสนา – อิเม วุจฺจนฺติ โพธิยา อนุธมฺมาติ – สมฺโพธิกามสฺส ยถานุธมฺมํฯ

ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานนฺติฯ นฺติ โพธิยา อนุธมฺมํฯ ปวกฺขามีติ ปวกฺขามิ อาจิกฺขิสฺสามิ เทเสสฺสามิ ปญฺญเปสฺสามิ ปฐเปสฺสามิ วิวริสฺสามิ วิภชิสฺสามิ อุตฺตานีกริสฺสามิ ปกาสิสฺสามิฯ ยถา ปชานนฺติ ยถา ปชานํ ยถา ปชานนฺโต อาชานนฺโต วิชานนฺโต ปฏิวิชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต น อิติหิติหํ น อิติกิราย น ปรมฺปราย น ปิฏกสมฺปทาย น ตกฺกเหตุ น นยเหตุ น อาการปริวิตกฺเกน น ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา สามํ สยมภิญฺญาตํ อตฺตปจฺจกฺขํ ธมฺมํ, ตํ กถยิสฺสามีติ – ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานํฯ

เตนาห ภควา –

‘‘วิชิคุจฺฉมานสฺส ยทิทํ ผาสุ, [สาริปุตฺตาติ ภควา]

ริตฺตาสนํ สยนํ เสวโต เว;

สมฺโพธิกามสฺส ยถานุธมฺมํ, ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชาน’’นฺติฯ

[199]

ปญฺจนฺนํ ธีโร ภยานํ น ภาเย, ภิกฺขุ สโต สปริยนฺตจารี;

ฑํสาธิปาตานํ สรีสปานํ [สิริํสปานํ (สี. ก.)], มนุสฺสผสฺสานํ จตุปฺปทานํฯ

ปญฺจนฺนํ ธีโร ภยานํ น ภาเยติฯ ธีโรติ ธีโร ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวีฯ ธีโร ปญฺจนฺนํ ภยานํ น ภาเยยฺย น ตเสยฺย น สนฺตเสยฺย น อุตฺตเสยฺย น ปริตฺตเสยฺย น สนฺตาสํ อาปชฺเชยฺย , อภีรู อสฺส อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหเรยฺยาติ – ปญฺจนฺนํ ธีโร ภยานํ น ภาเยฯ

ภิกฺขุ สโต สปริยนฺตจารีติฯ ภิกฺขูติ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก วา ภิกฺขุ เสกฺโข วา ภิกฺขุฯ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต, เวทนาสุ…เป.… จิตฺเต… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต – โส วุจฺจติ สโตฯ สปริยนฺตจารีติ จตฺตาโร ปริยนฺตา – สีลสํวรปริยนฺโต, อินฺทฺริยสํวรปริยนฺโต, โภชเน มตฺตญฺญุตาปริยนฺโต, ชาคริยานุโยคปริยนฺโตฯ

กตโม สีลสํวรปริยนฺโต? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ ฯ อนฺโตปูติภาวํ ปจฺจเวกฺขมาโน อนฺโต สีลสํวรปริยนฺเต จรติ, มริยาทํ น ภินฺทติ – อยํ สีลสํวรปริยนฺโตฯ

กตโม อินฺทฺริยสํวรปริยนฺโต? อิธ ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยญฺชนคฺคาหีฯ

ยตฺวาธิกรณเมนํ…เป.… จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติฯ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยญฺชนคฺคาหีฯ ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ สุสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา นานฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติฯ อาทิตฺตปริยายํ ปจฺจเวกฺขมาโน อนฺโต อินฺทฺริยสํวรปริยนฺเต จรติ, มริยาทํ น ภินฺทติ – อยํ อินฺทฺริยสํวรปริยนฺโตฯ

กตโม โภชเน มตฺตญฺญุตาปริยนฺโต? อิธ ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย, ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา ยาปนาย วิหิํสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหายฯ อิติ ปุราณญฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ, ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จาติฯ อกฺขพฺภญฺชนวณปฏิจฺฉาทนปุตฺตมํสูปมํ ปจฺจเวกฺขมาโน อนฺโต โภชเน มตฺตญฺญุตาปริยนฺเต จรติ, มริยาทํ น ภินฺทติ – อยํ โภชเน มตฺตญฺญุตาปริยนฺโตฯ

กตโม ชาคริยานุโยคปริยนฺโต? อิธ ภิกฺขุ ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ, รตฺติยา ปฐมํ ยามํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ, รตฺติยา มชฺฌิมํ ยามํ ทกฺขิเณน ปสฺเสน สีหเสยฺยํ กปฺเปติ ปาเท ปาทํ อจฺจาธาย สโต สมฺปชาโน อุฏฺฐานสญฺญํ มนสิ กริตฺวา, รตฺติยา ปจฺฉิมํ ยามํ ปจฺจุฏฺฐาย จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติฯ ภทฺเทกรตฺตวิหารํ [ภทฺเทกรตฺติวิหารํ (สี. ก.)] ปจฺจเวกฺขมาโน อนฺโต ชาคริยานุโยคปริยนฺเต จรติ, มริยาทํ น ภินฺทติ – อยํ ชาคริยานุโยคปริยนฺโตติ – ภิกฺขุ สโต สปริยนฺตจารีฯ

ฑํสาธิปาตานํ สรีสปานนฺติฯ ฑํสา วุจฺจนฺติ ปิงฺคลมกฺขิกาโยฯ อธิปาตกา วุจฺจนฺติ สพฺพาปิ มกฺขิกาโยฯ กิํการณา อธิปาตกา วุจฺจนฺติ สพฺพาปิ มกฺขิกาโย? ตา อุปฺปติตฺวา อุปฺปติตฺวา ขาทนฺติ; ตํการณา อธิปาตกา วุจฺจนฺติ สพฺพาปิ มกฺขิกาโยฯ สรีสปา วุจฺจนฺติ อหีติ – ฑํสาธิปาตานํ สรีสปานํฯ

มนุสฺสผสฺสานํ จตุปฺปทานนฺติฯ มนุสฺสผสฺสา วุจฺจนฺติ โจรา วา อสฺสุ มานวา วา กตกมฺมา วา อกตกมฺมา วาฯ เต ภิกฺขุํ ปญฺหํ วา ปุจฺเฉยฺยุํ วาทํ วา อาโรเปยฺยุํ อกฺโกเสยฺยุํ ปริภาเสยฺยุํ โรเสยฺยุํ วิโรเสยฺยุํ หิํเสยฺยุํ วิหิํเสยฺยุํ เหเฐยฺยุํ วิเหเฐยฺยุํ ฆาเตยฺยุํ อุปฆาเตยฺยุํ อุปฆาตํ วา กเรยฺยุํฯ โย โกจิ มนุสฺสโต อุปฆาโต – มนุสฺสผสฺโสฯ จตุปฺปทานนฺติ สีหา พฺยคฺฆา ทีปิ อจฺฉา ตรจฺฉา โกกา มหิํสา หตฺถีฯ เต ภิกฺขุํ มทฺเทยฺยุํ ขาเทยฺยุํ หิํเสยฺยุํ วิหิํเสยฺยุํ เหเฐยฺยุํ วิเหเฐยฺยุํ ฆาเตยฺยุํ อุปฆาเตยฺยุํ อุปฆาตํ วา กเรยฺยุํฯ จตุปฺปทโต อุปฆาโต ยํ กิญฺจิ จตุปฺปทภยนฺติ – มนุสฺสผสฺสานํ จตุปฺปทานํฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ปญฺจนฺนํ ธีโร ภยานํ น ภาเย, ภิกฺขุ สโต สปริยนฺตจารี;

ฑํสาธิปาตานํ สรีสปานํ, มนุสฺสผสฺสานํ จตุปฺปทาน’’นฺติฯ

[200]

ปรธมฺมิกานมฺปิ น สนฺตเสยฺย, ทิสฺวาปิ เตสํ พหุเภรวานิ;

อถาปรานิ อภิสมฺภเวยฺย, ปริสฺสยานิ กุสลานุเอสีฯ

ปรธมฺมิกานมฺปิ น สนฺตเสยฺย, ทิสฺวาปิ เตสํ พหุเภรวานีติฯ ปรธมฺมิกา วุจฺจนฺติ สตฺต สหธมฺมิเก ฐเปตฺวา เย เกจิ พุทฺเธ ธมฺเม สงฺเฆ อปฺปสนฺนา ฯ เต ภิกฺขุํ ปญฺหํ วา ปุจฺเฉยฺยุํ วาทํ วา อาโรเปยฺยุํ อกฺโกเสยฺยุํ ปริภาเสยฺยุํ โรเสยฺยุํ วิโรเสยฺยุํ หิํเสยฺยุํ วิหิํเสยฺยุํ เหเฐยฺยุํ วิเหเฐยฺยุํ ฆาเตยฺยุํ อุปฆาเตยฺยุํ อุปฆาตํ วา กเรยฺยุํฯ เตสํ พหุเภรเว ปสฺสิตฺวา วา สุณิตฺวา วา น เวเธยฺย น ปเวเธยฺย น สมฺปเวเธยฺย น ตเสยฺย น สนฺตเสยฺย น อุตฺตเสยฺย น ปริตฺตเสยฺย น ภาเยยฺย น สนฺตาสํ อาปชฺเชยฺย, อภีรู อสฺส อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหเรยฺยาติ – ปรธมฺมิกานมฺปิ น สนฺตเสยฺย ทิสฺวาปิ เตสํ พหุเภรวานิฯ

