‘‘อภิภู หิ โส อนภิภูโต, สกฺขิธมฺมมนีติหมทฺทสิ;

ตสฺมา หิ ตสฺส ภควโต สาสเน, อปฺปมตฺโต สทา นมสฺสมนุสิกฺเข’’ฯ [อิติ ภควาติ]

ตุวฏฺฏกสุตฺตนิทฺเทโส [ตุวฏกสุตฺตนิทฺเทโส (สี. สฺยา.) สุตฺตนิปาเตปิ] จุทฺทสโมฯ

15. อตฺตทณฺฑสุตฺตนิทฺเทโส

อถ อตฺตทณฺฑสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –

[170]

อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตํ, ชนํ ปสฺสถ เมธคํ;

สํเวคํ กิตฺตยิสฺสามิ, ยถา สํวิชิตํ มยาฯ

อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตนฺติฯ ทณฺฑาติ ตโย ทณฺฑา – กายทณฺโฑ, วจีทณฺโฑ, มโนทณฺโฑฯ ติวิธํ กายทุจฺจริตํ กายทณฺโฑ, จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ วจีทณฺโฑ, ติวิธํ มโนทุจฺจริตํ มโนทณฺโฑฯ ภยนฺติ ทฺเว ภยานิ – ทิฏฺฐธมฺมิกญฺจ ภยํ สมฺปรายิกญฺจ ภยํฯ กตมํ ทิฏฺฐธมฺมิกํ ภยํ? อิเธกจฺโจ กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรติ, ปาณมฺปิ หนติ, อทินฺนมฺปิ อาทิยติ, สนฺธิมฺปิ ฉินฺทติ, นิลฺโลปมฺปิ หรติ, เอกาคาริกมฺปิ กโรติ, ปริปนฺเถปิ ติฏฺฐติ, ปรทารมฺปิ คจฺฉติ, มุสาปิ ภณติฯ ตเมนํ คเหตฺวา รญฺโญ ทสฺเสนฺติ – ‘‘อยํ, เทว, โจโร อาคุจารีฯ อิมสฺส ยํ อิจฺฉสิ ตํ ทณฺฑํ ปเณหี’’ติฯ ตเมนํ ราชา ปริภาสติฯ โส ปริภาสปจฺจยา ภยมฺปิ อุปฺปาเทติ, ทุกฺขํ โทมนสฺสํ [ทุกฺขโทมนสฺสํ (สฺยา.)] ปฏิสํเวเทติฯ เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ตสฺส? อตฺตทณฺฑโต ชาตํ สญฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํฯ

เอตฺตเกนปิ ราชา น ตุสฺสติฯ ตเมนํ ราชา พนฺธาเปติ อนฺทุพนฺธเนน วา รชฺชุพนฺธเนน วา สงฺขลิกพนฺธเนน วา เวตฺตพนฺธเนน วา ลตาพนฺธเนน วา ปกฺเขปพนฺธเนน วา [เปกฺขพนฺธเนน วา (สฺยา.)] ปริกฺเขปพนฺธเนน วา คามพนฺธเนน วา นิคมพนฺธเนน วา นครพนฺธเนน วา รฏฺฐพนฺธเนน วา ชนปทพนฺธเนน วา อนฺตมโส สวจนียมฺปิ กโรติ – ‘‘น เต ลพฺภา อิโต ปกฺกมิตุ’’นฺติฯ

โส พนฺธนปจฺจยาปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติฯ เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ตสฺส? อตฺตทณฺฑโต ชาตํ สญฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํฯ

เอตฺตเกนปิ ราชา น ตุสฺสติฯ ราชา ตสฺส ธนํ อาหราเปติ – สตํ วา สหสฺสํ วา สตสหสฺสํ วาฯ โส ธนชานิปจฺจยาปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติฯ เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ตสฺส? อตฺตทณฺฑโต ชาตํ สญฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํฯ

เอตฺตเกนปิ ราชา น ตุสฺสติฯ ตเมนํ ราชา วิวิธา กมฺมการณา การาเปติ – กสาหิปิ ตาเฬติ, เวตฺเตหิปิ ตาเฬติ, อฑฺฒทณฺฑเกหิปิ ตาเฬติ, หตฺถมฺปิ ฉินฺทติ, ปาทมฺปิ ฉินฺทติ, หตฺถปาทมฺปิ ฉินฺทติ, กณฺณมฺปิ ฉินฺทติ, นาสมฺปิ ฉินฺทติ, กณฺณนาสมฺปิ ฉินฺทติ, พิลงฺคถาลิกมฺปิ กโรติ, สงฺขมุณฺฑิกมฺปิ กโรติ, ราหุมุขมฺปิ กโรติ, โชติมาลิกมฺปิ กโรติ, หตฺถปชฺโชติกมฺปิ กโรติ, เอรกปตฺติกมฺปิ กโรติ, จีรกวาสิกมฺปิ กโรติ, เอเณยฺยกมฺปิ กโรติ, พฬิสมํสิกมฺปิ กโรติ, กหาปณิกมฺปิ กโรติ, ขาราปตจฺฉิกมฺปิ กโรติ, ปลิฆปริวตฺตกมฺปิ กโรติ, ปลาลปีฐกมฺปิ กโรติ, ตตฺเตนปิ เตเลน โอสิญฺจติ, สุนเขหิปิ ขาทาเปติ, ชีวนฺตมฺปิ สูเล อุตฺตาเสติ, อสินาปิ สีสํ ฉินฺทติฯ โส กมฺมการณปจฺจยาปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติฯ เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ตสฺส? อตฺตทณฺฑโต ชาตํ สญฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํฯ ราชา อิเมสํ จตุนฺนํ ทณฺฑานํ อิสฺสโรฯ

โส สเกน กมฺเมน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติฯ ตเมนํ นิรยปาลา ปญฺจวิธพนฺธนํ นาม กมฺมการณํ กาเรนฺติ – ตตฺตํ อโยขิลํ หตฺเถ คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ ทุติเย หตฺเถ คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ ปาเท คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ ทุติเย ปาเท คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ มชฺเฌ อุรสฺมิํ คเมนฺติฯ โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา [ติปฺปา (สฺยา.)] กฏุกา เวทนา เวเทติ; น จ ตาว กาลํกโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติฯ เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ตสฺส? อตฺตทณฺฑโต ชาตํ สญฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํฯ

ตเมนํ นิรยปาลา สํเวเสตฺวา [สํเวสิตฺวา (สฺยา.) ม. นิ. 3.267] กุฐารีหิ [กุธารีหิ (สฺยา. ก.)] ตจฺเฉนฺติฯ โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา กฏุกา เวทนา เวเทติ; น จ ตาว กาลํกโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติฯ ตเมนํ นิรยปาลา อุทฺธํปาทํ [อุทฺธปาทํ (สี.)] อโธสิรํ คเหตฺวา วาสีหิ ตจฺเฉนฺติฯ ตเมนํ นิรยปาลา รเถ โยเชตฺวา อาทิตฺตาย ปถวิยา สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย สาเรนฺติปิ ปจฺจาสาเรนฺติปิ [หาเรนฺติปิ ปจฺจาหาเรนฺติปิ (สี. ก.)] …เป.… ตเมนํ นิรยปาลา มหนฺตํ องฺคารปพฺพตํ อาทิตฺตํ สมฺปชฺชลิตํ สโชติภูตํ อาโรเปนฺติปิ โอโรเปนฺติปิ…เป.… ตเมนํ นิรยปาลา อุทฺธํปาทํ อโธสิรํ คเหตฺวา ตตฺตาย โลหกุมฺภิยา ปกฺขิปนฺติ อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตายฯ โส ตตฺถ เผณุทฺเทหกํ ปจฺจติฯ โส ตตฺถ เผณุทฺเทหกํ ปจฺจมาโน สกิมฺปิ อุทฺธํ คจฺฉติ, สกิมฺปิ อโธ คจฺฉติ, สกิมฺปิ ติริยํ คจฺฉติฯ โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา กฏุกา เวทนา เวเทติ; น จ ตาว กาลํกโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติฯ เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ตสฺส? อตฺตทณฺฑโต ชาตํ สญฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํฯ ตเมนํ นิรยปาลา มหานิรเย ปกฺขิปนฺติฯ โส โข ปน มหานิรโย –

‘‘จตุกฺกณฺโณ จตุทฺวาโร, วิภตฺโต ภาคโส มิโต;

อโยปาการปริยนฺโต [… ปริยตฺโต (สฺยา. ก.)], อยสา ปฏิกุชฺชิโตฯ

‘‘ตสฺส อโยมยา ภูมิ, ชลิตา เตชสา ยุตา;

สมนฺตา โยชนสตํ, ผริตฺวา ติฏฺฐติ สพฺพทาฯ

‘‘กทริยาตปนา โฆรา, อจฺจิมนฺโต ทุราสทา;

โลมหํสนรูปา จ, ภิสฺมา ปฏิภยา ทุขาฯ

‘‘ปุรตฺถิมาย ภิตฺติยา, อจฺจิกฺขนฺโธ สมุฏฺฐิโต;

ทหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต, ปจฺฉิมาย ปฏิหญฺญติฯ

‘‘ปจฺฉิมาย จ ภิตฺติยา, อจฺจิกฺขนฺโธ สมุฏฺฐิโต;

ทหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต, ปุรตฺถิมาย ปฏิหญฺญติฯ

‘‘อุตฺตราย จ ภิตฺติยา, อจฺจิกฺขนฺโธ สมุฏฺฐิโต;

ทหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต, ทกฺขิณาย ปฏิหญฺญติฯ

‘‘ทกฺขิณาย จ ภิตฺติยา, อจฺจิกฺขนฺโธ สมุฏฺฐิโต;

ทหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต, อุตฺตราย ปฏิหญฺญติฯ

‘‘เหฏฺฐโต จ สมุฏฺฐาย, อจฺจิกฺขนฺโธ ภยานโก;

ทหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต, ฉทนสฺมิํ ปฏิหญฺญติฯ

‘‘ฉทนมฺหา สมุฏฺฐาย, อจฺจิกฺขนฺโธ ภยานโก;

ทหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต, ภูมิยํ ปฏิหญฺญติฯ

‘‘อโยกปาลมาทิตฺตํ, สนฺตตฺตํ ชลิตํ ยถา;

เอวํ อวีจินิรโย, เหฏฺฐา อุปริ ปสฺสโตฯ

‘‘ตตฺถ สตฺตา มหาลุทฺทา, มหากิพฺพิสการิโน;

อจฺจนฺตปาปกมฺมนฺตา, ปจฺจนฺติ น จ มิยฺยเร [มียเร (สี.)]ฯ

‘‘ชาตเวทสโม กาโย, เตสํ นิรยวาสินํ;

ปสฺส กมฺมานํ ทฬฺหตฺตํ, น ภสฺมา โหติ นปี มสิฯ

‘‘ปุรตฺถิเมนปิ ธาวนฺติ, ตโต ธาวนฺติ ปจฺฉิมํ;

อุตฺตเรนปิ ธาวนฺติ, ตโต ธาวนฺติ ทกฺขิณํฯ

‘‘ยํ ยํ ทิสํ ปธาวนฺติ [ทิสมฺปิ ธาวนฺติ (สฺยา.)], ตํ ตํ ทฺวารํ ปิธียติ [ปิถียติ (สี. สฺยา.)];

อภินิกฺขมิตาสา เต, สตฺตา โมกฺขคเวสิโนฯ

‘‘น เต ตโต นิกฺขมิตุํ, ลภนฺติ กมฺมปจฺจยา;

เตสญฺจ ปาปกมฺมนฺตํ, อวิปกฺกํ กตํ พหุ’’นฺติฯ

เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ตสฺส? อตฺตทณฺฑโต ชาตํ สญฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํฯ ยานิ จ เนรยิกานิ ทุกฺขานิ ยานิ จ ติรจฺฉานโยนิกานิ ทุกฺขานิ ยานิ จ เปตฺติวิสยิกานิ ทุกฺขานิ ยานิ จ มานุสิกานิ ทุกฺขานิ; ตานิ กุโต ชาตานิ กุโต สญฺชาตานิ กุโต นิพฺพตฺตานิ กุโต อภินิพฺพตฺตานิ กุโต ปาตุภูตานิ? อตฺตทณฺฑโต ชาตานิ สญฺชาตานิ นิพฺพตฺตานิ อภินิพฺพตฺตานิ ปาตุภูตานีติ – อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตํฯ

ชนํ ปสฺสถ เมธคนฺติฯ

ชนนฺติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺฐา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จ เมธคํ ชนํ กลหํ ชนํ วิรุทฺธํ ชนํ ปฏิวิรุทฺธํ ชนํ อาหตํ ชนํ ปจฺจาหตํ ชนํ อาฆาติตํ ชนํ ปจฺจาฆาติตํ ชนํ ปสฺสถ ทกฺขถ โอโลเกถ นิชฺฌาเยถ อุปปริกฺขถาติ – ชนํ ปสฺสถ เมธคํฯ

สํเวคํ กิตฺตยิสฺสามีติฯ สํเวคํ อุพฺเพคํ อุตฺราสํ ภยํ ปีฬนํ ฆฏฺฏนํ อุปทฺทวํ อุปสคฺคํฯ กิตฺตยิสฺสามีติ ปกิตฺตยิสฺสามิ อาจิกฺขิสฺสามิ เทเสสฺสามิ ปญฺญเปสฺสามิ ปฏฺฐเปสฺสามิ วิวริสฺสามิ วิภชิสฺสามิ อุตฺตานีกริสฺสามิ ปกาสิสฺสามีติ – สํเวคํ กิตฺตยิสฺสามิฯ

ยถา สํวิชิตํ มยาติฯ ยถา มยา อตฺตนาเยว อตฺตานํ สํเวชิโต อุพฺเพชิโต สํเวคมาปาทิโตติ – ยถา สํวิชิตํ มยาฯ

เตนาห ภควา –

‘‘อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตํ, ชนํ ปสฺสถ เมธคํ;

สํเวคํ กิตฺตยิสฺสามิ, ยถา สํวิชิตํ มยา’’ติฯ

[171]

ผนฺทมานํ ปชํ ทิสฺวา, มจฺเฉ อปฺโปทเก ยถา;