อถาปรานิ อภิสมฺภเวยฺย, ปริสฺสยานิ กุสลานุเอสีติฯ

อถาปรานิปิ อตฺถิ อภิสมฺโภตพฺพานิ อภิภวิตพฺพานิ อชฺโฌตฺถริตพฺพานิ ปริยาทิยิตพฺพานิ มทฺทิตพฺพานิฯ ปริสฺสยาติ ทฺเว ปริสฺสยา – ปากฏปริสฺสยา จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา จ…เป.… เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ กุสลานุเอสีติ สมฺมาปฏิปทํ อนุโลมปฏิปทํ อปจฺจนีกปฏิปทํ อวิรุทฺธปฏิปทํ อนฺวตฺถปฏิปทํ…เป.… อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ นิพฺพานญฺจ นิพฺพานคามินิญฺจ ปฏิปทํ เอสนฺเตน คเวสนฺเตน ปริเยสนฺเตน ปริสฺสยา อภิสมฺโภตพฺพา อภิภวิตพฺพา อชฺโฌตฺถริตพฺพา ปริยาทิยิตพฺพา มทฺทิตพฺพาติ – อถาปรานิ อภิสมฺภเวยฺย ปริสฺสยานิ กุสลานุเอสีฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ปรธมฺมิกานมฺปิ น สนฺตเสยฺย, ทิสฺวาปิ เตสํ พหุเภรวานิ;

อถาปรานิ อภิสมฺภเวยฺย, ปริสฺสยานิ กุสลานุเอสี’’ติฯ

[201]

อาตงฺกผสฺเสน ขุทาย ผุฏฺโฐ, สีตํ อถุณฺหํ [อตุณฺหํ (สี. ก.)] อธิวาสเยยฺย;

โส เตหิ ผุฏฺโฐ พหุธา อโนโก, วีริยปรกฺกมํ ทฬฺหํ กเรยฺยฯ

อาตงฺกผสฺเสน ขุทาย ผุฏฺโฐติฯ อาตงฺกผสฺโส วุจฺจติ โรคผสฺโสฯ โรคผสฺเสน ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อสฺส; จกฺขุโรเคน ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อสฺส, โสตโรเคน… ฆานโรเคน… ชิวฺหาโรเคน… กายโรเคน…เป.… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสน ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อสฺสฯ ขุทา วุจฺจติ ฉาตโกฯ ฉาตเกน ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อสฺสาติ – อาตงฺกผสฺเสน ขุทาย ผุฏฺโฐฯ

สีตํ อถุณฺหํ อธิวาสเยยฺยาติฯ สีตนฺติ ทฺวีหิ การเณหิ สีตํ โหติ – อพฺภนฺตรธาตุปฺปโกปวเสน [อพฺภนฺตรธาตุสงฺโกปวเสน (สฺยา.)] วา สีตํ โหติ, พหิทฺธา อุตุวเสน วา สีตํ โหติฯ อุณฺหนฺติ ทฺวีหิ การเณหิ อุณฺหํ โหติ – อพฺภนฺตรธาตุปฺปโกปวเสน วา อุณฺหํ โหติ, พหิทฺธา อุตุวเสน วา อุณฺหํ โหตีติ – สีตํ อถุณฺหํ

อธิวาสเยยฺยาติ ขโม อสฺส สีตสฺส อุณฺหสฺส ชิฆจฺฉาย ปิปาสาย ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสานํ ทุรุตฺตานํ ทุราคตานํ วจนปถานํ อุปฺปนฺนานํ สารีริกานํ เวทนานํ ทุกฺขานํ ติพฺพานํ [ติปฺปานํ (สี. สฺยา.)] ขรานํ กฏุกานํ อสาตานํ อมนาปานํ ปาณหรานํ อธิวาสกชาติโก อสฺสาติ – สีตํ อถุณฺหํ อธิวาสเยยฺยฯ

โส เตหิ ผุฏฺโฐ พหุธา อโนโกติฯ โส เตหีติ อาตงฺกผสฺเสน จ ขุทาย จ สีเตน จ อุณฺเหน จ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อสฺสาติ – โส เตหิ ผุฏฺโฐฯ พหุธาติ อเนกวิเธหิ อากาเรหิ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อสฺสาติ – โส เตหิ ผุฏฺโฐ พหุธา อโนโกติ อภิสงฺขารสหคตวิญฺญาณสฺส โอกาสํ น กโรตีติปิ – อโนโกฯ อถ วา กายทุจฺจริตสฺส วจีทุจฺจริตสฺส มโนทุจฺจริตสฺส โอกาสํ น กโรตีติปิ – อโนโกติ – โส เตหิ ผุฏฺโฐ พหุธา อโนโกฯ

วีริยปรกฺกมํ ทฬฺหํ กเรยฺยาติฯ วีริยปรกฺกโม วุจฺจติ โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ นิกฺกโม ปรกฺกโม อุยฺยาโม วายาโม อุสฺสาโห อุสฺโสฬฺหี อปฺปฏิวานี ถาโม ธิติ อสิถิลปรกฺกมตา อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺทตา อนิกฺขิตฺตธุรตา ธุรสมฺปคฺคาโห วีริยํ วีริยินฺทฺริยํ วีริยพลํ สมฺมาวายาโมฯ วีริยปรกฺกมํ ทฬฺหํ กเรยฺยาติฯ วีริยํ ปรกฺกมํ ทฬฺหํ กเรยฺย ถิรํ กเรยฺย, ทฬฺหสมาทาโน อสฺส อวตฺถิตสมาทาโนติ – วีริยปรกฺกมํ ทฬฺหํ กเรยฺยฯ

เตนาห ภควา –

‘‘อาตงฺกผสฺเสน ขุทาย ผุฏฺโฐ, สีตํ อถุณฺหํ อธิวาสเยยฺย;

โส เตหิ ผุฏฺโฐ พหุธา อโนโก, วีริยปรกฺกมํ ทฬฺหํ กเรยฺยา’’ติฯ

[202]

เถยฺยํ น กาเร น มุสา ภเณยฺย, เมตฺตาย ผสฺเส ตสถาวรานิ;

ยทาวิลตฺตํ มนโส วิชญฺญา, กณฺหสฺส ปกฺโขติ วิโนทเยยฺยฯ

เถยฺยํ น กาเร น มุสา ภเณยฺยาติฯ

เถยฺยํ น กาเรติ อิธ ภิกฺขุ อทินฺนาทานํ ปหาย อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต อสฺส ทินฺนาทายี ทินฺนปาฏิกงฺขี, อเถเนน สุจิภูเตน อตฺตนา วิหเรยฺยาติ – เถยฺยํ น กาเรฯ น มุสา ภเณยฺยาติ อิธ ภิกฺขุ มุสาวาทํ ปหาย มุสาวาทา ปฏิวิรโต อสฺส สจฺจวาที สจฺจสนฺโธ เถโต ปจฺจยิโก อวิสํวาทโก โลกสฺสาติ – เถยฺยํ น กาเร น มุสา ภเณยฺยฯ

เมตฺตาย ผสฺเส ตสถาวรานีติฯ เมตฺตาติ ยา สตฺเตสุ เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ อนุทยา อนุทยนา อนุทยิตตฺตํ [อนุทฺทยา (สี.) เอวมีทิเสสุ ทฺวีสุ ปเทสุปิ ทฺวิภาววเสนฯ อนุทา อนุทายนา อนุทายิตตฺตํ (สฺยา. ก.)] หิเตสิตา อนุกมฺปา อพฺยาปาโท อพฺยาปชฺโช [อพฺยาปชฺโฌ (สฺยา. ก.)] อโทโส กุสลมูลํฯ ตสาติ เยสํ ตสิตา ตณฺหา อปฺปหีนา, เยสญฺจ ภยเภรวา อปฺปหีนาฯ กิํการณา วุจฺจนฺติ ตสา? เต ตสนฺติ อุตฺตสนฺติ ปริตสนฺติ ภายนฺติ สนฺตาสํ อาปชฺชนฺติ; ตํการณา วุจฺจนฺติ ตสาฯ ถาวราติ เยสํ ตสิตา ตณฺหา ปหีนา, เยสญฺจ ภยเภรวา ปหีนาฯ กิํการณา วุจฺจนฺติ ถาวรา? เต น ตสนฺติ น อุตฺตสนฺติ น ปริตสนฺติ น ภายนฺติ สนฺตาสํ น อาปชฺชนฺติ; ตํการณา วุจฺจนฺติ ถาวราฯ เมตฺตาย ผสฺเส ตสถาวรานีติฯ ตเส จ ถาวเร จ เมตฺตาย ผสฺเสยฺย ผเรยฺย, เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหเรยฺยาติ – เมตฺตาย ผสฺเส ตสถาวรานิฯ

ยทาวิลตฺตํ มนโส วิชญฺญาติฯ ยทาติ ยทาฯ มนโสติ ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตุฯ กายทุจฺจริเตน จิตฺตํ อาวิลํ โหติ ลุฬิตํ เอริตํ ฆฏฺฏิตํ จลิตํ ภนฺตํ อวูปสนฺตํฯ วจีทุจฺจริเตน…เป.… มโนทุจฺจริเตน… ราเคน… โทเสน… โมเหน… โกเธน… อุปนาเหน… มกฺเขน… ปฬาเสน… อิสฺสาย… มจฺฉริเยน… มายาย… สาเฐยฺเยน… ถมฺเภน… สารมฺเภน… มาเนน… อติมาเนน… มเทน… ปมาเทน… สพฺพกิเลเสหิ… สพฺพทุจฺจริเตหิ… สพฺพทรเถหิ… สพฺพปริฬาเหหิ… สพฺพสนฺตาเปหิ… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ จิตฺตํ อาวิลํ โหติ ลุฬิตํ เอริตํ ฆฏฺฏิตํ จลิตํ ภนฺตํ อวูปสนฺตํฯ ยทาวิลตฺตํ มนโส วิชญฺญาติฯ