อญฺญมญฺเญหิ พฺยารุทฺเธ, ทิสฺวา มํ ภยมาวิสิฯ

ผนฺทมานํ ปชํ ทิสฺวาติฯ ปชาติ สตฺตาธิวจนํฯ

ปชํ ตณฺหาผนฺทนาย ผนฺทมานํ ทิฏฺฐิผนฺทนาย ผนฺทมานํ กิเลสผนฺทนาย ผนฺทมานํ ทุจฺจริตผนฺทนาย ผนฺทมานํ ปโยคผนฺทนาย ผนฺทมานํ วิปากผนฺทนาย ผนฺทมานํ รตฺตํ ราเคน ผนฺทมานํ ทุฏฺฐํ โทเสน ผนฺทมานํ มูฬฺหํ โมเหน ผนฺทมานํ วินิพทฺธํ มาเนน ผนฺทมานํ ปรามฏฺฐํ ทิฏฺฐิยา ผนฺทมานํ วิกฺเขปคตํ อุทฺธจฺเจน ผนฺทมานํ อนิฏฺฐงฺคตํ วิจิกิจฺฉาย ผนฺทมานํ ถามคตํ อนุสเยหิ ผนฺทมานํ ลาเภน ผนฺทมานํ อลาเภน ผนฺทมานํ ยเสน ผนฺทมานํ อยเสน ผนฺทมานํ ปสํสาย ผนฺทมานํ นินฺทาย ผนฺทมานํ สุเขน ผนฺทมานํ ทุกฺเขน ผนฺทมานํ ชาติยา ผนฺทมานํ ชราย ผนฺทมานํ พฺยาธินา ผนฺทมานํ มรเณน ผนฺทมานํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาเสหิ ผนฺทมานํ เนรยิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ ติรจฺฉานโยนิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ เปตฺติวิสยิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ มานุสิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ คพฺโภกฺกนฺติมูลเกน ทุกฺเขน… คพฺภฏฺฐิติมูลเกน [คพฺเภฐิตีมูลเกน (ก.) มหานิ. 11] ทุกฺเขน… คพฺภาวุฏฺฐานมูลเกน ทุกฺเขน… ชาตสฺสูปนิพนฺธเกน ทุกฺเขน… ชาตสฺส ปราเธยฺยเกน ทุกฺเขน… อตฺตูปกฺกเมน ทุกฺเขน… ปรูปกฺกเมน ทุกฺเขน… ทุกฺขทุกฺเขน… สงฺขารทุกฺเขน… วิปริณามทุกฺเขน… จกฺขุโรเคน ทุกฺเขน… โสตโรเคน … ฆานโรเคน… ชิวฺหาโรเคน … กายโรเคน… สีสโรเคน … กณฺณโรเคน… มุขโรเคน… ทนฺตโรเคน… กาเสน… สาเสน… ปินาเสน… ฑาเหน… ชเรน… กุจฺฉิโรเคน… มุจฺฉาย… ปกฺขนฺทิกาย… สูลาย… วิสูจิกาย… กุฏฺเฐน… คณฺเฑน… กิลาเสน… โสเสน… อปมาเรน… ททฺทุยา… กณฺฑุยา… กจฺฉุยา… รขสาย… วิตจฺฉิกาย… โลหิเตน… ปิตฺเตน… มธุเมเหน… อํสาย… ปีฬกาย… ภคนฺทเลน… ปิตฺตสมุฏฺฐาเนน อาพาเธน… เสมฺหสมุฏฺฐาเนน อาพาเธน… วาตสมุฏฺฐาเนน อาพาเธน… สนฺนิปาติเกน อาพาเธน… อุตุปริณามเชน อาพาเธน… วิสมปริหารเชน อาพาเธน … โอปกฺกมิเกน อาพาเธน… กมฺมวิปากเชน อาพาเธน… สีเตน… อุณฺเหน… ชิฆจฺฉาย… ปิปาสาย… อุจฺจาเรน… ปสฺสาเวน… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสน ทุกฺเขน… มาตุมรเณน ทุกฺเขน… ปิตุมรเณน ทุกฺเขน… ภาตุมรเณน ทุกฺเขน… ภคินิมรเณน ทุกฺเขน… ปุตฺตมรเณน ทุกฺเขน… ธีตุมรเณน ทุกฺเขน… ญาติมรเณน ทุกฺเขน… โภคพฺยสเนน ทุกฺเขน… โรคพฺยสเนน ทุกฺเขน… สีลพฺยสเนน ทุกฺเขน… ทิฏฺฐิพฺยสเนน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ สมฺผนฺทมานํ วิปฺผนฺทมานํ เวธมานํ ปเวธมานํ สมฺปเวธมานํฯ ทิสฺวาติ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – ผนฺทมานํ ปชํ ทิสฺวาฯ

มจฺเฉ อปฺโปทเก ยถาติ ยถา มจฺฉา อปฺโปทเก อุทกปริยาทาเน กาเกหิ วา กุลเลหิ วา พลากาหิ วา ปริปาติยมานา อุกฺขิปิยมานา ขชฺชมานา ผนฺทนฺติ สมฺผนฺทนฺติ วิปฺผนฺทนฺติ เวธนฺติ ปเวธนฺติ สมฺปเวธนฺติ; เอวเมว ปชา ตณฺหาผนฺทนาย ผนฺทนฺติ…เป.… ทิฏฺฐิพฺยสเนน ทุกฺเขน ผนฺทนฺติ สมฺผนฺทนฺติ วิปฺผนฺทนฺติ เวธนฺติ ปเวธนฺติ สมฺปเวธนฺตีติ – มจฺเฉ อปฺโปทเก ยถาฯ

อญฺญมญฺเญหิ พฺยารุทฺเธติ อญฺญมญฺญํ สตฺตา วิรุทฺธา ปฏิวิรุทฺธา อาหตา ปจฺจาหตา อาฆาติตา ปจฺจาฆาติตาฯ ราชาโนปิ ราชูหิ วิวทนฺติ, ขตฺติยาปิ ขตฺติเยหิ วิวทนฺติ, พฺราหฺมณาปิ พฺราหฺมเณหิ วิวทนฺติ, คหปตีปิ คหปตีหิ วิวทนฺติ, มาตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ มาตรา วิวทติ, ปิตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ ปิตรา วิวทติ, ภาตาปิ ภาตรา วิวทติ, ภคินีปิ ภคินิยา วิวทติ, ภาตาปิ ภคินิยา วิวทติ, ภคินิปิ ภาตรา วิวทติ, สหาโยปิ สหาเยน วิวทติ; เต ตตฺถ กลหวิคฺคหวิวาทาปนฺนา อญฺญมญฺญํ ปาณีหิปิ อุปกฺกมนฺติ, เลฑฺฑูหิปิ อุปกฺกมนฺติ, ทณฺเฑหิปิ อุปกฺกมนฺติ, สตฺเถหิปิ อุปกฺกมนฺติ, เต ตตฺถ มรณมฺปิ นิคจฺฉนฺติ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขนฺติ – อญฺญมญฺเญหิ พฺยารุทฺเธฯ

ทิสฺวา มํ ภยมาวิสีติฯ ทิสฺวาติ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ภยํ ปีฬนํ ฆฏฺฏนํ อุปทฺทโว อุปสคฺโค อาวิสีติ [อาวีสีติ (สี.), อาวิสตีติ (สฺยา.)] – ทิสฺวา มํ ภยมาวิสิฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ผนฺทมานํ ปชํ ทิสฺวา, มจฺเฉ อปฺโปทเก ยถา;

อญฺญมญฺเญหิ พฺยารุทฺเธ, ทิสฺวา มํ ภยมาวิสี’’ติฯ

[172]

สมนฺตมสาโร โลโก, ทิสา สพฺพา สเมริตา;

อิจฺฉํ ภวนมตฺตโน, นาทฺทสาสิํ อโนสิตํฯ

สมนฺตมสาโร โลโกติฯ โลโกติ นิรยโลโก ติรจฺฉานโยนิโลโก เปตฺติวิสยโลโก มนุสฺสโลโก เทวโลโก, ขนฺธโลโก ธาตุโลโก อายตนโลโก, อยํ โลโก ปโร โลโก, พฺรหฺมโลโก เทวโลโก – อยํ วุจฺจติ โลโกฯ นิรยโลโก อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วาฯ ติรจฺฉานโยนิโลโก…เป.… เปตฺติวิสยโลโก… มนุสฺสโลโก… เทวโลโก… ขนฺธโลโก… ธาตุโลโก… อายตนโลโก… อยํ โลโก… ปโร โลโก… พฺรหฺมโลโก… เทวโลโก อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วาฯ

ยถา ปน นโฬ อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา เอรณฺโฑ อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา อุทุมฺพโร อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา เสตกจฺโฉ อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา ปาริภทฺทโก อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา เผณปิณฺโฑ อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา อุทกปุพฺพุฬํ [พุพฺพุลกํ (สี.), ปุพฺพุฬกํ (สฺยา.)] อสารํ นิสฺสารํ สาราปคตํ , ยถา มรีจิ อสารา นิสฺสารา สาราปคตา, ยถา กทลิกฺขนฺโธ อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา มายา อสารา นิสฺสารา สาราปคตา; เอวเมว นิรยโลโก อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วาฯ

ติรจฺฉานโยนิโลโก… เปตฺติวิสยโลโก… มนุสฺสโลโก… เทวโลโก อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วาฯ ขนฺธโลโก… ธาตุโลโก… อายตนโลโก… อยํ โลโก… ปโร โลโก… พฺรหฺมโลโก… เทวโลโก อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วาติ – สมนฺตมสาโร โลโกฯ

ทิสา สพฺพา สเมริตาติฯ เย ปุรตฺถิมาย ทิสาย สงฺขารา, เตปิ เอริตา สเมริตา จลิตา ฆฏฺฏิตา อนิจฺจตาย ชาติยา อนุคตา ชราย อนุสฏา พฺยาธินา อภิภูตา มรเณน อพฺภาหตา ทุกฺเข ปติฏฺฐิตา อตาณา อเลณา อสรณา อสรณีภูตาฯ เย ปจฺฉิมาย ทิสาย สงฺขารา…เป.… เย อุตฺตราย ทิสาย สงฺขารา… เย ทกฺขิณาย ทิสาย สงฺขารา… เย ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย สงฺขารา… เย ปจฺฉิมาย อนุทิสาย สงฺขารา… เย อุตฺตราย อนุทิสาย สงฺขารา… เย ทกฺขิณาย อนุทิสาย สงฺขารา… เย เหฏฺฐิมาย ทิสาย สงฺขารา… เย อุปริมาย ทิสาย สงฺขารา… เย ทสสุ ทิสาสุ สงฺขารา, เตปิ เอริตา สเมริตา จลิตา ฆฏฺฏิตา อนิจฺจตาย ชาติยา อนุคตา ชราย อนุสฏา พฺยาธินา อภิภูตา มรเณน อพฺภาหตา ทุกฺเข ปติฏฺฐิตา อตาณา อเลณา อสรณา อสรณีภูตาฯ ภาสิตมฺปิ เจตํ –

‘‘กิญฺจาปิ เจตํ ชลตี วิมานํ, โอภาสยํ อุตฺตริยํ ทิสาย;

รูเป รณํ ทิสฺวา สทา ปเวธิตํ, ตสฺมา น รูเป รมตี สุเมโธฯ

‘‘มจฺจุนาพฺภาหโต โลโก, ชราย ปริวาริโต;

ตณฺหาสลฺเลน โอติณฺโณ, อิจฺฉาธูมายิโต [อิจฺฉาธุมายิโก (สฺยา.)] สทาฯ

‘‘สพฺโพ อาทีปิโต โลโก, สพฺโพ โลโก ปธูปิโต;

สพฺโพ ปชฺชลิโต โลโก, สพฺโพ โลโก ปกมฺปิโต’’ติฯ

ทิสา สพฺพา สเมริตาฯ

อิจฺฉํ ภวนมตฺตโนติฯ อตฺตโน ภวนํ ตาณํ เลณํ สรณํ คติํ ปรายนํ อิจฺฉนฺโต สาทิยนฺโต ปตฺถยนฺโต ปิหยนฺโต อภิชปฺปนฺโตติ – อิจฺฉํ ภวนมตฺตโนฯ นาทฺทสาสิํ อโนสิตนฺติฯ อชฺโฌสิตํเยว อทฺทสํ, อนชฺโฌสิตํ นาทฺทสํ, สพฺพํ โยพฺพญฺญํ ชราย โอสิตํ, สพฺพํ อาโรคฺยํ พฺยาธินา โอสิตํ, สพฺพํ ชีวิตํ มรเณน โอสิตํ, สพฺพํ ลาภํ อลาเภน โอสิตํ, สพฺพํ ยสํ อยเสน โอสิตํ, สพฺพํ ปสํสํ นินฺทาย โอสิตํ, สพฺพํ สุขํ ทุกฺเขน โอสิตํฯ

‘‘ลาโภ อลาโภ ยโส อยโส จ, นินฺทา ปสํสา จ สุขํ ทุขญฺจ;

เอเต อนิจฺจา มนุเชสุ ธมฺมา, อสสฺสตา วิปริณามธมฺมา’’ติฯ

นาทฺทสาสิํ อโนสิตํฯ

เตนาห ภควา –

‘‘สมนฺตมสาโร โลโก, ทิสา สพฺพา สเมริตา;

อิจฺฉํ ภวนมตฺตโน, นาทฺทสาสิํ อโนสิต’’นฺติฯ

[173]

โอสาเน ตฺเวว พฺยารุทฺเธ, ทิสฺวา เม อรตี อหุ;