จิตฺตสฺส อาวิลภาวํ ชาเนยฺย อาชาเนยฺย วิชาเนยฺย ปฏิวิชาเนยฺย ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ – ยทาวิลตฺตํ มนโส วิชญฺญาฯ

กณฺหสฺส ปกฺโขติ วิโนทเยยฺยาติฯ กณฺโหติ โย โส มาโร กณฺโห อธิปติ อนฺตคุ นมุจิ ปมตฺตพนฺธุฯ กณฺหสฺส ปกฺโข มารปกฺโข มารปาโส มารพฬิสํ มารามิสํ มารวิสโย มารนิวาโส มารโคจโร มารพนฺธนนฺติ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติฯ เอวมฺปิ กณฺหสฺส ปกฺโขติ วิโนทเยยฺยฯ อถ วา กณฺหสฺส ปกฺโข มารปกฺโข อกุสลปกฺโข ทุกฺขุทฺทโย ทุกฺขวิปาโก นิรยสํวตฺตนิโก ติรจฺฉานโยนิสํวตฺตนิโก เปตฺติวิสยสํวตฺตนิโกติ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติฯ เอวมฺปิ กณฺหสฺส ปกฺโขติ วิโนทเยยฺยฯ

เตนาห ภควา –

‘‘เถยฺยํ น กาเร น มุสา ภเณยฺย, เมตฺตาย ผสฺเส ตสถาวรานิ;

ยทาวิลตฺตํ มนโส วิชญฺญา, กณฺหสฺส ปกฺโขติ วิโนทเยยฺยา’’ติฯ

[203]

โกธาติมานสฺส วสํ น คจฺเฉ, มูลมฺปิ เตสํ ปลิขญฺญ ติฏฺเฐ;

อถปฺปิยํ วา ปน อปฺปิยํ วา, อทฺธา ภวนฺโต อภิสมฺภเวยฺยฯ

โกธาติมานสฺส วสํ น คจฺเฉติฯ โกโธติ โย จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต…เป.… จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺสฯ อติมาโนติ อิเธกจฺโจ ปรํ อติมญฺญติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา…เป.… อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาฯ โกธาติมานสฺส วสํ น คจฺเฉติฯ โกธสฺส จ อติมานสฺส จ วสํ น คจฺเฉยฺย, โกธญฺจ อติมานญฺจ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ – โกธาติมานสฺส วสํ น คจฺเฉฯ

มูลมฺปิ เตสํ ปลิขญฺญ ติฏฺเฐติฯ กตมํ โกธสฺส มูลํ? อวิชฺชา มูลํ, อโยนิโส มนสิกาโร มูลํ, อสฺมิมาโน มูลํ, อหิริกํ มูลํ, อโนตฺตปฺปํ มูลํ, อุทฺธจฺจํ มูลํ – อิทํ โกธสฺส มูลํฯ

กตมํ อติมานสฺส มูลํ? อวิชฺชา มูลํ, อโยนิโส มนสิกาโร มูลํ, อสฺมิมาโน มูลํ, อหิริกํ มูลํ , อโนตฺตปฺปํ มูลํ, อุทฺธจฺจํ มูลํ – อิทํ อติมานสฺส มูลํฯ มูลมฺปิ เตสํ ปลิขญฺญ ติฏฺเฐติฯ โกธสฺส จ อติมานสฺส จ มูลํ ปลิขณิตฺวา อุทฺธริตฺวา สมุทฺธริตฺวา อุปฺปาฏยิตฺวา สมุปฺปาฏยิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา ติฏฺเฐยฺย สนฺติฏฺเฐยฺยาติ – มูลมฺปิ เตสํ ปลิขญฺญ ติฏฺเฐฯ

อถปฺปิยํ วา ปน อปฺปิยํ วา, อทฺธา ภวนฺโต อภิสมฺภวैยฺยาติฯ อถาติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อถาติฯ ปิยาติ ทฺเว ปิยา – สตฺตา วา สงฺขารา วาฯ กตเม สตฺตา ปิยา? อิธ ยาสฺส [ยสฺส (สฺยา.) สุตฺตมาลา โอโลเกตพฺพา] เต โหนฺติ อตฺถกามา หิตกามา ผาสุกามา โยคกฺเขมกามา มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา ภคินี วา ปุตฺตา วา ธีตา วา มิตฺตา วา อมจฺจา วา ญาตี วา สาโลหิตา วา – อิเม สตฺตา ปิยาฯ กตเม สงฺขารา ปิยา? มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฏฺฐพฺพา – อิเม สงฺขารา ปิยาฯ อปฺปิยาติ ทฺเว อปฺปิยา – สตฺตา วา สงฺขารา วาฯ กตเม สตฺตา อปฺปิยา? อิธ ยาสฺส เต โหนฺติ อนตฺถกามา อหิตกามา อผาสุกามา อโยคกฺเขมกามา ชีวิตา โวโรเปตุกามา – อิเม สตฺตา อปฺปิยาฯ กตเม สงฺขารา อปฺปิยา? อมนาปิกา รูปา อมนาปิกา สทฺทา, คนฺธา… รสา… โผฏฺฐพฺพา – อิเม สงฺขารา อปฺปิยาฯ อทฺธาติ เอกํสวจนํ นิสฺสํสยวจนํ นิกฺกงฺขวจนํ อทฺเวชฺฌวจนํ อทฺเวฬฺหกวจนํ นิยฺยานิกวจนํ อปณฺณกวจนํ อวตฺถาปนวจนเมตํ – อทฺธาติฯ อถปฺปิยํ วา ปน อปฺปิยํ วา, อทฺธา ภวนฺโต อภิสมฺภเวยฺยาติฯ ปิยาปฺปิยํ สาตาสาตํ สุขทุกฺขํ โสมนสฺสโทมนสฺสํ อิฏฺฐานิฏฺฐํ อภิสมฺภวนฺโต วา อภิภเวยฺย อธิภวนฺโต วา อภิสมฺภเวยฺยาติ – อถปฺปิยํ วา ปน อปฺปิยํ วา อทฺธา ภวนฺโต อภิสมฺภเวยฺยฯ

เตนาห ภควา –

‘‘โกธาติมานสฺส วสํ น คจฺเฉ, มูลมฺปิ เตสํ ปลิขญฺญ ติฏฺเฐ;

อถปฺปิยํ วา ปน อปฺปิยํ วา, อทฺธา ภวนฺโต อภิสมฺภเวยฺยา’’ติฯ

[204]

ปญฺญํ ปุรกฺขตฺวา กลฺยาณปีติ, วิกฺขมฺภเย ตานิ ปริสฺสยานิ;

อรติํ สเหถ สยนมฺหิ ปนฺเต, จตุโร สเหถ ปริเทวธมฺเมฯ

ปญฺญํ ปุรกฺขตฺวา กลฺยาณปีตีติฯ ปญฺญาติ ยา ปญฺญา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย…เป.… อโมโห สมฺมาทิฏฺฐิฯ ปญฺญํ ปุรกฺขตฺวาติ อิเธกจฺโจ ปญฺญํ ปุรโต กตฺวา จรติ ปญฺญาธโช ปญฺญาเกตุ ปญฺญาธิปเตยฺโย วิจยพหุโล ปวิจยพหุโล เปกฺขายนพหุโล [โอกฺขายนพหุโล (พหูสุ)] สมฺเปกฺขายนพหุโล [สโมกฺขายนพหุโล (สี. สฺยา.)] วิภูตวิหารี ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตยฺโยติฯ เอวมฺปิ ปญฺญํ ปุรกฺขตฺวาฯ

อถ วา คจฺฉนฺโต วา ‘‘คจฺฉามี’’ติ ปชานาติ, ฐิโต วา ‘‘ฐิโตมฺหี’’ติ ปชานาติ, นิสินฺโน วา ‘‘นิสินฺโนมฺหี’’ติ ปชานาติ, สยาโน วา ‘‘สยาโนมฺหี’’ติ ปชานาติ, ยถา ยถา วา ปนสฺส กาโย ปณิหิโต โหติ ตถา ตถา นํ ปชานาตีติฯ เอวมฺปิ ปญฺญํ ปุรกฺขตฺวาฯ

อถ วา อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหติ, อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี โหติ, สมิญฺชิเต ปสาริเต สมฺปชานการี โหติ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สมฺปชานการี โหติ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สมฺปชานการี โหติ, อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สมฺปชานการี โหติ, คเต ฐิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหิภาเว สมฺปชานการี โหตีติฯ เอวมฺปิ ปญฺญํ ปุรกฺขตฺวาฯ

กลฺยาณปีตีติ พุทฺธานุสฺสติวเสน อุปฺปชฺชติ ปีติ ปาโมชฺชํ [ปามุชฺชํ (สฺยา.)] – กลฺยาณปีตีติฯ ธมฺมานุสฺสติ สงฺฆานุสฺสติ สีลานุสฺสติ จาคานุสฺสติ เทวตานุสฺสติ อานาปานสฺสติ มรณสฺสติ กายคตาสติวเสน อุปสมานุสฺสติวเสน อุปฺปชฺชติ ปีติ ปาโมชฺชํ – กลฺยาณปีตีติ – ปญฺญํ ปุรกฺขตฺวา กลฺยาณปีติฯ

วิกฺขมฺภเย ตานิ ปริสฺสยานีติฯ

ปริสฺสยาติ ทฺเว ปริสฺสยา – ปากฏปริสฺสยา จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ ปากฏปริสฺสยา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา…เป.… เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ วิกฺขมฺภเย ตานิ ปริสฺสยานีติฯ ตานิ ปริสฺสยานิ วิกฺขมฺเภยฺย อภิภเวยฺย อชฺโฌตฺถเรยฺย ปริยาทิเยยฺย มทฺเทยฺยาติ – วิกฺขมฺภเย ตานิ ปริสฺสยานิฯ

อรติํ สเหถ สยนมฺหิ ปนฺเตติฯ อรตีติ ยา อรติ อรติตา อนภิรติ อนภิรมณา [อนภิรมนา (พหูสุ) วิภ. 856] อุกฺกณฺฐิตา ปริตสฺสิตาฯ สยนมฺหิ ปนฺเตติ ปนฺเตสุ วา เสนาสเนสุ อญฺญตรญฺญตเรสุ วา อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ อรติํ สเหยฺย อภิภเวยฺย อชฺโฌตฺถเรยฺย ปริยาทิเยยฺย มทฺเทยฺยาติ – อรติํ สเหถ สยนมฺหิ ปนฺเตฯ

จตุโร สเหถ ปริเทวธมฺเมติฯ จตฺตาโร ปริเทวนีเย ธมฺเม สเหยฺย ปริสเหยฺย อภิภเวยฺย อชฺโฌตฺถเรยฺย ปริยาทิเยยฺย มทฺเทยฺยาติ – จตุโร สเหถ ปริเทวธมฺเมฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ปญฺญํ ปุรกฺขตฺวา กลฺยาณปีติ, วิกฺขมฺภเย ตานิ ปริสฺสยานิ;

อรติํ สเหถ สยนมฺหิ ปนฺเต, จตุโร สเหถ ปริเทวธมฺเม’’ติฯ

[205]

กิํสู อสิสฺสํ กุว วา [กุหิํ วา (สี.), กุวํ วา (สฺยา.), กุถ วา (ก.)] อสิสฺสํ, ทุกฺขํ วต เสตฺถ กุวชฺช เสสฺสํ;

เอเต วิตกฺเก ปริเทวเนยฺเย, วินเยถ เสโข อนิเกตจารี [อนิเกตสารี (สฺยา.)]

กิํสู อสิสฺสํ กุว วา อสิสฺสนฺติฯ กิํสู อสิสฺสามีติ กิํ ภุญฺชิสฺสามิ โอทนํ วา กุมฺมาสํ วา สตฺตุํ วา มจฺฉํ วา มํสํ วาติ – กิํสู อสิสฺสํฯ กุว วา อสิสฺสนฺติ กตฺถ ภุญฺชิสฺสามิ ขตฺติยกุเล วา พฺราหฺมณกุเล วา เวสฺสกุเล วา สุทฺทกุเล วาติ – กิํสู อสิสฺสํ กุว วา อสิสฺสํฯ

ทุกฺขํ วต เสตฺถ กุวชฺช เสสฺสนฺติ อิมํ รตฺติํ ทุกฺขํ สยิตฺถ ผลเก วา ตฏฺฏิกาย วา จมฺมขณฺเฑ วา ติณสนฺถาเร วา ปณฺณสนฺถาเร วา ปลาลสนฺถาเร วาฯ

อาคามิรตฺติํ [อาคมนรตฺติํ (สฺยา.)] กตฺถ สุขํ สยิสฺสามิ มญฺเจ วา ปีเฐ วา ภิสิยา วา พิมฺโพหเน วา วิหาเร วา อฑฺฒโยเค วา ปาสาเท วา หมฺมิเย วา คุหาย วาติ – ทุกฺขํ วต เสตฺถ กุวชฺช เสสฺสํฯ

เอเต วิตกฺเก ปริเทวเนยฺเยติฯ เอเต วิตกฺเกติ ทฺเว ปิณฺฑปาตปฏิสญฺญุตฺเต วิตกฺเก, ทฺเว เสนาสนปฏิสญฺญุตฺเต วิตกฺเกฯ ปริเทวเนยฺเยติ อาเทวเนยฺเย ปริเทวเนยฺเยติ – เอเต วิตกฺเก ปริเทวเนยฺเยฯ

วินเยถ เสโข อนิเกตจารีติฯ เสโขติ กิํการณา วุจฺจติ เสโข? สิกฺขตีติ – เสโขฯ กิญฺจ สิกฺขติ? อธิสีลมฺปิ สิกฺขติ, อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺขติ, อธิปญฺญมฺปิ สิกฺขติฯ กตมา อธิสีลสิกฺขา…เป.… อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาฯ อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺขติ, ชานนฺโต ปสฺสนฺโต ปจฺจเวกฺขนฺโต จิตฺตํ อธิฏฺฐหนฺโต สิกฺขติ, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต สิกฺขติ, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต, สติํ อุปฏฺฐเปนฺโต, จิตฺตํ สมาทหนฺโต, ปญฺญาย ปชานนฺโต สิกฺขติ, อภิญฺเญยฺยํ อภิชานนฺโต สิกฺขติ, ปริญฺเญยฺยํ ปริชานนฺโต, ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต, ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺขติ อาจรติ สมาจรติ สมาทาย สิกฺขติฯ ตํการณา วุจฺจติ – เสโขฯ วินยาย ปฏิวินยาย ปหานาย วูปสมาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปสฺสทฺธิยา อธิสีลมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิปญฺญมฺปิ สิกฺเขยฺยฯ อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย ชานนฺโต…เป.… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺเขยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺยาติ – วินเยถ เสโขฯ

อนิเกตจารีติ ฯ กถํ นิเกตจารี โหติ? อิเธกจฺโจ กุลปลิโพเธน สมนฺนาคโต โหติ, คณปลิโพเธน… อาวาสปลิโพเธน… จีวรปลิโพเธน… ปิณฺฑปาตปลิโพเธน… เสนาสนปลิโพเธน… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารปลิโพเธน สมนฺนาคโต โหติฯ เอวํ นิเกตจารี โหติฯ กถํ อนิเกตจารี โหติ? อิธ ภิกฺขุ น กุลปลิโพเธน สมนฺนาคโต โหติ, น คณปลิโพเธน… น อาวาสปลิโพเธน… น จีวรปลิโพเธน… น ปิณฺฑปาตปลิโพเธน… น เสนาสนปลิโพเธน… น คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารปลิโพเธน สมนฺนาคโต โหติฯ เอวํ อนิเกตจารี โหติฯ

‘‘มคธํ คตา โกสลํ คตา, เอกจฺจิยา ปน วชฺชิภูมิยา;

มิคา วิย อสงฺฆจาริโน [มาคธา วิสงฺฆจาริโน (สฺยา.)], อนิเกตา วิหรนฺติ ภิกฺขโวฯ

‘‘สาธุ จริตกํ สาธุ สุจริตํ, สาธุ สทา อนิเกตวิหาโร;

อตฺถปุจฺฉนํ ปทกฺขิณํ กมฺมํ, เอตํ สามญฺญํ อกิญฺจนสฺสา’’ติฯ

วินเยถ เสโข อนิเกตจารีฯ เตนาห ภควา –

‘‘กิํสู อสิสฺสํ กุว วา อสิสฺสํ, ทุกฺขํ วต เสตฺถ กุวชฺช เสสฺสํ;

เอเต วิตกฺเก ปริเทวเนยฺเย, วินเยถ เสโข อนิเกตจารี’’ติฯ

[206]

อนฺนญฺจ ลทฺธา วสนญฺจ กาเล, มตฺตํ ส ชญฺญา [มตฺตํ โส ชญฺญา (สฺยา.)] อิธ โตสนตฺถํ;

โส เตสุ คุตฺโต ยตจาริ คาเม, รุสิโตปิ [ทูสิโตปิ (ก.)] วาจํ ผรุสํ น วชฺชาฯ

อนฺนญฺจ ลทฺธา วสนญฺจ กาเลติฯ อนฺนนฺติ โอทโน กุมฺมาโส สตฺตุ มจฺโฉ มํสํฯ วสนนฺติ ฉ จีวรานิ – โขมํ, กปฺปาสิกํ, โกเสยฺยํ, กมฺพลํ, สาณํ, ภงฺคํฯ อนฺนญฺจ ลทฺธา วสนญฺจ กาเลติฯ จีวรํ ลภิตฺวา ปิณฺฑปาตํ ลภิตฺวา น กุหนาย, น ลปนาย, น เนมิตฺติกตาย, น นิปฺเปสิกตาย, น ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตาย, น ทารุทาเนน, น เวฬุทาเนน, น ปตฺตทาเนน, น ปุปฺผทาเนน, น ผลทาเนน, น สินานทาเนน, น จุณฺณทาเนน, น มตฺติกาทาเนน, น ทนฺตกฏฺฐทาเนน, น มุโขทกทาเนน, น จาตุกมฺยตาย, น มุคฺคสูปฺยตาย, น ปาริภฏฺยตาย, น ปีฐมทฺทิกตาย, น วตฺถุวิชฺชาย, น ติรจฺฉานวิชฺชาย, น องฺควิชฺชาย, น นกฺขตฺตวิชฺชาย, น ทูตคมเนน, น ปหิณคมเนน, น ชงฺฆเปสนิเกน, น เวชฺชกมฺเมน, น ปิณฺฑปฏิปิณฺฑเกน, น ทานานุปฺปทาเนน ธมฺเมน สเมน ลทฺธา ลภิตฺวา อธิคนฺตฺวา วินฺทิตฺวา ปฏิลภิตฺวาติ – อนฺนญฺจ ลทฺธา วสนญฺจ กาเลฯ

มตฺตํ ส ชญฺญา อิธ โตสนตฺถนฺติฯ มตฺตํ ส ชญฺญาติ ทฺวีหิ การเณหิ มตฺตํ ชาเนยฺย – ปฏิคฺคหณโต วา ปริโภคโต วาฯ กถํ ปฏิคฺคหณโต มตฺตํ ชานาติ? โถเกปิ ทิยฺยมาเน กุลานุทยาย [กุลานุทฺทยาย (สี. ก.)] กุลานุรกฺขาย กุลานุกมฺปาย ปฏิคฺคณฺหาติ, พหุเกปิ ทิยฺยมาเน กายปริหาริกํ จีวรํ ปฏิคฺคณฺหาติ กุจฺฉิปริหาริกํ ปิณฺฑปาตํ ปฏิคฺคณฺหาติฯ เอวํ ปฏิคฺคหณโต มตฺตํ ชานาติฯ กถํ ปริโภคโต มตฺตํ ชานาติ?