อเถตฺถ สลฺลมทฺทกฺขิํ, ทุทฺทสํ หทยสฺสิตํฯ

โอสาเน ตฺเวว พฺยารุทฺเธติฯ โอสาเน ตฺเววาติ สพฺพํ โยพฺพญฺญํ ชรา โอสาเปติ, สพฺพํ อาโรคฺยํ พฺยาธิ โอสาเปติ, สพฺพํ ชีวิตํ มรณํ โอสาเปติ, สพฺพํ ลาภํ อลาโภ โอสาเปติ, สพฺพํ ยสํ อยโส โอสาเปติ, สพฺพํ ปสํสํ นินฺทา โอสาเปติ, สพฺพํ สุขํ ทุกฺขํ โอสาเปตีติ – โอสาเน ตฺเววฯ พฺยารุทฺเธติ โยพฺพญฺญกามา สตฺตา ชราย ปฏิวิรุทฺธา, อาโรคฺยกามา สตฺตา พฺยาธินา ปฏิวิรุทฺธา, ชีวิตุกามา สตฺตา มรเณน ปฏิวิรุทฺธา, ลาภกามา สตฺตา อลาเภน ปฏิวิรุทฺธา, ยสกามา สตฺตา อยเสน ปฏิวิรุทฺธา, ปสํสกามา สตฺตา นินฺทาย ปฏิวิรุทฺธา, สุขกามา สตฺตา ทุกฺเขน ปฏิวิรุทฺธา อาหตา ปจฺจาหตา อาฆาติตา ปจฺจาฆาติตาติ – โอสาเน ตฺเวว พฺยารุทฺเธฯ

ทิสฺวา เม อรตี อหูติฯ ทิสฺวาติ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – ทิสฺวาฯ เม อรตีติ ยา อรติ ยา อนภิรติ ยา อนภิรมนา ยา อุกฺกณฺฐิตา ยา ปริตสิตา อหูติ – ทิสฺวา เม อรตี อหุฯ

อเถตฺถ สลฺลมทฺทกฺขินฺติฯ อถาติ ปทสนฺธิ…เป.… ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อถาติฯ เอตฺถาติ สตฺเตสุฯ สลฺลนฺติ สตฺต สลฺลานิ – ราคสลฺลํ, โทสสลฺลํ, โมหสลฺลํ, มานสลฺลํ, ทิฏฺฐิสลฺลํ, โสกสลฺลํ, กถํกถาสลฺลํฯ อทฺทกฺขินฺติ อทฺทสํ อทกฺขิํ อปสฺสิํ ปฏิวิชฺฌินฺติ – อเถตฺถ สลฺลมทฺทกฺขิํฯ

ทุทฺทสํ หทยสฺสิตนฺติฯ ทุทฺทสนฺติ ทุทฺทสํ ทุทฺทกฺขํ ทุปฺปสฺสํ ทุพฺพุชฺฌํ ทุรนุพุชฺฌํ ทุปฺปฏิวิชฺฌนฺติ – ทุทฺทสํฯ หทยสฺสิตนฺติ หทยํ วุจฺจติ จิตฺตํฯ ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตุฯ หทยสฺสิตนฺติ หทยนิสฺสิตํ จิตฺตสิตํ จิตฺตนิสฺสิตํ จิตฺเตน สหคตํ สหชาตํ สํสฏฺฐํ สมฺปยุตฺตํ เอกุปฺปาทํ เอกนิโรธํ เอกวตฺถุกํ เอการมฺมณนฺติ – ทุทฺทสํ หทยสฺสิตํฯ

เตนาห ภควา –

‘‘โอสาเน ตฺเวว พฺยารุทฺเธ, ทิสฺวา เม อรตี อหุ;

อเถตฺถ สลฺลมทฺทกฺขิํ, ทุทฺทสํ หทยสฺสิต’’นฺติฯ

[174]

เยน สลฺเลน โอติณฺโณ, ทิสา สพฺพา วิธาวติ;

ตเมว สลฺลมพฺพุยฺห, น ธาวติ น สีทติฯ

เยน สลฺเลน โอติณฺโณ, ทิสา สพฺพา วิธาวตีติฯ สลฺลนฺติฯ สตฺต สลฺลานิ – ราคสลฺลํ, โทสสลฺลํ, โมหสลฺลํ, มานสลฺลํ, ทิฏฺฐิสลฺลํ, โสกสลฺลํ, กถํกถาสลฺลํฯ กตมํ ราคสลฺลํ? โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺทิราโค จิตฺตสฺส สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ – อิทํ ราคสลฺลํฯ

กตมํ โทสสลฺลํ? ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติ อาฆาโต ชายติ ‘‘อนตฺถํ เม จรตี’’ติ อาฆาโต ชายติ, ‘‘อนตฺถํ เม จริสฺสตี’’ติ อาฆาโต ชายติ…เป.… จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อิทํ โทสสลฺลํฯ

กตมํ โมหสลฺลํ? ทุกฺเข อญฺญาณํ…เป.… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อญฺญาณํ, ปุพฺพนฺเต อญฺญาณํ, อปรนฺเต อญฺญาณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อญฺญาณํ , อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อญฺญาณํฯ ยํ เอวรูปํ อทสฺสนํ อนภิสมโย อนนุโพโธ อสมฺโพโธ อปฺปฏิเวโธ อสงฺคาหณา อปริโยคาหณา [อสงฺคาหตา อปริโยคาหตา (สฺยา.), อสงฺคาหนา อปริโยคาหนา (ก.)] อสมเปกฺขนา อปจฺจเวกฺขนา อปจฺจกฺขกมฺมํ ทุมฺเมชฺฌํ พาลฺยํ โมโห ปโมโห สมฺโมโห อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺฐานํ อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อิทํ โมหสลฺลํฯ

กตมํ มานสลฺลํ? ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาโนฯ โย เอวรูโป มาโน มญฺญนา มญฺญิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อิทํ มานสลฺลํฯ

กตมํ ทิฏฺฐิสลฺลํ? วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ, ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺฐิ, ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิฯ ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ ทิฏฺฐิคหนํ ทิฏฺฐิกนฺตาโร ทิฏฺฐิวิสูกายิกํ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺฐิสญฺโญชนํ คาโห ปฏิคฺคาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค [กุมคฺโค (ก.) มหานิ. 38] มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริยาสคฺคาโห วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห อยาถาวกสฺมิํ ‘‘ยาถาวก’’นฺติ คาโห ยาวตา ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ – อิทํ ทิฏฺฐิสลฺลํฯ

กตมํ โสกสลฺลํ? ญาติพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส ทิฏฺฐิพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส อญฺญตรญฺญตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อญฺญตรญฺญตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺฐสฺส โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก อนฺโตฑาโห อนฺโตปริฑาโห เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ – อิทํ โสกสลฺลํฯ

กตมํ กถํกถาสลฺลํ? ทุกฺเข กงฺขา, ทุกฺขสมุทเย กงฺขา, ทุกฺขนิโรเธ กงฺขา, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย กงฺขา, ปุพฺพนฺเต กงฺขา, อปรนฺเต กงฺขา, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต กงฺขา, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขาฯ ยา เอวรูปา กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ วิมติ วิจิกิจฺฉา ทฺเวฬฺหกํ ทฺเวธาปโถ สํสโย อเนกํสคฺคาโห อาสปฺปนา ปริสปฺปนา อปริโยคาหณา ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข – อิทํ กถํกถาสลฺลํฯ

เยน สลฺเลน โอติณฺโณ, ทิสา สพฺพา วิธาวตีติฯ ราคสลฺเลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรติ, ปาณมฺปิ หนติ, อทินฺนมฺปิ อาทิยติ, สนฺธิมฺปิ ฉินฺทติ, นิลฺโลปมฺปิ หรติ, เอกาคาริกมฺปิ กโรติ, ปริปนฺเถปิ ติฏฺฐติ, ปรทารมฺปิ คจฺฉติ, มุสาปิ ภณติ; เอวมฺปิ ราคสลฺเลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต ธาวติ วิธาวติ สนฺธาวติ สํสรติฯ อถ วา ราคสลฺเลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต โภเค ปริเยสนฺโต นาวาย มหาสมุทฺทํ ปกฺขนฺทติฯ สีตสฺส ปุรกฺขโต อุณฺหสฺส ปุรกฺขโต ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสหิ ปีฬิยมาโน [ริสฺสมาโน (สี. สฺยา.)] ขุปฺปิปาสาย มิยฺยมาโน ติคุมฺพํ คจฺฉติ, ตกฺโกลํ คจฺฉติ, ตกฺกสีลํ คจฺฉติ, กาฬมุขํ คจฺฉติ, ปุรปูรํ คจฺฉติ, เวสุงฺคํ คจฺฉติ, เวราปถํ คจฺฉติ, ชวํ คจฺฉติ, ตามลิํ คจฺฉติ, วงฺกํ คจฺฉติ, เอฬพนฺธนํ คจฺฉติ, สุวณฺณกูฏํ คจฺฉติ, สุวณฺณภูมิํ คจฺฉติ, ตมฺพปณฺณิํ คจฺฉติ, สุปฺปาทกํ [สุปฺปารกํ (สี. ก.), สุปฺปารํ (สฺยา.)] คจฺฉติ, ภารุกจฺฉํ คจฺฉติ, สุรฏฺฐํ คจฺฉติ, ภงฺคโลกํ [องฺคโลกํ (สี.), องฺคเณกํ (สฺยา.)] คจฺฉติ, ภงฺคณํ [คงฺคณํ (สี. สฺยา.)] คจฺฉติ, ปรมภงฺคณํ คจฺฉติ, โยนํ คจฺฉติ, ปรมโยนํ คจฺฉติ, วินกํ คจฺฉติ, มูลปทํ คจฺฉติ, มรุกนฺตารํ คจฺฉติ, ชณฺณุปถํ คจฺฉติ, อชปถํ คจฺฉติ , เมณฺฑปถํ คจฺฉติ, สงฺกุปถํ คจฺฉติ, ฉตฺตปถํ คจฺฉติ, วํสปถํ คจฺฉติ, สกุณปถํ คจฺฉติ, มูสิกปถํ คจฺฉติ, ทริปถํ คจฺฉติ, เวตฺตาจารํ คจฺฉติ; ปริเยสนฺโต น ลภติ, อลาภมูลกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ, ปริเยสนฺโต ลภติ, ลทฺธา อารกฺขมูลกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ ‘‘กินฺติ เม โภเค เนว ราชาโน หเรยฺยุํ น โจรา หเรยฺยุํ น อคฺคิ ทเหยฺย น อุทกํ วเหยฺย น อปฺปิยา ทายาทา หเรยฺยุ’’นฺติฯ ตสฺส เอวํ อารกฺขโต โคปยโต เต โภคา วิปฺปลุชฺชนฺติ , โส วิปฺปโยคมูลกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติฯ เอวมฺปิ ราคสลฺเลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต ธาวติ วิธาวติ สนฺธาวติ สํสรติฯ

โทสสลฺเลน…เป.… โมหสลฺเลน… มานสลฺเลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรติ, ปาณมฺปิ หนติ, อทินฺนมฺปิ อาทิยติ, สนฺธิมฺปิ ฉินฺทติ, นิลฺโลปมฺปิ หรติ, เอกาคาริกมฺปิ กโรติ, ปริปนฺเถปิ ติฏฺฐติ, ปรทารมฺปิ คจฺฉติ, มุสาปิ ภณติฯ เอวํ มานสลฺเลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต ธาวติ วิธาวติ สนฺธาวติ สํสรติฯ

ทิฏฺฐิสลฺเลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อเจลโก โหติ มุตฺตาจาโร หตฺถาปเลขโน [หตฺถาวเลขโน (สฺยา.)], น เอหิภทนฺติโก , น ติฏฺฐภทนฺติโก; นาภิหฏํ, น อุทฺทิสฺสกตํ, น นิมนฺตนํ สาทิยติ, โส น กุมฺภิมุขา ปฏิคฺคณฺหาติ, น กโฬปิมุขา [ขโฬปิมุขา (สี.)] ปฏิคฺคณฺหาติ, น เอฬกมนฺตรํ, น ทณฺฑมนฺตรํ, น มุสลมนฺตรํ, น ทฺวินฺนํ ภุญฺชมานานํ, น คพฺภินิยา, น ปายมานาย, น ปุริสนฺตรคตาย, น สํกิตฺตีสุ, น ยตฺถ สา อุปฏฺฐิโต โหติ, น ยตฺถ มกฺขิกา สณฺฑสณฺฑจารินีฯ น มจฺฉํ น มํสํ น สุรํ น เมรยํ น ถุโสทกํ ปิวติฯ โส เอกาคาริโก วา โหติ เอกาโลปิโก, ทฺวาคาริโก วา โหติ ทฺวาโลปิโก…เป.… สตฺตาคาริโก วา โหติ สตฺตาโลปิโกฯ เอกิสฺสาปิ ภตฺติยา ยาเปติ, ทฺวีหิปิ ภตฺตีหิ ยาเปติ…เป.… สตฺตหิปิ ภตฺตีหิ ยาเปติฯ เอกาหิกมฺปิ อาหารํ อาหาเรติ, ทฺวีหิกมฺปิ อาหารํ อาหาเรติ…เป.… สตฺตาหิกมฺปิ อาหารํ อาหาเรติฯ อิติ เอวรูปํ อฑฺฒมาสิกมฺปิ ปริยายภตฺตโภชนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติฯ เอวมฺปิ ทิฏฺฐิสลฺเลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต ธาวติ วิธาวติ สนฺธาวติ สํสรติฯ

อถ วา ทิฏฺฐิสลฺเลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต โส สากภกฺโข วา โหติ, สามากภกฺโข วา โหติ, นีวารภกฺโข วา โหติ, ททฺทุลภกฺโข วา โหติ, หฏภกฺโข วา โหติ, กณภกฺโข วา โหติ, อาจามภกฺโข วา โหติ, ปิญฺญากภกฺโข วา โหติ, ติลภกฺโข วา โหติ, ติณภกฺโข วา โหติ, โคมยภกฺโข วา โหติ, วนมูลผลาหาโร ยาเปติ ปวตฺตผลโภชโนฯ

โส สาณานิปิ ธาเรติ, มสาณานิปิ ธาเรติ, ฉวทุสฺสานิปิ ธาเรติ, ปํสุกูลานิปิ ธาเรติ, ติรีฏานิปิ ธาเรติ, อชินานิปิ ธาเรติ, อชินกฺขิปมฺปิ ธาเรติ, กุสจีรมฺปิ ธาเรติ, วากจีรมฺปิ ธาเรติ, ผลกจีรมฺปิ ธาเรติ, เกสกมฺพลมฺปิ ธาเรติ, อุลูกปกฺขมฺปิ ธาเรติ, เกสมสฺสุโลจโกปิ โหติ, เกสมสฺสุโลจนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติฯ อุพฺภฏฺฐโกปิ โหติ อาสนปฏิกฺขิตฺโต, อุกฺกุฏิโกปิ โหติ อุกฺกุฏิกปฺปธานมนุยุตฺโต, กณฺฏกาปสฺสยิโก โหติ, กณฺฏกาปสฺสเย เสยฺยํ กปฺเปติ, ผลกเสยฺยมฺปิ กปฺเปติ, ถณฺฑิลเสยฺยมฺปิ กปฺเปติ, เอกาปสฺสยิโก โหติ รโชชลฺลธโร, อพฺโภกาสิโกปิ โหติ ยถาสนฺถติโก, เวกฏิโกปิ โหติ วิกฏโภชนานุโยคมนุยุตฺโต, อปานโกปิ โหติ อปานกตฺตมนุยุตฺโต, สายตติยกมฺปิ อุทโกโรหนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติฯ อิติ เอวรูปํ อเนกวิหิตํ กายสฺส อาตาปนปริตาปนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติฯ เอวมฺปิ ทิฏฺฐิสลฺเลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต ธาวติ วิธาวติ สนฺธาวติ สํสรติฯ

โสกสลฺเลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต โสจติ กิลมติ ปริเทวติ อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ สมฺโมหํ อาปชฺชติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘ภูตปุพฺพํ, พฺราหฺมณ, อิมิสฺสาเยว สาวตฺถิยา อญฺญตริสฺสา อิตฺถิยา มาตา กาลมกาสิฯ สา ตสฺสา กาลํ กิริยาย อุมฺมตฺติกา ขิตฺตจิตฺตา รถิยาย รถิยํ, สิงฺฆาฏเกน สิงฺฆาฏกํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห – ‘อปิ เม มาตรํ อทฺทสฺสถ, อปิ เม มาตรํ อทฺทสฺสถา’ติ ฯ

‘‘ภูตปุพฺพํ, พฺราหฺมณ, อิมิสฺสาเยว สาวตฺถิยา อญฺญตริสฺสา อิตฺถิยา ปิตา กาลมกาสิ… ภาตา กาลมกาสิ… ภคินี กาลมกาสิ… ปุตฺโต กาลมกาสิ… ธีตา กาลมกาสิ… สามิโก กาลมกาสิฯ สา ตสฺส กาลํ กิริยาย อุมฺมตฺติกา ขิตฺตจิตฺตา รถิยาย รถิยํ, สิงฺฆาฏเกน สิงฺฆาฏกํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห – ‘อปิ เม สามิกํ อทฺทสฺสถ, อปิ เม สามิกํ อทฺทสฺสถา’ติฯ

‘‘ภูตปุพฺพํ, พฺราหฺมณ, อิมิสฺสาเยว สาวตฺถิยา อญฺญตรสฺส ปุริสสฺส มาตา กาลมกาสิฯ โส ตสฺสา กาลํ กิริยาย อุมฺมตฺตโก ขิตฺตจิตฺโต รถิยาย รถิยํ, สิงฺฆาฏเกน สิงฺฆาฏกํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห – ‘อปิ เม มาตรํ อทฺทสฺสถ, อปิ เม มาตรํ อทฺทสฺสถา’ติฯ

‘‘ภูตปุพฺพํ , พฺราหฺมณ, อิมิสฺสาเยว สาวตฺถิยา อญฺญตรสฺส ปุริสสฺส ปิตา กาลมกาสิ… ภาตา กาลมกาสิ… ภคินี กาลมกาสิ… ปุตฺโต กาลมกาสิ… ธีตา กาลมกาสิ… ปชาปติ กาลมกาสิฯ โส ตสฺสา กาลํ กิริยาย อุมฺมตฺตโก ขิตฺตจิตฺโต รถิยาย รถิยํ, สิงฺฆาฏเกน สิงฺฆาฏกํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห – ‘อปิ เม ปชาปติํ อทฺทสฺสถ, อปิ เม ปชาปติํ อทฺทสฺสถา’ติฯ

‘‘ภูตปุพฺพํ, พฺราหฺมณ, อิมิสฺสาเยว สาวตฺถิยา อญฺญตรา อิตฺถี ญาติกุลํ อคมาสิฯ ตสฺสา เต ญาตกา สามิกํ อจฺฉินฺทิตฺวา อญฺญสฺส ทาตุกามา, สา จ นํ น อิจฺฉติฯ อถ โข สา อิตฺถี สามิกํ เอตทโวจ – ‘อิเม, อยฺยปุตฺต, ญาตกา ตว อจฺฉินฺทิตฺวา อญฺญสฺส ทาตุกามา, อุโภ มยํ มริสฺสามา’ติฯ อถ โข โส ปุริโส ตํ อิตฺถิํ ทฺวิธา เฉตฺวา อตฺตานํ โอปาเตติ – ‘อุโภ เปจฺจ ภวิสฺสามา’’’ติฯ เอวํ โสกสลฺเลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต ธาวติ วิธาวติ สนฺธาวติ สํสรติฯ

กถํกถาสลฺเลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต สํสยปกฺขนฺโท โหติ วิมติปกฺขนฺโท ทฺเวฬฺหกชาโต – ‘‘อโหสิํ นุ โข อหํ อตีตมทฺธานํ, นนุ โข อโหสิํ อตีตมทฺธานํ, กิํ นุ โข อโหสิํ อตีตมทฺธานํ, กถํ นุ โข อโหสิํ อตีตมทฺธานํ , กิํ หุตฺวา กิํ อโหสิํ นุ โข อตีตมทฺธานํ, ภวิสฺสามิ นุ โข อหํ อนาคตมทฺธานํ, นนุ โข ภวิสฺสามิ อนาคตมทฺธานํ, กิํ นุ โข ภวิสฺสามิ อนาคตมทฺธานํ, กถํ นุ โข ภวิสฺสามิ อนาคตมทฺธานํ, กิํ หุตฺวา กิํ ภวิสฺสามิ นุ โข อนาคตมทฺธานํ, เอตรหิ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ อชฺฌตฺตํ กถํกถี โหติ, อหํ นุ โขสฺมิ, โน นุ โขสฺมิ, กิํ นุ โขสฺมิ กถํ นุ โขสฺมิ, อยํ นุ โข สตฺโต กุโต อาคโต, โส กุหิํ คามี ภวิสฺสตี’’ติฯ เอวํ กถํกถาสลฺเลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต ธาวติ วิธาวติ สนฺธาวติ สํสรติฯ

เต สลฺเล อภิสงฺขโรติ; เต สลฺเล อภิสงฺขโรนฺโต สลฺลาภิสงฺขารวเสน ปุรตฺถิมํ ทิสํ ธาวติ, ปจฺฉิมํ ทิสํ ธาวติ, อุตฺตรํ ทิสํ ธาวติ, ทกฺขิณํ ทิสํ ธาวติฯ

เต สลฺลาภิสงฺขารา อปฺปหีนา; สลฺลาภิสงฺขารานํ อปฺปหีนตฺตา คติยา ธาวติ, นิรเย ธาวติ , ติรจฺฉานโยนิยา ธาวติ, เปตฺติวิสเย ธาวติ, มนุสฺสโลเก ธาวติ, เทวโลเก ธาวติ, คติยา คติํ, อุปปตฺติยา อุปปตฺติํ, ปฏิสนฺธิยา ปฏิสนฺธิํ, ภเวน ภวํ, สํสาเรน สํสารํ, วฏฺเฏน วฏฺฏํ ธาวติ วิธาวติ สนฺธาวติ สํสรตีติ – เยน สลฺเลน โอติณฺโณ ทิสา สพฺพา วิธาวติฯ

ตเมว สลฺลมพฺพุยฺห, น ธาวติ น สีทตีติฯ ตเมว ราคสลฺลํ โทสสลฺลํ โมหสลฺลํ มานสลฺลํ ทิฏฺฐิสลฺลํ โสกสลฺลํ กถํกถาสลฺลํ อพฺพุยฺห อพฺพุหิตฺวา อุทฺธริตฺวา สมุทฺธริตฺวา อุปฺปาฏยิตฺวา สมุปฺปาฏยิตฺวา [อุปฺปาทยิตฺวา สมุปฺปาทยิตฺวา (สฺยา. ก.)] ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา เนว ปุรตฺถิมํ ทิสํ ธาวติ น ปจฺฉิมํ ทิสํ ธาวติ น อุตฺตรํ ทิสํ ธาวติ น ทกฺขิณํ ทิสํ ธาวติฯ เต สลฺลาภิสงฺขารา ปหีนา; สลฺลาภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติยา น ธาวติ, นิรเย น ธาวติ, ติรจฺฉานโยนิยา น ธาวติ, เปตฺติวิสเย น ธาวติ, มนุสฺสโลเก น ธาวติ, เทวโลเก น ธาวติ, น คติยา คติํ, น อุปปตฺติยา อุปปตฺติํ, น ปฏิสนฺธิยา ปฏิสนฺธิํ, น ภเวน ภวํ, น สํสาเรน สํสารํ, น วฏฺเฏน วฏฺฏํ ธาวติ วิธาวติ สนฺธาวติ สํสรตีติ – ตเมว สลฺลมพฺพุยฺห น ธาวติฯ น สีทตีติ กาโมเฆ น สีทติ, ภโวเฆ น สีทติ, ทิฏฺโฐเฆ น สีทติ, อวิชฺโชเฆ น สีทติ, น สํสีทติ น โอสีทติ น อวสีทติ น คจฺฉติ น อวคจฺฉตีติ – ตเมว สลฺลมพฺพุยฺห, น ธาวติ น สีทติฯ

เตนาห ภควา –

‘‘เยน สลฺเลน โอติณฺโณ, ทิสา สพฺพา วิธาวติ;

ตเมว สลฺลมพฺพุยฺห, น ธาวติ น สีทตี’’ติฯ

[175]

ตตฺถ สิกฺขานุคียนฺติ, ยานิ โลเก คธิตานิ;

น เตสุ ปสุโต สิยา, นิพฺพิชฺฌ สพฺพโส กาเม;

สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโนฯ

ตตฺถ สิกฺขานุคียนฺติ, ยานิ โลเก คธิตานีติฯ สิกฺขาติ หตฺถิสิกฺขา อสฺสสิกฺขา รถสิกฺขา ธนุสิกฺขา สาลากิยํ สลฺลกตฺติยํ กายติกิจฺฉํ ภูติยํ โกมารภจฺจํ [โกมารติกิจฺฉํ (สฺยา.), โกมารสจฺจํ (ก.)]ฯ อนุคียนฺตีติ คียนฺติ นิคฺคียนฺติ กถียนฺติ ภณียนฺติ ทีปียนฺติ โวหรียนฺติฯ

อถ วา คียนฺติ คณฺหียนฺติ อุคฺคณฺหียนฺติ ธารียนฺติ อุปธารียนฺติ อุปลกฺขียนฺติ คธิตปฏิลาภายฯ คธิตา วุจฺจนฺติ ปญฺจ กามคุณา – จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสญฺหิตา รชนียา, โสตวิญฺเญยฺยา สทฺทา…เป.… ฆานวิญฺเญยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิญฺเญยฺยา รสา… กายวิญฺเญยฺยา โผฏฺฐพฺพา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสญฺหิตา รชนียาฯ กิํการณา คธิตา วุจฺจนฺติ ปญฺจ กามคุณา? เยภุยฺเยน เทวมนุสฺสา ปญฺจ กามคุเณ อิจฺฉนฺติ สาทิยนฺติ ปตฺถยนฺติ ปิหยนฺติ อภิชปฺปนฺติ ตํการณา คธิตา วุจฺจนฺติ ปญฺจ กามคุณาฯ โลเกติ มนุสฺสโลเกติ – ตตฺถ สิกฺขานุคียนฺติ, ยานิ โลเก คธิตานิฯ

น เตสุ ปสุโต สิยาติฯ ตาสุ วา สิกฺขาสุ เตสุ วา ปญฺจสุ กามคุเณสุ น ปสุโต สิยา, น ตนฺนินฺโน อสฺส, น ตปฺโปโณ, น ตปฺปพฺภาโร, น ตทธิมุตฺโต, น ตทธิปเตยฺโยติ – น เตสุ ปสุโต สิยาฯ

นิพฺพิชฺฌ สพฺพโส กาเมติฯ นิพฺพิชฺฌาติ ปฏิวิชฺฌิตฺวาฯ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ปฏิวิชฺฌิตฺวา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ ปฏิวิชฺฌิตฺวา…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ปฏิวิชฺฌิตฺวาฯ สพฺพโสติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – สพฺพโสติฯ กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาติ – นิพฺพิชฺฌ สพฺพโส กาเมฯ

สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโนติฯ สิกฺขาติ ติสฺโส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขา…เป.… อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาฯ นิพฺพานมตฺตโนติ อตฺตโน ราคสฺส นิพฺพาปนาย โทสสฺส นิพฺพาปนาย โมหสฺส นิพฺพาปนาย…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สมาย อุปสมาย วูปสมาย นิพฺพาปนาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปสฺสทฺธิยา อธิสีลมฺปิ สิกฺเขยฺย อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺเขยฺย อธิปญฺญมฺปิ สิกฺเขยฺย, อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย ชานนฺโต สิกฺเขยฺย…เป.… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺเขยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺยาติ – สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโนฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ตตฺถ สิกฺขานุคียนฺติ, ยานิ โลเก คธิตานิ;

น เตสุ ปสุโต สิยา, นิพฺพิชฺฌ สพฺพโส กาเม;

สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน’’ติฯ

[176]

สจฺโจ สิยา อปฺปคพฺโภ, อมาโย ริตฺตเปสุโณ;

อกฺโกธโน โลภปาปํ, เววิจฺฉํ วิตเร มุนิฯ

สจฺโจ สิยา อปฺปคพฺโภติฯ สจฺโจ สิยาติ สจฺจวาจาย สมนฺนาคโต สิยา, สมฺมาทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโต สิยา, อริเยน อฏฺฐงฺคิเกน มคฺเคน สมนฺนาคโต สิยาติ – สจฺโจ สิยาฯ อปฺปคพฺโภติ ตีณิ ปาคพฺภิยานิ – กายิกํ ปาคพฺภิยํ, วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ, เจตสิกํ ปาคพฺภิยํ…เป.… อิทํ เจตสิกํ ปาคพฺภิยํฯ ยสฺสิมานิ ตีณิ ปาคพฺภิยานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิ, โส วุจฺจติ อปฺปคพฺโภติ – สจฺโจ สิยา อปฺปคพฺโภฯ