ปฏิสงฺขา โยนิโส จีวรํ ปฏิเสวติ ยาวเทว สีตสฺส ปฏิฆาตาย อุณฺหสฺส ปฏิฆาตาย ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสานํ ปฏิฆาตาย, ยาวเทว หิริโกปีนปฏิจฺฉาทนตฺถํฯ

ปฏิสงฺขา โยนิโส ปิณฺฑปาตํ ปฏิเสวติ เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย, ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา ยาปนาย วิหิํสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหายฯ อิติ ปุราณญฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ, ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จฯ

ปฏิสงฺขา โยนิโส เสนาสนํ ปฏิเสวติ ยาวเทว สีตสฺส ปฏิฆาตาย อุณฺหสฺส ปฏิฆาตาย ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสานํ ปฏิฆาตาย, ยาวเทว อุตุปริสฺสยวิโนทนปฏิสลฺลานารามตฺถํฯ

ปฏิสงฺขา โยนิโส คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปฏิเสวติ ยาวเทว อุปฺปนฺนานํ เวยฺยาพฺยาธิกานํ [เวยฺยาพาธิกานํ (สี. สฺยา.)] เวทนานํ ปฏิฆาตาย อพฺยาปชฺชปรมตายฯ

เอวํ ปริโภคโต มตฺตํ ชานาติฯ มตฺตํ ส ชญฺญาติฯ อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ มตฺตํ ชาเนยฺย อาชาเนยฺย ปฏิวิชาเนยฺย ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ – มตฺตํ ส ชญฺญาฯ

อิธ โตสนตฺถนฺติฯ

อิธ ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโฐ โหติ อิตรีตเรน จีวเรน อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺฐิยา จ วณฺณวาที, น จ จีวรเหตุ อเนสนํ อปฺปติรูปํ อาปชฺชติ; อลทฺธา จ จีวรํ น ปริตสฺสติ, ลทฺธา จ จีวรํ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺฌาปนฺโน, อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปญฺโญ ปริภุญฺชติ; ตาย จ ปน อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺฐิยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติฯ โย หิ ตตฺถ ทกฺโข อนลโส สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต – อยํ วุจฺจติ ภิกฺขุ โปราเณ อคฺคญฺเญ อริยวํเส ฐิโตฯ

ปุน จปรํ ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโฐ โหติ อิตรีตเรน ปิณฺฑปาเตน อิตรีตรปิณฺฑปาตสนฺตุฏฺฐิยา จ วณฺณวาที, น จ ปิณฺฑปาตเหตุ อเนสนํ อปฺปติรูปํ อาปชฺชติ, อลทฺธา จ ปิณฺฑปาตํ น ปริตสฺสติ, ลทฺธา จ ปิณฺฑปาตํ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺฌาปนฺโน, อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปญฺโญ ปริภุญฺชติ; ตาย จ ปน อิตรีตรปิณฺฑปาตสนฺตุฏฺฐิยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติฯ โย หิ ตตฺถ ทกฺโข อนลโส สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต – อยํ วุจฺจติ ภิกฺขุ โปราเณ อคฺคญฺเญ อริยวํเส ฐิโตฯ

ปุน จปรํ ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโฐ โหติ อิตรีตเรน เสนาสเนน อิตรีตรเสนาสนสนฺตุฏฺฐิยา จ วณฺณวาที, น จ เสนาสนเหตุ อเนสนํ อปฺปติรูปํ อาปชฺชติ , อลทฺธา จ เสนาสนํ น ปริตสฺสติ, ลทฺธา จ เสนาสนํ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺฌาปนฺโน, อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปญฺโญ ปริภุญฺชติ; ตาย จ ปน อิตรีตรเสนาสนสนฺตุฏฺฐิยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติฯ โย หิ ตตฺถ ทกฺโข อนลโส สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต – อยํ วุจฺจติ ภิกฺขุ โปราเณ อคฺคญฺเญ อริยวํเส ฐิโตฯ

ปุน จปรํ ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโฐ โหติ อิตรีตเรน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรน, อิตรีตรคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสนฺตุฏฺฐิยา จ วณฺณวาที, น จ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารเหตุ อเนสนํ อปฺปติรูปํ อาปชฺชติ, อลทฺธา จ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ น ปริตสฺสติ, ลทฺธา จ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺฌาปนฺโน, อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปญฺโญ ปริภุญฺชติ; ตาย จ ปน อิตรีตรคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสนฺตุฏฺฐิยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติฯ โย หิ ตตฺถ ทกฺโข อนลโส สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต – อยํ วุจฺจติ ภิกฺขุ โปราเณ อคฺคญฺเญ อริยวํเส ฐิโตติ – มตฺตํ ส ชญฺญา อิธ โตสนตฺถํฯ

โส เตสุ คุตฺโต ยตจาริ คาเมติฯ โส เตสุ คุตฺโตติ จีวเร ปิณฺฑปาเต เสนาสเน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร คุตฺโต โคปิโต รกฺขิโต สํวุโตติฯ เอวมฺปิ โส เตสุ คุตฺโตฯ อถ วา อายตเนสุ คุตฺโต โคปิโต รกฺขิโต สํวุโตติฯ เอวมฺปิ โส เตสุ คุตฺโตฯ

ยตจาริ คาเมติ คาเม ยโต ยตฺโต ปฏิยตฺโต คุตฺโต โคปิโต รกฺขิโต สํวุโตติ – โส เตสุ คุตฺโต ยตจาริ คาเมฯ

รุสิโตปิ วาจํ ผรุสํ น วชฺชาติฯ ทูสิโต ขุํสิโต วมฺภิโต ฆฏฺฏิโต ครหิโต อุปวทิโต ผรุเสน กกฺขเฬน นปฺปฏิวชฺชา นปฺปฏิภเณยฺย, อกฺโกสนฺตํ น ปจฺจกฺโกเสยฺย, โรสนฺตํ นปฺปฏิโรเสยฺย, ภณฺฑนฺตํ น ปฏิภณฺเฑยฺย, น กลหํ กเรยฺย, น ภณฺฑนํ กเรยฺย, น วิคฺคหํ กเรยฺย, น วิวาทํ กเรยฺย, น เมธคํ กเรยฺย, กลหํ ภณฺฑนํ วิคฺคหํ วิวาทํ เมธคํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, กลหภณฺฑนวิคฺคหวิวาทเมธคา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – รุสิโตปิ วาจํ ผรุสํ น วชฺชาฯ

เตนาห ภควา –

‘‘อนฺนญฺจ ลทฺธา วสนญฺจ กาเล, มตฺตํ ส ชญฺญา อิธ โตสนตฺถํ;

โส เตสุ คุตฺโต ยตจาริ คาเม, รุสิโตปิ วาจํ ผรุสํ น วชฺชา’’ติฯ

[207]

โอกฺขิตฺตจกฺขุ น จ ปาทโลโล, ฌานานุยุตฺโต พหุชาครสฺส;

อุเปกฺขมารพฺภ สมาหิตตฺโต, ตกฺกาสยํ กุกฺกุจฺจญฺจุปจฺฉินฺเท [กุกฺกุจฺจิยูปจฺฉินฺเท (สฺยา.)]