อมาโย ริตฺตเปสุโณติฯ มายา วุจฺจติ วญฺจนิกา จริยาฯ อิเธกจฺโจ กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา วาจาย ทุจฺจริตํ จริตฺวา มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา ตสฺส ปฏิจฺฉาทนเหตุ ปาปิกํ อิจฺฉํ ปณิทหติ, มา มํ ชญฺญาติ อิจฺฉติ, มา มํ ชญฺญาติ สงฺกปฺเปติ, มา มํ ชญฺญาติ วาจํ ภาสติ, มา มํ ชญฺญาติ กาเยน ปรกฺกมติฯ ยา เอวรูปา มายา มายาวิตา อจฺจสรา วญฺจนา นิกติ นิกิรณา ปริหรณา คูหนา ปริคูหนา ฉาทนา ปริจฺฉาทนา อนุตฺตานีกมฺมํ อนาวิกมฺมํ โวจฺฉาทนา ปาปกิริยา – อยํ วุจฺจติ มายาฯ ยสฺเสสา มายา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อมาโยฯ ริตฺตเปสุโณติ เปสุญฺญนฺติ อิเธกจฺโจ ปิสุณวาโจ โหติ…เป.… เอวํ เภทาธิปฺปาเยน เปสุญฺญํ อุปสํหรติฯ ยสฺเสตํ เปสุญฺญํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒํ, โส วุจฺจติ ริตฺตเปสุโณ วิวิตฺตเปสุโณ ปวิวิตฺตเปสุโณติ – อมาโย ริตฺตเปสุโณฯ

อกฺโกธโน โลภปาปํ, เววิจฺฉํ วิตเร มุนีติฯ อกฺโกธโนติ หิ โข วุตฺตํ, อปิ จ โกโธ ตาว วตฺตพฺโพฯ

ทสหากาเรหิ โกโธ ชายติฯ ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติ โกโธ ชายติ…เป.… ยสฺเสโส โกโธ ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก ญาณคฺคินา ทฑฺโฒ, โส วุจฺจติ อกฺโกธโนฯ โกธสฺส ปหีนตฺตา อกฺโกธโน, โกธวตฺถุสฺส ปริญฺญาตตฺตา อกฺโกธโน, โกธเหตุสฺส อุปจฺฉินฺนตฺตา อกฺโกธโนฯ โลโภติ โย โลโภ ลุพฺภนา ลุพฺภิตตฺตํ…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ เววิจฺฉํ วุจฺจติ ปญฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ…เป.… คาโห วุจฺจติ มจฺฉริยํฯ มุนีติฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิฯ อกฺโกธโน โลภปาปํ, เววิจฺฉํ วิตเร มุนีติฯ มุนิ โลภปาปญฺจ เววิจฺฉญฺจ อตริ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตยีติ [วีติวตฺตีติ (ก.)] – อกฺโกธโน โลภปาปํ, เววิจฺฉํ วิตเร มุนิฯ

เตนาห ภควา –

‘‘สจฺโจ สิยา อปฺปคพฺโภ, อมาโย ริตฺตเปสุโณ;

อกฺโกธโน โลภปาปํ, เววิจฺฉํ วิตเร มุนี’’ติฯ

[177]

นิทฺทํ ตนฺทิํ สเห ถีนํ, ปมาเทน น สํวเส;

อติมาเน น ติฏฺเฐยฺย, นิพฺพานมนโส นโรฯ

นิทฺทํ ตนฺทิํ สเห ถีนนฺติฯ นิทฺทาติ ยา กายสฺส อกลฺยตา อกมฺมญฺญตา โอนาโห ปริโยนาโห อนฺโตสโมโรโธ มิทฺธํ สุปฺปํ ปจลายิกา สุปฺปํ สุปฺปนา สุปฺปิตตฺตํฯ ตนฺทินฺติ ยา ตนฺที [ตนฺทิ (สี. สฺยา. ก.)] ตนฺทิยนา ตนฺทิยิตตฺตํ ตนฺทิมนกตา อาลสฺยํ อาลสฺยายตา อาลสฺยายิตตฺตํฯ ถีนนฺติ ยา จิตฺตสฺส อกลฺยตา อกมฺมญฺญตา โอลียนา สลฺลียนา ลีนํ ลียนา ลียิตตฺตํ, ถินํ ถิยนา ถิยิตตฺตํ จิตฺตสฺสฯ นิทฺทํ ตนฺทิํ สเห ถีนนฺติฯ นิทฺทญฺจ ตนฺทิญฺจ ถินญฺจ สเห สเหยฺย ปริสเหยฺย อภิภเวยฺย อชฺโฌตฺถเรยฺย ปริยาทิเยยฺย มทฺเทยฺยาติ – นิทฺทํ ตนฺทิํ สเห ถีนํฯ

ปมาเทน น สํวเสติฯ ปมาโท วตฺตพฺโพ กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปญฺจสุ วา กามคุเณสุฯ จิตฺตสฺส โวสคฺโค โวสคฺคานุปฺปาทนํ [โวสฺสคฺโค โวสฺสคฺคานุปฺปาทนํ (พหูสุ)] วา กุสลานํ วา ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา อนฏฺฐิตกิริยตา โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตจฺฉนฺทตา นิกฺขิตฺตธุรตา อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ อนธิฏฺฐานํ อนนุโยโค ปมาโทฯ

โย เอวรูโป ปมาโท ปมชฺชนา ปมชฺชิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ปมาโทฯ ปมาเทน น สํวเสติ ปมาเทน น วเสยฺย น สํวเสยฺย น อาวเสยฺย น ปริวเสยฺย, ปมาทํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, ปมาทา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – ปมาเทน น สํวเสฯ

อติมาเน น ติฏฺเฐยฺยาติฯ อติมาโนติ อิเธกจฺโจ ปรํ อติมญฺญติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา…เป.… อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาฯ โย เอวรูโป มาโน มญฺญนา มญฺญิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ อติมาโนฯ อติมาเน น ติฏฺเฐยฺยาติฯ อติมาเน น ติฏฺเฐยฺย น สํติฏฺเฐยฺย, อติมานํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, อติมานา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – อติมาเน น ติฏฺเฐยฺยฯ

นิพฺพานมนโส นโรติฯ อิเธกจฺโจ ทานํ เทนฺโต สีลํ สมาทิยนฺโต อุโปสถกมฺมํ กโรนฺโต ปานียํ ปริโภชนียํ อุปฏฺฐเปนฺโต ปริเวณํ สมฺมชฺชนฺโต เจติยํ วนฺทนฺโต เจติเย คนฺธมาลํ อาโรเปนฺโต เจติยํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต ยํ กิญฺจิ เตธาตุกํ กุสลาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรนฺโต น คติเหตุ น อุปปตฺติเหตุ น ปฏิสนฺธิเหตุ น ภวเหตุ น สํสารเหตุ น วฏฺฏเหตุ, สพฺพํ ตํ วิสํโยคาธิปฺปาโย นิพฺพานนินฺโน นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร อภิสงฺขโรตีติฯ เอวมฺปิ นิพฺพานมนโส นโรฯ อถ วา สพฺพสงฺขารธาตุยา จิตฺตํ ปฏิวาเปตฺวา [ปฏิวาเสตฺวา (ก.)] อมตาย ธาตุยา จิตฺตํ อุปสํหรติ – ‘‘เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีตํ ยทิทํ สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพาน’’นฺติฯ เอวมฺปิ นิพฺพานมนโส นโรฯ

‘‘น ปณฺฑิตา อุปธิสุขสฺส เหตุ, ททนฺติ ทานานิ ปุนพฺภวาย;

กามญฺจ เต อุปธิปริกฺขยาย, ททนฺติ ทานํ อปุนพฺภวายฯ

‘‘น ปณฺฑิตา อุปธิสุขสฺส เหตุ, ภาเวนฺติ ฌานานิ ปุนพฺภวาย;

กามญฺจ เต อุปธิปริกฺขยาย, ภาเวนฺติ ฌานํ อปุนพฺภวายฯ

‘‘เต นิพฺพุตฺติํ อาสิสมานสา [อาสิํสมานา (สี.), อภิมานา (สฺยา.)] ททนฺติ, ตนฺนินฺนจิตฺตา [ตนฺนินฺนา ตญฺจิตฺตา (ก.)] ตทธิมุตฺตา;

นชฺโช ยถา สาครมชฺฌุเปตา [สาครมชฺฌคตา (สฺยา.)], ภวนฺติ นิพฺพานปรายนา เต’’ติฯ

นิพฺพานมนโส นโรฯ เตนาห ภควา –

‘‘นิทฺทํ ตนฺทิ สเห ถีนํ, ปมาเทน น สํวเส;

อติมาเน น ติฏฺเฐยฺย, นิพฺพานมนโส นโร’’ติฯ

[178]

โมสวชฺเช น นิยฺเยถ, [นีเยถ (ก.)] รูเป สฺเนหํ น กุพฺพเย;

มานญฺจ ปริชาเนยฺย, สาหสา วิรโต จเรฯ

โมสวชฺเช น นิยฺเยถาติฯ โมสวชฺชํ วุจฺจติ มุสาวาโทฯ อิเธกจฺโจ สภคฺคโต วา ปริสคฺคโต วา ญาติมชฺฌคโต วา ปูคมชฺฌคโต วา ราชกุลมชฺฌคโต วา อภินีโต สกฺขิปุฏฺโฐ – ‘‘เอหมฺโภ ปุริส, ยํ ชานาสิ ตํ วเทหี’’ติ, โส อชานํ วา อาห – ‘‘ชานามี’’ติ, ชานํ วา อาห – ‘‘น ชานามี’’ติ, อปสฺสํ วา อาห – ‘‘ปสฺสามี’’ติ, ปสฺสํ วา อาห – ‘‘น ปสฺสามี’’ติฯ อิติ อตฺตเหตุ วา ปรเหตุ วา อามิสกิญฺจิกฺขเหตุ วา สมฺปชานมุสา ภาสิตา โหติ – อิทํ วุจฺจติ โมสวชฺชํฯ อปิ จ ตีหากาเรหิ…เป.… จตูหากาเรหิ… ปญฺจหากาเรหิ… ฉหากาเรหิ… สตฺตหากาเรหิ… อฏฺฐหากาเรหิ…เป.… อิเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ มุสาวาโท โหติฯ โมสวชฺเช น นิยฺเยถาติฯ โมสวชฺเช น ยาเยยฺย น นิยฺยาเยยฺย น วเหยฺย น สํหเรยฺย, โมสวชฺชํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, โมสวชฺชา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – โมสวชฺเช น นิยฺเยถฯ

รูเป สฺเนหํ น กุพฺพเยติฯ รูปนฺติ จตฺตาโร จ มหาภูตา , จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํฯ รูเป สฺเนหํ น กุพฺพเยติฯ รูเป สฺเนหํ น กเรยฺย ฉนฺทํ น กเรยฺย เปมํ น กเรยฺย ราคํ น กเรยฺย น ชเนยฺย น สญฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย นาภินิพฺพตฺเตยฺยาติ – รูเป สฺเนหํ น กุพฺพเยฯ

มานญฺจ ปริชาเนยฺยาติฯ มาโนติ เอกวิเธน มาโน – ยา จิตฺตสฺส อุนฺนติฯ ทุวิเธน มาโน – อตฺตุกฺกํสนมาโน, ปรวมฺภนมาโนฯ ติวิเธน มาโน – ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาโนฯ จตุวิเธน มาโน – ลาเภน มานํ ชเนติ, ยเสน มานํ ชเนติ, ปสํสาย มานํ ชเนติ, สุเขน มานํ ชเนติฯ ปญฺจวิเธน มาโน – ‘‘ลาภิมฺหิ มนาปิกานํ รูปาน’’นฺติ มานํ ชเนติ, ‘‘ลาภิมฺหิ มนาปิกานํ สทฺทานํ…เป.… คนฺธานํ… รสานํ… โผฏฺฐพฺพาน’’นฺติ มานํ ชเนติฯ ฉพฺพิเธน มาโน – จกฺขุสมฺปทาย มานํ ชเนติ, โสตสมฺปทาย…เป.… ฆานสมฺปทาย… ชิวฺหาสมฺปทาย… กายสมฺปทาย… มโนสมฺปทาย มานํ ชเนติฯ สตฺตวิเธน มาโน – อติมาโน, มานาติมาโน, โอมาโน, สทิสมาโน, อธิมาโน, อสฺมิมาโน, มิจฺฉามาโนฯ อฏฺฐวิเธน มาโน – ลาเภน มานํ ชเนติ, อลาเภน โอมานํ ชเนติ, ยเสน มานํ ชเนติ, อยเสน โอมานํ ชเนติ, ปสํสาย มานํ ชเนติ, นินฺทาย โอมานํ ชเนติ, สุเขน มานํ ชเนติ, ทุกฺเขน โอมานํ ชเนติฯ นววิเธน มาโน – เสยฺยสฺส ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน, เสยฺยสฺส ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน, เสยฺยสฺส ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาโน, สทิสสฺส ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน, สทิสสฺส ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน, สทิสสฺส ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาโน, หีนสฺส ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน, หีนสฺส ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน, หีนสฺส ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาโนฯ ทสวิเธน มาโน – อิเธกจฺโจ มานํ ชเนติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา…เป.… อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาฯ โย เอวรูโป มาโน มญฺญนา มญฺญิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ มาโนฯ

มานญฺจ ปริชาเนยฺยาติฯ มานํ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชาเนยฺย – ญาตปริญฺญาย, ตีรณปริญฺญาย, ปหานปริญฺญายฯ กตมา ญาตปริญฺญา? มานํ ชานาติ อยํ เอกวิเธน มาโน – ยา จิตฺตสฺส อุนฺนติฯ

อยํ ทุวิเธน มาโน – อตฺตุกฺกํสนมาโน ปรวมฺภนมาโน…เป.… อยํ ทสวิเธน มาโน – อิเธกจฺโจ มานํ ชเนติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา…เป.… อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาติ ชานาติ ปสฺสติ – อยํ ญาตปริญฺญาฯ