โอกฺขิตฺตจกฺขุ น จ ปาทโลโลติฯ

กถํ ขิตฺตจกฺขุ โหติ ? อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ จกฺขุโลโล, จกฺขุโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ, ‘‘อทิฏฺฐํ ทกฺขิตพฺพํ, ทิฏฺฐํ สมติกฺกมิตพฺพ’’นฺติ อาราเมน อารามํ อุยฺยาเนน อุยฺยานํ คาเมน คามํ นิคเมน นิคมํ นคเรน นครํ รฏฺเฐน รฏฺฐํ ชนปเทน ชนปทํ ทีฆจาริกํ อนวฏฺฐิตจาริกํ อนุยุตฺโต จ โหติ รูปทสฺสนายฯ เอวมฺปิ ขิตฺตจกฺขุ โหติฯ

อถ วา ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ วีถิํ ปฏิปนฺโน อสํวุโต คจฺฉติ หตฺถิํ โอโลเกนฺโต, อสฺสํ โอโลเกนฺโต, รถํ โอโลเกนฺโต, ปตฺติํ โอโลเกนฺโต, อิตฺถิโย โอโลเกนฺโต, ปุริเส โอโลเกนฺโต, กุมารเก โอโลเกนฺโต, กุมาริกาโย โอโลเกนฺโต, อนฺตราปณํ โอโลเกนฺโต, ฆรมุขานิ โอโลเกนฺโต, อุทฺธํ โอโลเกนฺโต, อโธ โอโลเกนฺโต, ทิสาวิทิสํ วิเปกฺขมาโน [เปกฺขมาโน (พหูสุ)] คจฺฉติฯ เอวมฺปิ ขิตฺตจกฺขุ โหติฯ

อถ วา ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยญฺชนคฺคาหีฯ ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย นปฺปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติฯ เอวมฺปิ ขิตฺตจกฺขุ โหติฯ

ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภุญฺชิตฺวา เต เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ – นจฺจํ คีตํ วาทิตํ เปกฺขํ อกฺขานํ ปาณิสฺสรํ เวตาฬํ กุมฺภถูณํ โสภนกํ จณฺฑาลํ วํสํ โธวนํ หตฺถิยุทฺธํ อสฺสยุทฺธํ มหิํสยุทฺธํ อุสภยุทฺธํ อชยุทฺธํ เมณฺฑยุทฺธํ กุกฺกุฏยุทฺธํ วฏฺฏกยุทฺธํ ทณฺฑยุทฺธํ มุฏฺฐิยุทฺธํ นิพฺพุทฺธํ อุยฺโยธิกํ พลคฺคํ เสนาพฺยูหํ อนีกทสฺสนํ อิติ วาฯ เอวมฺปิ ขิตฺตจกฺขุ โหติฯ

กถํ น ขิตฺตจกฺขุ โหติ? อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ น จกฺขุโลโล น จกฺขุโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ ‘‘อทิฏฺฐํ ทกฺขิตพฺพํ ทิฏฺฐํ สมติกฺกมิตพฺพ’’นฺติ น อาราเมน อารามํ น อุยฺยาเนน อุยฺยานํ น คาเมน คามํ น นิคเมน นิคมํ น นคเรน นครํ น รฏฺเฐน รฏฺฐํ น ชนปเทน ชนปทํ ทีฆจาริกํ อนวฏฺฐิตจาริกํ อนนุยุตฺโต จ โหติ รูปทสฺสนาย ฯ เอวมฺปิ น ขิตฺตจกฺขุ โหติฯ

อถ วา ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ วีถิํ ปฏิปนฺโน สํวุโต คจฺฉติ น หตฺถิํ โอโลเกนฺโต…เป.… น ทิสาวิทิสํ วิเปกฺขมาโน คจฺฉติฯ เอวมฺปิ น ขิตฺตจกฺขุ โหติฯ

อถ วา ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ…เป.… จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติฯ เอวมฺปิ น ขิตฺตจกฺขุ โหติฯ

ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภุญฺชิตฺวา…เป.… อนีกทสฺสนํ อิติ วาฯ เอวรูปา วิสูกทสฺสนานุโยคา ปฏิวิรโต โหติฯ เอวมฺปิ น ขิตฺตจกฺขุ โหตีติ – โอกฺขิตฺตจกฺขุฯ

น จ ปาทโลโลติฯ กถํ ปาทโลโล โหติ? อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ ปาทโลโล ปาทโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ, อาราเมน อารามํ…เป.… ทีฆจาริกํ อนวฏฺฐิตจาริกํ อนุยุตฺโต โหติ รูปทสฺสนายฯ เอวมฺปิ ปาทโลโล โหติฯ

อถ วา ภิกฺขุ อนฺโตปิ สงฺฆาราเม ปาทโลโล ปาทโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ, น อตฺถเหตุ น การณเหตุ อุทฺธโต อวูปสนฺตจิตฺโต ปริเวณโต ปริเวณํ คจฺฉติฯ วิหารโต…เป.… อิติ ภวาภวกถํ กเถติฯ เอวมฺปิ ปาทโลโล โหติฯ

น จ ปาทโลโลติฯ ปาทโลลิยํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, ปาทโลลิยา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺย, ปฏิสลฺลานาราโม อสฺส ปฏิสลฺลานรโต อชฺฌตฺตํ เจโตสมถมนุยุตฺโต อนิรากตชฺฌาโน วิปสฺสนาย สมนฺนาคโต พฺรูเหตา สุญฺญาคารํ ฌายี ฌานรโต เอกตฺตมนุยุตฺโต สทตฺถครุโกติ – โอกฺขิตฺตจกฺขุ น จ ปาทโลโลฯ

ฌานานุยุตฺโต พหุชาครสฺสาติฯ ฌานานุยุตฺโตติ ทฺวีหิ การเณหิ ฌานานุยุตฺโต – อนุปฺปนฺนสฺส วา ปฐมสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย ยุตฺโต ปยุตฺโต อายุตฺโต สมายุตฺโต, อนุปฺปนฺนสฺส วา ทุติยสฺส ฌานสฺส… ตติยสฺส ฌานสฺส… จตุตฺถสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย ยุตฺโต ปยุตฺโต อายุตฺโต สมายุตฺโตติฯ เอวมฺปิ ฌานานุยุตฺโตฯ

อถ วา อุปฺปนฺนํ วา ปฐมํ ฌานํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ [พหุลิํ กโรติ (ก.)], อุปฺปนฺนํ วา ทุติยํ ฌานํ … ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรตีติฯ เอวมฺปิ ฌานานุยุตฺโตฯ

พหุชาครสฺสาติ อิธ ภิกฺขุ ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ, รตฺติยา ปฐมํ ยามํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ, รตฺติยา มชฺฌิมํ ยามํ ทกฺขิเณน ปสฺเสน สีหเสยฺยํ กปฺเปติ ปาเท ปาทํ อจฺจาธาย สโต สมฺปชาโน อุฏฺฐานสญฺญํ มนสิ กตฺวา, รตฺติยา ปจฺฉิมํ ยามํ ปจฺจุฏฺฐาย จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธตีติ – ฌานานุยุตฺโต พหุชาครสฺสฯ

อุเปกฺขมารพฺภ สมาหิตตฺโตติฯ อุเปกฺขาติ ยา จตุตฺเถ ฌาเน อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา จิตฺตสมตา จิตฺตปฺปสฺสทฺธตา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺสฯ สมาหิตตฺโตติ ยา จิตฺตสฺส ฐิติ สณฺฐิติ อวฏฺฐิติ อวิสาหาโร อวิกฺเขโป อวิสาหฏมานสตา สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธิฯ อุเปกฺขมารพฺภ สมาหิตตฺโตติฯ จตุตฺเถ ฌาเน อุเปกฺขํ อารพฺภ เอกคฺคจิตฺโต อวิกฺขิตฺตจิตฺโต อวิสาหฏมานโสติ – อุเปกฺขมารพฺภ สมาหิตตฺโตฯ

ตกฺกาสยํ กุกฺกุจฺจญฺจุปจฺฉินฺเทติฯ ตกฺกาติ นว วิตกฺกา – กามวิตกฺโก, พฺยาปาทวิตกฺโก, วิหิํสาวิตกฺโก, ญาติวิตกฺโก, ชนปทวิตกฺโก, อมรวิตกฺโก, ปรานุทยตาปฏิสญฺญุตฺโต วิตกฺโก, ลาภสกฺการสิโลกปฏิสญฺญุตฺโต วิตกฺโก, อนวญฺญตฺติปฏิสญฺญุตฺโต วิตกฺโก – อิเม วุจฺจนฺติ นว วิตกฺกาฯ กามวิตกฺกานํ กามสญฺญาสโย, พฺยาปาทวิตกฺกานํ พฺยาปาทสญฺญาสโย, วิหิํสาวิตกฺกานํ วิหิํสาสญฺญาสโยฯ อถ วา ตกฺกานํ วิตกฺกานํ สงฺกปฺปานํ อวิชฺชาสโย, อโยนิโส มนสิกาโร อาสโย, อสฺมิมาโน อาสโย, อโนตฺตปฺปํ อาสโย, อุทฺธจฺจํ อาสโยฯ

กุกฺกุจฺจนฺติ หตฺถกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ ปาทกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ หตฺถปาทกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญิตา กปฺปิเย อกปฺปิยสญฺญิตา, อวชฺเช วชฺชสญฺญิตา, วชฺเช อวชฺชสญฺญิตาฯ ยํ เอวรูปํ กุกฺกุจฺจํ กุกฺกุจฺจายนา กุกฺกุจฺจายิตตฺตํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข – อิทํ วุจฺจติ กุกฺกุจฺจํฯ

อปิ จ ทฺวีหิ การเณหิ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข – กตตฺตา จ อกตตฺตา จฯ กถํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข? ‘‘กตํ เม กายทุจฺจริตํ, อกตํ เม กายสุจริต’’นฺติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโขฯ ‘‘กตํ เม วจีทุจฺจริตํ… กตํ เม มโนทุจฺจริตํ… กโต เม ปาณาติปาโต, อกตา เม ปาณาติปาตา เวรมณี’’ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโขฯ ‘‘กตํ เม อทินฺนาทานํ… กโต เม กาเมสุมิจฺฉาจาโร… กโต เม มุสาวาโท… กตา เม ปิสุณวาจา… กตา เม ผรุสวาจา… กโต เม สมฺผปฺปลาโป… กตา เม อภิชฺฌา… กโต เม พฺยาปาโท… กตา เม มิจฺฉาทิฏฺฐิ, อกตา เม สมฺมาทิฏฺฐี’’ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโขฯ เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโขฯ

อถ วา ‘‘สีเลสุมฺหิ น ปริปูรการี’’ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข; ‘‘อินฺทฺริเยสุมฺหิ อคุตฺตทฺวาโร’’ติ… ‘‘โภชเน อมตฺตญฺญูมฺหี’’ติ… ‘‘ชาคริยํ อนนุยุตฺโตมฺหี’’ติ… ‘‘น สติสมฺปชญฺเญน สมนฺนาคโตมฺหี’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร อิทฺธิปาทา’’ติ… ‘‘อภาวิตานิ เม ปญฺจินฺทฺริยานี’’ติ… ‘‘อภาวิตานิ เม ปญฺจ พลานี’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม สตฺต โพชฺฌงฺคา’’ติ… ‘‘อภาวิโต เม อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค’’ติ… ‘‘ทุกฺขํ เม อปริญฺญาต’’นฺติ… ‘‘ทุกฺขสมุทโย เม อปฺปหีโน’’ติ… ‘‘มคฺโค เม อภาวิโต’’ติ… ‘‘นิโรโธ เม อสจฺฉิกโต’’ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโขฯ ตกฺกาสยํ กุกฺกุจฺจญฺจุปจฺฉินฺเทติฯ ตกฺกญฺจ ตกฺกาสยญฺจ กุกฺกุจฺจญฺจ อุปจฺฉินฺเทยฺย ฉินฺเทยฺย อุจฺฉินฺเทยฺย สมุจฺฉินฺเทยฺย ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ – ตกฺกาสยํ กุกฺกุจฺจญฺจุปจฺฉินฺเทฯ

เตนาห ภควา –

‘‘โอกฺขิตฺตจกฺขุ น จ ปาทโลโล, ฌานานุยุตฺโต พหุชาครสฺส;

อุเปกฺขมารพฺภ สมาหิตตฺโต, ตกฺกาสยํ กุกฺกุจฺจญฺจุปจฺฉินฺเท’’ติฯ

[208]

จุทิโต วจีภิ สติมาภินนฺเท, สพฺรหฺมจารีสุ ขิลํ ปภินฺเท;

วาจํ ปมุญฺเจ กุสลํ นาติเวลํ, ชนวาทธมฺมาย น เจตเยยฺยฯ

จุทิโต วจีภิ สติมาภินนฺเทติฯ จุทิโตติ อุปชฺฌายา วา อาจริยา วา สมานุปชฺฌายกา วา สมานาจริยกา วา มิตฺตา วา สนฺทิฏฺฐา วา สมฺภตฺตา วา สหายา วา โจเทนฺติ – ‘‘อิทํ เต, อาวุโส, อยุตฺตํ, อิทํ เต อปฺปตฺตํ, อิทํ เต อสารุปฺปํ, อิทํ เต อสีลฏฺฐ’’นฺติฯ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา ตํ โจทนํ นนฺเทยฺย อภินนฺเทยฺย โมเทยฺย อนุโมเทยฺย อิจฺเฉยฺย สาทิเยยฺย ปตฺถเยยฺย ปิหเยยฺย อภิชปฺเปยฺยฯ ยถา อิตฺถี วา ปุริโส วา ทหโร ยุวา มณฺฑนชาติโก สีสํนฺหาโต อุปฺปลมาลํ วา วสฺสิกมาลํ วา อธิมุตฺตกมาลํ วา ลภิตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ ปฏิคฺคเหตฺวา อุตฺตมงฺเค สิรสฺมิํ ปติฏฺฐาเปตฺวา นนฺเทยฺย อภินนฺเทยฺย โมเทยฺย อนุโมเทยฺย อิจฺเฉยฺย สาทิเยยฺย ปตฺถเยยฺย ปิหเยยฺย อภิชปฺเปยฺย; เอวเมว สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา ตํ โจทนํ นนฺเทยฺย อภินนฺเทยฺย โมเทยฺย อนุโมเทยฺย อิจฺเฉยฺย สาทิเยยฺย ปตฺถเยยฺย ปิหเยยฺย อภิชปฺเปยฺยฯ

‘‘นิธีนํว [นิธินํว (ก.) ธ. ป. 76] ปวตฺตารํ, ยํ ปสฺเส วชฺชทสฺสินํ;

นิคฺคยฺหวาทิํ เมธาวิํ, ตาทิสํ ปณฺฑิตํ ภเชฯ

‘‘ตาทิสํ ภชมานสฺส, เสยฺโย โหติ น ปาปิโย;

โอวเทยฺยานุสาเสยฺย, อสพฺภา จ นิวารเย;

สตญฺหิ โส ปิโย โหติ, อสตํ โหติ อปฺปิโย’’ติฯ

จุทิโต วจีภิ สติมาภินนฺเท, สพฺรหฺมจารีสุ ขิลํ ปภินฺเทติฯ สพฺรหฺมจารีติ เอกกมฺมํ เอกุทฺเทโส สมสิกฺขตาฯ สพฺรหฺมจารีสุ ขิลํ ปภินฺเทติฯ สพฺรหฺมจารีสุ อาหตจิตฺตตํ ขิลชาตตํ ปภินฺเทยฺย , ปญฺจปิ เจโตขิเล ภินฺเทยฺย, ตโยปิ เจโตขิเล ภินฺเทยฺย, ราคขิลํ โทสขิลํ โมหขิลํ ภินฺเทยฺย ปภินฺเทยฺย สมฺภินฺเทยฺยาติ – สพฺรหฺมจารีสุ ขิลํ ปภินฺเทฯ

วาจํ ปมุญฺเจ กุสลํ นาติเวลนฺติฯ ญาณสมุฏฺฐิตํ วาจํ มุญฺเจยฺย, อตฺถูปสํหิตํ ธมฺมูปสํหิตํ กาเลน สาปเทสํ ปริยนฺตวติํ วาจํ มุญฺเจยฺย ปมุญฺเจยฺยาติ – วาจํ ปมุญฺเจ กุสลํฯ นาติเวลนฺติฯ เวลาติ ทฺเว เวลา – กาลเวลา จ สีลเวลา จฯ กตมา กาลเวลา? กาลาติกฺกนฺตํ วาจํ น ภาเสยฺย, เวลาติกฺกนฺตํ วาจํ น ภาเสยฺย, กาลเวลาติกฺกนฺตํ วาจํ น ภาเสยฺย, กาลํ อสมฺปตฺตํ วาจํ น ภาเสยฺย, เวลํ อสมฺปตฺตํ วาจํ น ภาเสยฺย, กาลเวลํ อสมฺปตฺตํ วาจํ น ภาเสยฺยฯ

‘‘โย เว [จ (สฺยา.)] กาเล อสมฺปตฺเต, อติเวลญฺจ ภาสติ;

เอวํ โส นิหโต เสติ, โกกิลาเยว [โกกิลิยาว (สฺยา.)] อตฺรโช’’ติฯ

อยํ กาลเวลาฯ กตมา สีลเวลา? รตฺโต วาจํ น ภาเสยฺย, ทุฏฺโฐ วาจํ น ภาเสยฺย, มูฬฺโห วาจํ น ภาเสยฺย, มุสาวาทํ น ภาเสยฺย, ปิสุณวาจํ น ภาเสยฺย, ผรุสวาจํ น ภาเสยฺย, สมฺผปฺปลาปํ น ภาเสยฺย น กเถยฺย น ภเณยฺย น ทีปเยยฺย น โวหเรยฺยฯ อยํ สีลเวลาติ – วาจํ ปมุญฺเจ กุสลํ นาติเวลํฯ

ชนวาทธมฺมาย น เจตเยยฺยาติฯ ชนาติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺฐา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จฯ ชนสฺส วาทาย อุปวาทาย นินฺทาย ครหาย อกิตฺติยา อวณฺณหาริกาย สีลวิปตฺติยา วา อาจารวิปตฺติยา วา ทิฏฺฐิวิปตฺติยา วา อาชีววิปตฺติยา วา น เจตเยยฺย เจตนํ น อุปฺปาเทยฺย จิตฺตํ น อุปฺปาเทยฺย สงฺกปฺปํ น อุปฺปาเทยฺย มนสิการํ น อุปฺปาเทยฺยาติ – ชนวาทธมฺมาย น เจตเยยฺยฯ

เตนาห ภควา –

‘‘จุทิโต วจีภิ สติมาภินนฺเท, สพฺรหฺมจารีสุ ขิลํ ปภินฺเท;

วาจํ ปมุญฺเจ กุสลํ นาติเวลํ, ชนวาทธมฺมาย น เจตเยยฺยา’’ติฯ

[209]

อถาปรํ ปญฺจ รชานิ โลเก, เยสํ สตีมา วินยาย สิกฺเข;

รูเปสุ สทฺเทสุ อโถ รเสสุ, คนฺเธสุ ผสฺเสสุ สเหถ ราคํฯ

อถาปรํ ปญฺจ รชานิ โลเกติฯ อถาติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อถาติฯ ปญฺจ รชานีติ รูปรโช, สทฺทรโช, คนฺธรโช, รสรโช, โผฏฺฐพฺพรโชฯ

‘‘ราโค รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ, ราคสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;

เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺวา [ปฏิวิโนทิตฺวา (ก.)] ปณฺฑิตา, วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเนฯ

‘‘โทโส รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ…เป.…;

วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเนฯ

‘‘โมโห รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ…เป.…;

วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเน’’ฯ

โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกติ – อถาปรํ ปญฺจ รชานิ โลเกฯ