กตมา ตีรณปริญฺญา? เอตํ ญาตํ กตฺวา มานํ ตีเรติ อนิจฺจโต ทุกฺขโต…เป.… นิสฺสรณโต ตีเรติ – อยํ ตีรณปริญฺญาฯ

กตมา ปหานปริญฺญา? เอวํ ตีรยิตฺวา มานํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺติํ กโรติ อนภาวํ คเมติ – อยํ ปหานปริญฺญาฯ มานญฺจ ปริชาเนยฺยาติ มานํ อิมาหิ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชาเนยฺยาติ – มานญฺจ ปริชาเนยฺยฯ

สาหสา วิรโต จเรติฯ กตมา สาหสา จริยา? รตฺตสฺส ราคจริยา สาหสา จริยา, ทุฏฺฐสฺส โทสจริยา สาหสา จริยา, มูฬฺหสฺส โมหจริยา สาหสา จริยา, วินิพทฺธสฺส มานจริยา สาหสา จริยา, ปรามฏฺฐสฺส ทิฏฺฐิจริยา สาหสา จริยา, วิกฺเขปคตสฺส อุทฺธจฺจจริยา สาหสา จริยา, อนิฏฺฐงฺคตสฺส วิจิกิจฺฉาจริยา สาหสา จริยา, ถามคตสฺส อนุสยจริยา สาหสา จริยา – อยํ สาหสา จริยาฯ สาหสา วิรโต จเรติ สาหสา จริยาย อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺย จเรยฺย วิจเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ – สาหสา วิรโต จเรฯ

เตนาห ภควา –

‘‘โมสวชฺเช น นิยฺเยถ, รูเป สฺเนหํ น กุพฺพเย;

มานญฺจ ปริชาเนยฺย, สาหสา วิรโต จเร’’ติฯ

[179]

ปุราณํ นาภินนฺเทยฺย, นเว ขนฺติํ น กุพฺพเย [ขนฺติมกุพฺพเย (พหูสุ)] ;

หียมาเน น โสเจยฺย, อากาสํ [อากสฺสํ (สฺยา.)] น สิโต สิยาฯ

ปุราณํ นาภินนฺเทยฺยาติฯ ปุราณํ วุจฺจติ อตีตา รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณาฯ

อตีเต สงฺขาเร ตณฺหาวเสน ทิฏฺฐิวเสน นาภินนฺเทยฺย นาภิวเทยฺย น อชฺโฌเสยฺย, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ – ปุราณํ นาภินนฺเทยฺยฯ

นเว ขนฺติํ น กุพฺพเยติฯ นวา วุจฺจติ ปจฺจุปฺปนฺนา รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณาฯ ปจฺจุปฺปนฺเน สงฺขาเร ตณฺหาวเสน ทิฏฺฐิวเสน ขนฺติํ น กเรยฺย ฉนฺทํ น กเรยฺย เปมํ น กเรยฺย ราคํ น กเรยฺย น ชเนยฺย น สญฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย นาภินิพฺพตฺเตยฺยาติ – นเว ขนฺติํ น กุพฺพเยฯ

หียมาเน น โสเจยฺยาติฯ หียมาเน หายมาเน ปริหายมาเน เวมาเน วิคจฺฉมาเน อนฺตรธายมาเน น โสเจยฺย น กิลเมยฺย น ปรามเสยฺย น ปริเทเวยฺย น อุรตฺตาฬิํ กนฺเทยฺย น สมฺโมหํ อาปชฺเชยฺยฯ จกฺขุสฺมิํ หียมาเน หายมาเน ปริหายมาเน เวมาเน วิคจฺฉมาเน อนฺตรธายมาเน, โสตสฺมิํ…เป.… ฆานสฺมิํ… ชิวฺหาย… กายสฺมิํ… รูปสฺมิํ… สทฺทสฺมิํ… คนฺธสฺมิํ… รสสฺมิํ… โผฏฺฐพฺพสฺมิํ… กุลสฺมิํ… คณสฺมิํ… อาวาสสฺมิํ… ลาภสฺมิํ… ยสสฺมิํ… ปสํสาย… สุขสฺมิํ… จีวรสฺมิํ… ปิณฺฑปาตสฺมิํ… เสนาสนสฺมิํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสฺมิํ หียมาเน หายมาเน ปริหายมาเน เวมาเน วิคจฺฉมาเน อนฺตรธายมาเน น โสเจยฺย น กิลเมยฺย น ปรามเสยฺย น ปริเทเวยฺย น อุรตฺตาฬิํ กนฺเทยฺย น สมฺโมหํ อาปชฺเชยฺยาติ – หียมาเน น โสเจยฺยฯ

อากาสํ น สิโต สิยาติฯ อากาสํ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ กิํการณา อากาสํ วุจฺจติ ตณฺหา? ยาย ตณฺหาย รูปํ อากสฺสติ สมากสฺสติ คณฺหาติ ปรามสติ อภินิวิสติ, เวทนํ…เป.… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… คติํ… อุปปตฺติํ… ปฏิสนฺธิํ… ภวํ… สํสารํ… วฏฺฏํ อากสฺสติ สมากสฺสติ คณฺหาติ ปรามสติ อภินิวิสติ; ตํการณา อากาสํ วุจฺจติ ตณฺหาฯ อากาสํ น สิโต สิยาติฯ ตณฺหานิสฺสิโต น สิยาฯ ตณฺหํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, ตณฺหาย อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – อากาสํ น สิโต สิยาฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ปุราณํ นาภินนฺเทยฺย, นเว ขนฺติํ น กุพฺพเย;

หียมาเน น โสเจยฺย, อากาสํ น สิโต สิยา’’ติฯ

[180]

เคธํ พฺรูมิ มโหโฆติ, อาชวํ [อาจมํ (สฺยา. ก.)] พฺรูมิ ชปฺปนํ;

อารมฺมณํ ปกมฺปนํ, [ปกปฺปนํ (สฺยา. ก.)] กามปงฺโก ทุรจฺจโยฯ

เคธํ พฺรูมิ มโหโฆตีติฯ เคโธ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ มโหโฆ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ เคธํ พฺรูมิ มโหโฆตีติฯ เคธํ ‘‘มโหโฆ’’ติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฏฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – เคธํ พฺรูมิ มโหโฆติฯ

อาชวํ พฺรูมิ ชปฺปนนฺติฯ อาชวา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ชปฺปนาปิ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ อาชวํ พฺรูมิ ชปฺปนนฺติ อาชวํ ‘‘ชปฺปนา’’ติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ…เป.… อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – อาชวํ พฺรูมิ ชปฺปนํฯ

อารมฺมณํ ปกมฺปนนฺติฯ อารมฺมณมฺปิ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ปกมฺปนาปิ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลนฺติ – อารมฺมณํ ปกมฺปนํฯ

กามปงฺโก ทุรจฺจโยติฯ กามปงฺโก กามกทฺทโม กามกิเลโส กามปลิโป กามปลิโพโธ [กามปลิโรโธ (สี. ก.)] ทุรจฺจโย ทุรติวตฺโต ทุตฺตโร ทุปฺปตโร ทุสฺสมติกฺกโม ทุพฺพีติวตฺโตติ – กามปงฺโก ทุรจฺจโยฯ

เตนาห ภควา –

‘‘เคธํ พฺรูมิ มโหโฆติ, อาชวํ พฺรูมิ ชปฺปนํ;

อารมฺมณํ ปกมฺปนํ, กามปงฺโก ทุรจฺจโย’’ติฯ

[181]

สจฺจา อโวกฺกมํ มุนิ, ถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณ;

สพฺพํ โส ปฏินิสฺสชฺช, ส เว สนฺโตติ วุจฺจติฯ

สจฺจา อโวกฺกมํ มุนีติฯ สจฺจวาจาย อโวกฺกมนฺโต, สมฺมาทิฏฺฐิยา อโวกฺกมนฺโต, อริยา อฏฺฐงฺคิกา มคฺคา อโวกฺกมนฺโตฯ มุนีติฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนีติ – สจฺจา อโวกฺกมํ มุนิฯ

ถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณติฯ ถลํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ…เป.… อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมาฯ ถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณติฯ ถเล ติฏฺฐติ ทีเป ติฏฺฐติ ตาเณ ติฏฺฐติ เลเณ ติฏฺฐติ สรเณ ติฏฺฐติ อภเย ติฏฺฐติ อจฺจุเต ติฏฺฐติ อมเต ติฏฺฐติ นิพฺพาเน ติฏฺฐตีติ – ถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณฯ

สพฺพํ โส ปฏินิสฺสชฺชาติฯ สพฺพํ วุจฺจติ ทฺวาทสายตนานิ – จกฺขุ เจว รูปา จ …เป.… มโน เจว ธมฺมา จฯ ยโต อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ ฉนฺทราโค ปหีโน โหติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต อายติํ อนุปฺปาทธมฺโม, เอตฺตาวตาปิ สพฺพํ จตฺตํ โหติ วนฺตํ มุตฺตํ ปหีนํ ปฏินิสฺสฏฺฐํฯ ยโต ตณฺหา จ ทิฏฺฐิ จ มาโน จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา, เอตฺตาวตาปิ สพฺพํ จตฺตํ โหติ วนฺตํ มุตฺตํ ปหีนํ ปฏินิสฺสฏฺฐํฯ ยโต ปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อาเนญฺชาภิสงฺขาโร จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา , เอตฺตาวตาปิ สพฺพํ จตฺตํ โหติ วนฺตํ มุตฺตํ ปหีนํ ปฏินิสฺสฏฺฐนฺติ – สพฺพํ โส ปฏินิสฺสชฺชฯ

ส เว สนฺโตติ วุจฺจตีติฯ โส สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธติ วุจฺจติ กถียติ ภณียติ ทีปียติ โวหรียตีติ – ส เว สนฺโตติ วุจฺจติฯ

เตนาห ภควา –

‘‘สจฺจา อโวกฺกมํ มุนิ, ถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณ;

สพฺพํ โส ปฏินิสฺสชฺช, ส เว สนฺโตติ วุจฺจตี’’ติฯ

[182]

ส เว วิทฺวา [วิทฺธา (สฺยา.)] ส เวทคู, ญตฺวา ธมฺมํ อนิสฺสิโต;

สมฺมา โส โลเก อิริยาโน, น ปิเหตีธ กสฺสจิฯ

ส เว วิทฺวา ส เวทคูติฯ วิทฺวาติ วิทฺวา วิชฺชาคโต ญาณี วิภาวี เมธาวีฯ เวทคูติฯ เวทา วุจฺจนฺติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ…เป.… สพฺพเวทนาสุ วีตราโค สพฺพเวทมติจฺจ เวทคู โสติ – ส เว วิทฺวา ส เวทคูฯ

ญตฺวา ธมฺมํ อนิสฺสิโตติฯ ญตฺวาติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺตฺนฺตฺติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ อนิสฺสิโตติ ทฺเว นิสฺสยา – ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฏฺฐินิสฺสโย จ…เป.… อยํ ตณฺหานิสฺสโย…เป.… อยํ ทิฏฺฐินิสฺสโยฯ ตณฺหานิสฺสยํ ปหาย ทิฏฺฐินิสฺสยํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ อนิสฺสิโต… โสตํ อนิสฺสิโต… ฆานํ อนิสฺสิโต…เป.… ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพ ธมฺเม อนิสฺสิโต อนลฺลีโน อนุปคโต อนชฺโฌสิโต อนธิมุตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – ญตฺวา ธมฺมํ อนิสฺสิโตฯ

สมฺมา โส โลเก อิริยาโนติฯ ยโต อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ ฉนฺทราโค ปหีโน โหติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต อายติํ อนุปฺปาทธมฺโม, เอตฺตาวตาปิ สมฺมา โส โลเก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ…เป.… ยโต ปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อาเนญฺชาภิสงฺขาโร จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา, เอตฺตาวตาปิ สมฺมา โส โลเก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – สมฺมา โส โลเก อิริยาโนฯ

น ปิเหตีธ กสฺสจีติฯ ปิหา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ยสฺเสสา ปิหา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส กสฺสจิ น ปิเหติ ขตฺติยสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา เวสฺสสฺส วา สุทฺทสฺส วา คหฏฺฐสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา เทวสฺส วา มนุสฺสสฺส วาติ – น ปิเหตีธ กสฺสจิฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ส เว วิทฺวา ส เวทคู, ญตฺวา ธมฺมํ อนิสฺสิโต;

สมฺมา โส โลเก อิริยาโน, น ปิเหตีธ กสฺสจี’’ติฯ

[183]

โยธ กาเม อจฺจตริ, สงฺคํ โลเก ทุรจฺจยํ;

น โส โสจติ นาชฺเฌติ, ฉินฺนโสโต อพนฺธโนฯ

โยธ กาเม อจฺจตริ, สงฺคํ โลเก ทุรจฺจยนฺติฯ โยติ โย ยาทิโส ยถายุตฺโต ยถาวิหิโต ยถาปกาโร ยํ ฐานปฺปตฺโต ยํ ธมฺมสมนฺนาคโต ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวสฺโส วา สุทฺโท วา คหฏฺโฐ วา ปพฺพชิโต วา เทโว วา มนุสฺโส วาฯ กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ สงฺคาติ สตฺต สงฺคา – ราคสงฺโค, โทสสงฺโค, โมหสงฺโค, มานสงฺโค, ทิฏฺฐิสงฺโค, กิเลสสงฺโค, ทุจฺจริตสงฺโคฯ โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกฯ สงฺคํ โลเก ทุรจฺจยนฺติฯ โย กาเม จ สงฺเค จ โลเก ทุรจฺจเย ทุรติวตฺเต ทุตฺตเร ทุปฺปตเร ทุสฺสมติกฺกเม ทุพฺพีติวตฺเต อตริ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตยีติ – โยธ กาเม อจฺจตริ, สงฺคํ โลเก ทุรจฺจยํฯ

น โส โสจติ นาชฺเฌตีติฯ วิปริณตํ วา วตฺถุํ น โสจติ, วิปริณตสฺมิํ วา วตฺถุสฺมิํ น โสจติฯ ‘‘จกฺขุ เม วิปริณต’’นฺติ น โสจติ…เป.… โสตํ เม… ฆานํ เม… ชิวฺหา เม… กาโย เม… รูปา เม… สทฺทา เม… คนฺธา เม… รสา เม… โผฏฺฐพฺพา เม… กุลํ เม… คโณ เม… อาวาโส เม… ลาโภ เม… ยโส เม… ปสํสา เม… สุขํ เม… จีวรํ เม… ปิณฺฑปาโต เม… เสนาสนํ เม… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารา เม… มาตา เม… ปิตา เม… ภาตา เม… ภคินี เม… ปุตฺโต เม… ธีตา เม… มิตฺตา เม… อมจฺจา เม… ญาตี เม… ‘‘สาโลหิตา เม วิปริณตา’’ติ น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ – น โสจติฯ นาชฺเฌตีติ นชฺเฌติ น อชฺเฌติ น อุปนิชฺฌายติ น นิชฺฌายติ น ปชฺฌายติฯ อถ วา น ชายติ น ชิยฺยติ น มิยฺยติ น จวติ น อุปปชฺชตีติ – นาชฺเฌตีติ – น โส โสจติ นาชฺเฌติฯ

ฉินฺนโสโต อพนฺธโนติฯ โสตํ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ยสฺเสสา โสตา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา…เป.… ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ ฉินฺนโสโตฯ

อพนฺธโนติ ราคพนฺธนํ โทสพนฺธนํ โมหพนฺธนํ มานพนฺธนํ ทิฏฺฐิพนฺธนํ กิเลสพนฺธนํ ทุจฺจริตพนฺธนํ, ยสฺเสเต พนฺธนา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา…เป.… ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อพนฺธโนติ – ฉินฺนโสโต อพนฺธโนฯ

เตนาห ภควา –

‘‘โยธ กาเม อจฺจตริ, สงฺคํ โลเก ทุรจฺจยํ;

น โส โสจติ นาชฺเฌติ, ฉินฺนโสโต อพนฺธโน’’ติฯ

[184]

ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหิ, ปจฺฉา เต มาหุ กิญฺจนํ;

มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสิ, อุปสนฺโต จริสฺสสิฯ

ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหีติฯ อตีเต สงฺขาเร อารพฺภ เย กิเลสา อุปฺปชฺเชยฺยุํ เต กิเลเส โสเสหิ วิโสเสหิ สุกฺขาเปหิ วิสุกฺขาเปหิ อพีชํ กโรหิ ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺติํ กโรหิ อนภาวํ คเมหีติฯ เอวมฺปิ ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหิฯ อถ วา เย อตีตา กมฺมาภิสงฺขารา อวิปกฺกวิปากา เต กมฺมาภิสงฺขาเร โสเสหิ วิโสเสหิ สุกฺขาเปหิ วิสุกฺขาเปหิ อพีชํ กโรหิ ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺติํ กโรหิ อนภาวํ คเมหีติฯ เอวมฺปิ ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหิฯ

ปจฺฉา เต มาหุ กิญฺจนนฺติฯ ปจฺฉา วุจฺจติ อนาคตํฯ อนาคเต สงฺขาเร อารพฺภ ยานิ อุปฺปชฺเชยฺยุํ ราคกิญฺจนํ โทสกิญฺจนํ โมหกิญฺจนํ มานกิญฺจนํ ทิฏฺฐิกิญฺจนํ กิเลสกิญฺจนํ ทุจฺจริตกิญฺจนํ, อิมานิ กิญฺจนานิ [อิเม กิญฺจนา (ก.) ปสฺส ที. นิ. 3.305] ตุยฺหํ มา อหุ มา อกาสิ มา ชเนสิ มา สญฺชเนสิ มา นิพฺพตฺเตสิ มา อภินิพฺพตฺเตสิ ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺติํ กโรหิ อนภาวํ คเมหีติ – ปจฺฉา เต มาหุ กิญฺจนํฯ

มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสีติฯ มชฺฌํ วุจฺจติ ปจฺจุปฺปนฺนา รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณาฯ ปจฺจุปฺปนฺเน สงฺขาเร ตณฺหาวเสน ทิฏฺฐิวเสน น คเหสฺสสิ น อุคฺคเหสฺสสิ น คณฺหิสฺสสิ น ปรามสิสฺสสิ นาภินนฺทิสฺสสิ นาภิจริสฺสสิ น อชฺโฌสิสฺสสิ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหิสฺสสิ วิโนเทสฺสสิ พฺยนฺติํ กริสฺสสิ อนภาวํ คเมสฺสสีติ – มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสิฯ

อุปสนฺโต จริสฺสสีติฯ

ราคสฺส สนฺตตฺตา สมิตตฺตา อุปสมิตตฺตา, โทสสฺส สนฺตตฺตา สมิตตฺตา อุปสมิตตฺตา…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา อุปสมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา วิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฏิปสฺสทฺธตฺตา สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธ จริสฺสสิ วิหริสฺสสิ อิริยิสฺสสิ วตฺติสฺสสิ ปาลิสฺสสิ ยปิสฺสสิ ยาปิสฺสสีติ – อุปสนฺโต จริสฺสสิฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหิ, ปจฺฉา เต มาหุ กิญฺจนํ;

มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสิ, อุปสนฺโต จริสฺสสี’’ติฯ

[185]

สพฺพโส นามรูปสฺมิํ, ยสฺส นตฺถิ มมายิตํ;

อสตา จ น โสจติ, ส เว โลเก น ชียติฯ

สพฺพโส นามรูปสฺมิํ, ยสฺส นตฺถิ มมายิตนฺติฯ สพฺพโสติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – สพฺพโสติฯ นามนฺติ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธาฯ รูปนฺติ จตฺตาโร จ มหาภูตา, จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํฯ ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺสฯ มมายิตนฺติ ทฺเว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฏฺฐิมมตฺตญฺจ…เป.… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ…เป.… อิทํ ทิฏฺฐิมมตฺตํฯ สพฺพโส นามรูปสฺมิํ, ยสฺส นตฺถิ มมายิตนฺติ สพฺพโส นามรูปสฺมิํ มมตฺตา ยสฺส นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – สพฺพโส นามรูปสฺมิํ, ยสฺส นตฺถิ มมายิตํฯ

อสตา จ น โสจตีติฯ วิปริณตํ วา วตฺถุํ น โสจติ, วิปริณตสฺมิํ วา วตฺถุสฺมิํ น โสจติฯ ‘‘จกฺขุ เม วิปริณต’’นฺติ น โสจติ, โสตํ เม… ฆานํ เม… ชิวฺหา เม… กาโย เม… รูปา เม… สทฺทา เม… คนฺธา เม… รสา เม… โผฏฺฐพฺพา เม… กุลํ เม… คโณ เม… อาวาโส เม… ลาโภ เม…เป.… ‘‘สาโลหิตา เม วิปริณตา’’ติ น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชตีติฯ เอวมฺปิ อสตา จ น โสจติฯ

อถ วา อสตาย ทุกฺขาย เวทนาย ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชตีติฯ เอวมฺปิ อสตา จ น โสจติฯ อถ วา จกฺขุโรเคน ผุฏฺโฐ ปเรโต…เป.… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสน ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชตีติฯ เอวมฺปิ อสตา จ น โสจติฯ

อถ วา อสนฺเต อสํวิชฺชมาเน อนุปลพฺภมาเน ‘‘อหุ วต เม, ตํ วต เม นตฺถิ , สิยา วต เม, ตํ วตาหํ น ลภามี’’ติ น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชตีติฯ เอวมฺปิ อสตา จ น โสจติฯ

ส เว โลเก น ชียตีติฯ ยสฺส ‘‘มยฺหํ วา อิทํ ปเรสํ วา อิท’’นฺติ กิญฺจิ รูปคตํ เวทนาคตํ สญฺญาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺญาณคตํ คหิตํ ปรามฏฺฐํ อภินิวิฏฺฐํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ อตฺถิ, ตสฺส ชานิ อตฺถิฯ

ภาสิตมฺปิ เหตํ –

‘‘ชีโน [ชิณฺเณ (สี.), ชินฺโน (สฺยา.)] รถสฺสํ [รถสฺเส (สี.) ปญฺจกนิปาเต (อาทิมฺหิ) มณิกุณฺฑลชาตกฏฺฐกถา โอโลเกตพฺพา] มณิกุณฺฑเล จ, ปุตฺเต จ ทาเร จ ตเถว ชีโน;

สพฺเพสุ โภเคสุ อเสวิเตสุ, กสฺมา น สนฺตปฺปสิ โสกกาเลฯ

‘‘ปุพฺเพว มจฺจํ วิชหนฺติ โภคา, มจฺโจ ธเน ปุพฺพตรํ ชหาสิ;

อสสฺสตา [อสสฺสกา (สี.), อสฺสกา (สฺยา.)] ภาวิโน กามกามี, ตสฺมา น โสจามหํ โสกกาเลฯ

‘‘อุเทติ อาปูรติ เวติ จนฺโท, อนฺธํ ตเปตฺวาน [อตฺถํ คมิตฺวาน (พหูสุ)] ปเลติ สูริโย;

วิทิตา มยา สตฺตุก โลกธมฺมา, ตสฺมา น โสจามหํ โสกกาเล’’ติฯ

ยสฺส ‘‘มยฺหํ วา อิทํ ปเรสํ วา อิท’’นฺติ กิญฺจิ รูปคตํ เวทนาคตํ สญฺญาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺญาณคตํ คหิตํ ปรามฏฺฐํ อภินิวิฏฺฐํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ นตฺถิ, ตสฺส ชานิ นตฺถิฯ ภาสิตมฺปิ เหตํ – ‘‘‘นนฺทสิ, สมณา’ติฯ ‘กิํ ลทฺธา, อาวุโส’ติ? ‘เตน หิ, สมณ, โสจสี’ติฯ ‘กิํ ชียิตฺถ, อาวุโส’ติ? ‘เตน หิ, สมณ, เนว นนฺทสิ น โสจสี’ติฯ ‘เอวมาวุโส’’’ติฯ

‘‘จิรสฺสํ วต ปสฺสาม, พฺราหฺมณํ ปรินิพฺพุตํ;

อนนฺทิํ อนีฆํ ภิกฺขุํ, ติณฺณํ โลเก วิสตฺติก’’นฺติฯ

ส เว โลเก น ชียติฯ เตนาห ภควา –

‘‘สพฺพโส นามรูปสฺมิํ, ยสฺส นตฺถิ มมายิตํ;

อสตา จ น โสจติ, ส เว โลเก น ชียตี’’ติฯ

[186]

ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนํ;

มมตฺตํ โส อสํวินฺทํ, นตฺถิ เมติ น โสจติฯ

ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนนฺติฯ ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺสฯ ยสฺส ‘‘มยฺหํ วา อิทํ ปเรสํ วา อิท’’นฺติ กิญฺจิ รูปคตํ เวทนาคตํ สญฺญาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺญาณคตํ คหิตํ ปรามฏฺฐํ อภินิวิฏฺฐํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒนฺติฯ เอวมฺปิ ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนํฯ

วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘นายํ, ภิกฺขเว, กาโย ตุมฺหากํ, นปิ อญฺเญสํฯ ปุราณมิทํ, ภิกฺขเว, กมฺมํ อภิสงฺขตํ อภิสญฺเจตยิตํ เวทนียํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺร, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก ปฏิจฺจสมุปฺปาทํเยว สาธุกํ โยนิโส มนสิกโรติ – ‘อิติ อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติ อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ, อิมสฺมิํ อสติ อิทํ น โหติ อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติ, ยทิทํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ อวิชฺชายตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’’ติฯ เอวมฺปิ ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนํฯ

วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา –

‘‘สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราช สทา สโต;

อตฺตานุทิฏฺฐิํ อูหจฺจ [อุหจฺจ (ก.) สุ. นิ. 1125], เอวํ มจฺจุตโร สิยา;

เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสตี’’ติฯ

เอวมฺปิ ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนํฯ

วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา – ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถฯ ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติฯ กิญฺจ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ? รูปํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถฯ ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติฯ เวทนา… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถฯ ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติฯ ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเว, ยํ อิมสฺมิํ เชตวเน ติณกฏฺฐสาขาปลาสํ, ตํ ชโน หเรยฺย วา ฑเหยฺย [ทเหยฺย (สี. ก.) สํ. นิ. 3.33] วา ยถาปจฺจยํ วา กเรยฺย, อปิ นุ ตุมฺหากํ เอวมสฺส – ‘อมฺเห ชโน หรติ วา ฑหติ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรตี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘น หิ โน เอตํ, ภนฺเต, อตฺตา วา อตฺตนิยํ วา’’ติฯ ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยํ น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถฯ ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติฯ กิญฺจ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ? รูปํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถฯ ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติฯ เวทนา… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถฯ ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตี’’ติฯ เอวมฺปิ ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนํฯ ภาสิตมฺปิ เหตํ –

‘‘สุทฺธธมฺมสมุปฺปาทํ, สุทฺธสงฺขารสนฺตติํ;

ปสฺสนฺตสฺส ยถาภูตํ, น ภยํ โหติ คามณิฯ

‘‘ติณกฏฺฐสมํ โลกํ, ยทา ปญฺญาย ปสฺสติ;

นาญฺญํ ปตฺถยเต กิญฺจิ, อญฺญตฺร อปฺปฏิสนฺธิยา’’ติ [ปฏิสนฺธิยาติ (สี.)]ฯ

เอวมฺปิ ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนํฯ วชิรา ภิกฺขุนี มารํ ปาปิมนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘กํ นุ สตฺโตติ ปจฺเจสิ, มาร ทิฏฺฐิคตํ นุ เต;

สุทฺธสงฺขารปุญฺโชยํ, นยิธ สตฺตุปลพฺภติฯ

‘‘ยถา หิ [ยถาปิ (พหูสุ) สํ. นิ. 1.171] องฺคสมฺภารา, โหติ สทฺโท รโถ อิติ;

เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ, โหติ สตฺโตติ สมฺมุติ [สมฺมติ (สฺยา.)]ฯ

‘‘ทุกฺขเมว หิ สมฺโภติ, ทุกฺขํ ติฏฺฐติ เวติ จ;

นาญฺญตฺร ทุกฺขา สมฺโภติ, นาญฺญํ ทุกฺขา นิรุชฺฌตี’’ติฯ

เอวมฺปิ ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนํฯ วุตฺตํญฺเหตํ ภควตา

‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ รูปํ สมนฺเนสติ ยาวตา รูปสฺส คติ, เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ สมนฺเนสติ ยาวตา วิญฺญาณสฺส คติฯ ตสฺส รูปํ สมนฺเนสโต ยาวตา รูปสฺส คติ, เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ สมนฺเนสโต ยาวตา วิญฺญาณสฺส คติ , ยมฺปิสฺส ตํ โหติ ‘อห’นฺติ วา ‘มม’นฺติ วา, ‘อสฺมี’ติ วา, ตมฺปิ ตสฺส น โหตี’’ติฯ เอวมฺปิ ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนํฯ

อายสฺมา, อานนฺโท, ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘สุญฺโญ โลโก, สุญฺโญ โลโก’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติฯ กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, สุญฺโญ โลโกติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘ยสฺมา โข, อานนฺท, สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, ตสฺมา สุญฺโญ โลโกติ วุจฺจติฯ กิญฺจานนฺท, สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา? จกฺขุ โข, อานนฺท, สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วาฯ รูปา สุญฺญา, จกฺขุวิญฺญาณํ สุญฺญํ, จกฺขุสมฺผสฺโส สุญฺโญ, ยทิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ สุญฺญํ… โสตํ สุญฺญํ… สทฺทา สุญฺญา… ฆานํ สุญฺญํ… คนฺธา สุญฺญา… ชิวฺหา สุญฺญา… รสา สุญฺญา… กาโย สุญฺโญ… โผฏฺฐพฺพา สุญฺญา… มโน สุญฺโญ… ธมฺมา สุญฺญา… มโนวิญฺญาณํ สุญฺญํ… มโนสมฺผสฺโส สุญฺโญ, ยทิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วาฯ ยสฺมา โข, อานนฺท, สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, ตสฺมา สุญฺโญ โลโกติ วุจฺจตี’’ติฯ เอวมฺปิ ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนํฯ

มมตฺตํ โส อสํวินฺทนฺติฯ มมตฺตาติ ทฺเว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฏฺฐิมมตฺตญฺจ…เป.… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ…เป.… อิทํ ทิฏฺฐิมมตฺตํฯ ตณฺหามมตฺตํ ปหาย ทิฏฺฐิมมตฺตํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา มมตฺตํ อวินฺทนฺโต อสํวินฺทนฺโต อนธิคจฺฉนฺโต อปฺปฏิลภนฺโตติ – มมตฺตํ โส อสํวินฺทํฯ

นตฺถิ เมติ น โสจตีติฯ วิปริณตํ วา วตฺถุํ น โสจติ, วิปริณตสฺมิํ วา วตฺถุสฺมิํ น โสจติฯ ‘‘จกฺขุ เม วิปริณต’’นฺติ น โสจติ, ‘‘โสตํ เม…เป.… สาโลหิตา เม วิปริณตา’’ติ น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ – นตฺถิ เมติ น โสจติฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนํ;

มมตฺตํ โส อสํวินฺทํ, นตฺถิ เมติ น โสจตี’’ติฯ

[187]

อนิฏฺฐุรี อนนุคิทฺโธ, อเนโช สพฺพธี สโม;

ตมานิสํสํ ปพฺรูมิ, ปุจฺฉิโต อวิกมฺปินํฯ

อนิฏฺฐุรี อนนุคิทฺโธ อเนโช สพฺพธี สโมติฯ กตมํ นิฏฺฐุริยํ? อิเธกจฺโจ นิฏฺฐุริโย โหติ, ปรลาภสกฺการครุการมานนวนฺทนปูชนาสุ อิสฺสติ อุสูยติ [อุสฺสุยฺยติ (สฺยา.), อุสฺสูยติ (ก.)] อิสฺสํ พนฺธติฯ ยํ เอวรูปํ นิฏฺฐุริยํ นิฏฺฐุริยกมฺมํ อิสฺสา อิสฺสายนา อิสฺสายิตตฺตํ อุสูยา อุสูยนา อุสูยิตตฺตํ – อิทํ วุจฺจติ นิฏฺฐุริยํฯ ยสฺเสตํ นิฏฺฐุริยํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ…เป.… ญาณคฺคินา ทฑฺฒํ, โส วุจฺจติ อนิฏฺฐุรีติฯ อนนุคิทฺโธติฯ เคโธ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ยสฺเสโส เคโธ ปหีโน สมุจฺฉินฺโน…เป.… ญาณคฺคินา ทฑฺโฒ, โส วุจฺจติ อนนุคิทฺโธฯ โส รูเป อคิทฺโธ สทฺเท…เป.… ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ อคิทฺโธ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺโฌสนฺโน, วีตเคโธ วิคตเคโธ จตฺตเคโธ วนฺตเคโธ มุตฺตเคโธ ปหีนเคโธ ปฏินิสฺสฏฺฐเคโธ, วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺฐราโค, นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ – อนิฏฺฐุรี อนนุคิทฺโธฯ

อเนโช สพฺพธี สโมติฯ เอชา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ยสฺเสสา เอชา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา…เป.… ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อเนโชฯ เอชาย ปหีนตฺตา อเนโชฯ โส ลาเภปิ น อิญฺชติ, อลาเภปิ น อิญฺชติ, ยเสปิ น อิญฺชติ, อยเสปิ น อิญฺชติ, ปสํสายปิ น อิญฺชติ, นินฺทายปิ น อิญฺชติ, สุเขปิ น อิญฺชติ, ทุกฺเขปิ น อิญฺชติ, น จลติ น เวธติ นปฺปเวธติ น สมฺปเวธตีติ – อเนโชฯ สพฺพธี สโมติ สพฺพํ วุจฺจติ ทฺวาทสายตนานิฯ จกฺขุ เจว รูปา จ…เป.… มโน เจว ธมฺมา จฯ ยโต อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ ฉนฺทราโค ปหีโน โหติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต อายติํ อนุปฺปาทธมฺโม, โส วุจฺจติ สพฺพธิ สโมฯ โส สพฺพตฺถ ตาทิ สพฺพตฺถ มชฺฌตฺโต สพฺพตฺถ อุเปกฺขโกติ – อเนโช สพฺพธี สโมฯ

ตมานิสํสํ ปพฺรูมิ, ปุจฺฉิโต อวิกมฺปินนฺติฯ อวิกมฺปินํ ปุคฺคลํ ปุฏฺโฐ ปุจฺฉิโต ยาจิโต อชฺเฌสิโต ปสาทิโต อิเม จตฺตาโร อานิสํเส ปพฺรูมิฯ โย โส อนิฏฺฐุรี อนนุคิทฺโธ อเนโช สพฺพธิ สโมติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ…เป.… ปกาเสมีติ – ตมานิสํสํ ปพฺรูมิ ปุจฺฉิโต อวิกมฺปินํฯ

เตนาห ภควา –

‘‘อนิฏฺฐุรี อนนุคิทฺโธ, อเนโช สพฺพธี สโม;

ตมานิสํสํ ปพฺรูมิ, ปุจฺฉิโต อวิกมฺปิน’’นฺติฯ

[188]

อเนชสฺส วิชานโต, นตฺถิ กาจิ นิสงฺขติ [นิสงฺขิติ (พหูสุ)] ;

วิรโต โส วิยารพฺภา, [วิยารมฺภา (พหูสุ)] เขมํ ปสฺสติ สพฺพธิฯ

อเนชสฺส วิชานโตติฯ เอชา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ยสฺเสสา เอชา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา…เป.… ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อเนโชฯ เอชาย ปหีนตฺตา อเนโชฯ โส ลาเภปิ น อิญฺชติ, อลาเภปิ น อิญฺชติ, ยเสปิ น อิญฺชติ, อยเสปิ น อิญฺชติ, ปสํสายปิ น อิญฺชติ, นินฺทายปิ น อิญฺชติ, สุเขปิ น อิญฺชติ, ทุกฺเขปิ น อิญฺชติ น จลติ น เวธติ นปฺปเวธติ น สมฺปเวธตีติ – อเนชสฺสฯ วิชานโตติ ชานโต อาชานโต วิชานโต ปฏิวิชานโต ปฏิวิชฺฌโตฯ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ชานโต อาชานโต วิชานโต ปฏิวิชานโต ปฏิวิชฺฌโต, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺตฺนฺตฺติ ชานโต อาชานโต วิชานโต ปฏิวิชานโต ปฏิวิชฺฌโตติ – อเนชสฺส วิชานโตฯ

นตฺถิ กาจิ นิสงฺขตีติฯ นิสงฺขติยาเอ วุจฺจนฺติ ปุญฺญาภิสงฺขาโร อปุญฺญาภิสงฺขาโร อาเนญฺชาภิสงฺขาโรฯ ยโต ปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อาเนญฺชาภิสงฺขาโร จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา, เอตฺตาวตา นิสงฺขติโย นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – นตฺถิ กาจิ นิสงฺขติฯ

วิรโต โส วิยารพฺภาติฯ วิยารพฺโภ วุจฺจติ ปุญฺญาภิสงฺขาโร อปุญฺญาภิสงฺขาโร อาเนญฺชาภิสงฺขาโรฯ

ยโต ปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อาเนญฺชาภิสงฺขาโร จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา, เอตฺตาวตา อารพฺภา วิยารพฺภา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – วิรโต โส วิยารพฺภาฯ

เขมํ ปสฺสติ สพฺพธีติฯ ภยกโร ราโค ภยกโร โทโส ภยกโร โมโห…เป.… ภยกรา กิเลสาฯ ภยกรสฺส ราคสฺส ปหีนตฺตา…เป.… ภยกรานํ กิเลสานํ ปหีนตฺตา สพฺพตฺถ เขมํ ปสฺสติ สพฺพตฺถ อภยํ ปสฺสติ สพฺพตฺถ อนีติกํ ปสฺสติ สพฺพตฺถ อนุปทฺทวํ ปสฺสติ สพฺพตฺถ อนุปสคฺคํ ปสฺสติ สพฺพตฺถ อนุปสฏฺฐตฺตํ [ปสฺสทฺธํ (สฺยา.)] ปสฺสตีติ – เขมํ ปสฺสติ สพฺพธิฯ

เตนาห ภควา –

‘‘อเนชสฺส วิชานโต, นตฺถิ กาจิ นิสงฺขติ;

วิรโต โส วิยารพฺภา, เขมํ ปสฺสติ สพฺพธี’’ติฯ

[189]

น สเมสุ น โอเมสุ, น อุสฺเสสุ วทเต มุนิ;

สนฺโต โส วีตมจฺฉโร, [วีตมจฺเฉโร (สี.)] นาเทติ น นิรสฺสติฯ [อิติ ภควา]

น สเมสุ น โอเมสุ, น อุสฺเสสุ วทเต มุนีติฯ มุนีติฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิฯ ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ วา ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ วา ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ วา น วทติ น กเถติ น ภณติ น ทีปยติ น โวหรตีติ – น สเมสุ น โอเมสุ, น อุสฺเสสุ วทเต มุนิฯ

สนฺโต โส วีตมจฺฉโรติฯ สนฺโตติ ราคสฺส สนฺตตฺตา สมิตตฺตา สนฺโต, โทสสฺส…เป.… โมหสฺส… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา วิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฏิปสฺสทฺธตฺตา สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธติ – สนฺโตฯ โส วีตมจฺฉโรติฯ ปญฺจ มจฺฉริยานิ อาวาสมจฺฉริยํ…เป.… คาโห วุจฺจติ มจฺฉริยํฯ ยสฺเสตํ มจฺฉริยํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ…เป.… ญาณคฺคินา ทฑฺฒํ, โส วุจฺจติ วีตมจฺฉโร วิคตมจฺฉโร จตฺตมจฺฉโร วนฺตมจฺฉโร มุตฺตมจฺฉโร ปหีนมจฺฉโร ปฏินิสฺสฏฺฐมจฺฉโรติ – สนฺโต โส วีตมจฺฉโรฯ

นาเทติ น นิรสฺสติ, อิติ ภควาติฯ นาเทตีติ รูปํ นาทิยติ น อุปาทิยติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสติ, เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… คติํ… อุปปตฺติํ… ปฏิสนฺธิํ… ภวํ… สํสารํ… วฏฺฏํ นาทิยติ น อุปาทิยติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ – นาเทติฯ น นิรสฺสตีติ รูปํ น ปชหติ น วิโนเทติ น พฺยนฺติํ กโรติ น อนภาวํ คเมติ, เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… คติํ… อุปปตฺติํ … ปฏิสนฺธิํ… ภวํ… สํสารํ… วฏฺฏํ น ปชหติ น วิโนเทติ น พฺยนฺติํ กโรติ น อนภาวํ คเมติฯ ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติฯ

เตนาห ภควา –

‘‘น สเมสุ น โอเมสุ, น อุสฺเสสุ วทเต มุนิ;

สนฺโต โส วีตมจฺฉโร, นาเทติ น นิรสฺสติ’’ฯ [อิติ ภควา]

อตฺตทณฺฑสุตฺตนิทฺเทโส ปนฺนรสโมฯ

16. สาริปุตฺตสุตฺตนิทฺเทโส

อถ สาริปุตฺตสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –

[190]

น เม ทิฏฺโฐ อิโต ปุพฺเพ, [อิจฺจายสฺมา สาริปุตฺโต]

น สุโต อุท กสฺสจิ;

เอวํ วคฺคุวโท สตฺถา, ตุสิตา คณิมาคโตฯ

น เม ทิฏฺโฐ อิโต ปุพฺเพติฯ อิโต ปุพฺเพ เม มยา น ทิฏฺฐปุพฺโพ โส ภควา อิมินา จกฺขุนา อิมินา อตฺตภาเวนฯ ยทา ภควา ตาวติํสภวเน ปาริจฺฉตฺตกมูเล ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ วสฺสํวุตฺโถ [วสฺสํวุฏฺโฐ (สฺยา.)] เทวคณปริวุโต มชฺเฌ มณิมเยน โสปาเณน สงฺกสฺสนครํ โอติณฺโณ อิมํ ทสฺสนํ ปุพฺเพ น ทิฏฺโฐติ – น เม ทิฏฺโฐ อิโต ปุพฺเพฯ

อิจฺจายสฺมา สาริปุตฺโตติฯ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อิจฺจาติฯ อายสฺมาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสวจนเมตํ – อายสฺมาติฯ