เยสํ สตีมา วินยาย สิกฺเขติฯ เยสนฺติ รูปราคสฺส สทฺทราคสฺส คนฺธราคสฺส รสราคสฺส โผฏฺฐพฺพราคสฺสฯ สตีมาติ ยา สติ อนุสฺสติ ปฏิสฺสติ สติ สรณตา ธารณตา อปิลาปนตา อสมฺมุสฺสนตา สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค เอกายนมคฺโค – อยํ วุจฺจติ สติฯ อิมาย สติยา อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโตฯ โส วุจฺจติ สติมา สิกฺเขติ ติสฺโส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขาฯ กตมา อธิสีลสิกฺขา…เป.… อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาฯ เยสํ สตีมา วินยาย สิกฺเขติฯ สติมา ปุคฺคโล เยสํ รูปราคสฺส สทฺทราคสฺส คนฺธราคสฺส รสราคสฺส โผฏฺฐพฺพราคสฺส วินยาย ปฏิวินยาย ปหานาย วูปสมาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปสฺสทฺธิยา อธิสีลมฺปิ สิกฺเขยฺย อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺเขยฺย อธิปญฺญมฺปิ สิกฺเขยฺย, อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย, ชานนฺโต สิกฺเขยฺย…เป.… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺเขยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺยาติ – เยสํ สตีมา วินยาย สิกฺเขฯ

รูเปสุ สทฺเทสุ อโถ รเสสุ, คนฺเธสุ ผสฺเสสุ สเหถ ราคนฺติฯ รูเปสุ สทฺเทสุ คนฺเธสุ รเสสุ โผฏฺฐพฺเพสุ ราคํ สเหยฺย ปริสเหยฺย อภิภเวยฺย อชฺโฌตฺถเรยฺย ปริยาทิเยยฺย มทฺเทยฺยาติ – รูเปสุ สทฺเทสุ อโถ รเสสุ คนฺเธสุ ผสฺเสสุ สเหถ ราคํฯ

เตนาห ภควา –

‘‘อถาปรํ ปญฺจ รชานิ โลเก, เยสํ สตีมา วินยาย สิกฺเข;

รูเปสุ สทฺเทสุ อโถ รเสสุ, คนฺเธสุ ผสฺเสสุ สเหถ ราค’’นฺติฯ

[210]

เอเตสุ ธมฺเมสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ, ภิกฺขุ สติมา สุวิมุตฺตจิตฺโต;

กาเล โส สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโน, เอโกทิภูโต วิหเน ตมํ โสฯ [อิติ ภควา]

เอเตสุ ธมฺเมสุ วิเนยฺย ฉนฺทนฺติฯ เอเตสูติ รูเปสุ สทฺเทสุ คนฺเธสุ รเสสุ โผฏฺฐพฺเพสุฯ ฉนฺโทติ โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสฺเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ…เป.… กามจฺฉนฺทนีวรณํฯ เอเตสุ ธมฺเมสุ วิเนยฺย ฉนฺทนฺติฯ เอเตสุ ธมฺเมสุ ฉนฺทํ วิเนยฺย ปฏิวิเนยฺย ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ – เอเตสุ ธมฺเมสุ วิเนยฺย ฉนฺทํฯ

ภิกฺขุ สติมา สุวิมุตฺตจิตฺโตติฯ ภิกฺขูติ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก วา ภิกฺขุ, เสโข วา ภิกฺขุฯ สติมาติ ยา สติ อนุสฺสติ…เป.… สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค เอกายนมคฺโค – อยํ วุจฺจติ สติฯ อิมาย สติยา อุเปโต สมุเปโต…เป.… โส วุจฺจติ สติมาฯ

ภิกฺขุ สติมา สุวิมุตฺตจิตฺโตติฯ

ปฐมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นีวรเณหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจาเรหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, ตติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ปีติยา จ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สุขทุกฺเขหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ; อากาสานญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสญฺญาย ปฏิฆสญฺญาย นานตฺตสญฺญาย จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, วิญฺญาณญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานญฺจายตนสญฺญาย จิตฺตํ… อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญาย จิตฺตํ… เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาย จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ; โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺฐิยา วิจิกิจฺฉาย สีลพฺพตปรามาสา ทิฏฺฐานุสยา วิจิกิจฺฉานุสยา ตเทกฏฺเฐหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, สกทาคามิสฺส โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา ตเทกฏฺเฐหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ , อนาคามิสฺส อนุสหคตา กามราคสญฺโญชนา ปฏิฆสญฺโญชนา อนุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา ตเทกฏฺเฐหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, อรหโต รูปราคา อรูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา ตเทกฏฺเฐหิ จ กิเลเสหิ พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ – ภิกฺขุ สติมา สุวิมุตฺตจิตฺโตฯ

กาเลน โส สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโนติฯ กาเลนาติ อุทฺธเต จิตฺเต สมถสฺส [สมาธิสฺส (สี.)] กาโล, สมาหิเต จิตฺเต วิปสฺสนาย กาโลฯ

‘‘กาเล ปคฺคณฺหติ จิตฺตํ, นิคฺคณฺหติ ปุนาปเร [อถาปเร (สฺยา.)];

สมฺปหํสติ กาเลน, กาเล จิตฺตํ สมาทเหฯ

‘‘อชฺฌุเปกฺขติ กาเลน, โส โยคี กาลโกวิโท;

กิมฺหิ กาลมฺหิ ปคฺคาโห, กิมฺหิ กาเล วินิคฺคโหฯ

‘‘กิมฺหิ ปหํสนากาโล, สมถกาโล จ กีทิโส;

อุเปกฺขากาลํ จิตฺตสฺส, กถํ ทสฺเสติ โยคิโนฯ

‘‘ลีเน จิตฺตมฺหิ ปคฺคาโห, อุทฺธตสฺมิํ วินิคฺคโห;

นิรสฺสาทคตํ จิตฺตํ, สมฺปหํเสยฺย ตาวเทฯ

‘‘สมฺปหฏฺฐํ ยทา จิตฺตํ, อลีนํ ภวตินุทฺธตํ;

สมถสฺส จ โส [สมถนิมิตฺตสฺส โส (สี. ก.)] กาโล, อชฺฌตฺตํ รมเย มโนฯ

‘‘เอเตน เมวุปาเยน, ยทา โหติ สมาหิตํ;

สมาหิตจิตฺตมญฺญาย, อชฺฌุเปกฺเขยฺย ตาวเทฯ

‘‘เอวํ กาลวิทู ธีโร, กาลญฺญู กาลโกวิโท;

กาเลน กาลํ จิตฺตสฺส, นิมิตฺตมุปลกฺขเย’’ติฯ

กาเลน โส สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโนติฯ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโน, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโน, ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโน…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ – สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโนฯ

เอโกทิภูโต วิหเน ตมํ โส, อิติ ภควาติฯ เอโกทีติ เอกคฺคจิตฺโต อวิกฺขิตฺตจิตฺโต อวิสาหฏมานโส สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธีติ – เอโกทิภูโตฯ วิหเน ตมํ โสติ ราคตมํ โทสตมํ โมหตมํ ทิฏฺฐิตมํ มานตมํ กิเลสตมํ ทุจฺจริตตมํ อนฺธกรณํ อจกฺขุกรณํ อญฺญาณกรณํ ปญฺญานิโรธิกํ วิฆาตปกฺขิกํ อนิพฺพานสํวตฺตนิกํ หเนยฺย วิหเนยฺย ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยฯ

ภควาติ คารวาธิวจนํฯ

อปิ จ ภคฺคราโคติ ภควา, ภคฺคโทโสติ ภควา, ภคฺคโมโหติ ภควา, ภคฺคมาโนติ ภควา, ภคฺคทิฏฺฐีติ ภควา, ภคฺคกณฺฑโกติ ภควา, ภคฺคกิเลโสติ ภควา, ภชิ วิภชิ ปวิภชิ ธมฺมรตนนฺติ ภควา, ภวานํ อนฺตกโรติ ภควา, ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิตฺโต ภาวิตปญฺโญติ ภควา, ภชิ วา ภควา อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานีติ ภควา, ภาคี วา ภควา จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส ธมฺมรสสฺส วิมุตฺติรสสฺส อธิสีลสฺส อธิจิตฺตสฺส อธิปญฺญายาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ ฌานานํ จตุนฺนํ อปฺปมญฺญานํ จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อฏฺฐนฺนํ วิโมกฺขานํ อฏฺฐนฺนํ อภิภายตนานํ นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ สญฺญาภาวนานํ ทสนฺนํ กสิณสมาปตฺตีนํ อานาปานสฺสติสมาธิสฺส อสุภสมาปตฺติยาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปญฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺสาติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ ตถาคตพลานํ จตุนฺนํ เวสารชฺชานํ จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ ฉนฺนํ อภิญฺญานํ ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺติ ภควา , ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ น ปิตรา กตํ น ภาตรา กตํ น ภคินิยา กตํ น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ น ญาติสาโลหิเตหิ กตํ น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ น เทวตาหิ กตํ; วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติ – เอโกทิภูโต วิหเน ตมํ โส อิติ ภควาฯ

เตนาห ภควา –

‘‘เอเตสุ ธมฺเมสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ, ภิกฺขุ สติมา สุวิมุตฺตจิตฺโต;

กาเลน โส สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโน, เอโกทิภูโต วิหเน ตมํ โส’’ฯ [อิติ ภควาติ]

สาริปุตฺตสุตฺตนิทฺเทโส โสฬสโมฯ

อฏฺฐกวคฺคมฺหิ โสฬส สุตฺตนิทฺเทสา สมตฺตาฯ

มหานิทฺเทสปาฬิ นิฏฺฐิตาฯ