อปิ จ ภคฺคราโคติ ภควา, ภคฺคโทโสติ ภควา, ภคฺคโมโหติ ภควา, ภคฺคมาโนติ ภควา, ภคฺคทิฏฺฐีติ ภควา, ภคฺคกณฺฑโกติ ภควา, ภคฺคกิเลโสติ ภควา, ภชิ วิภชิ ปวิภชิ ธมฺมรตนนฺติ ภควา, ภวานํ อนฺตกโรติ ภควา, ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิตฺโต ภาวิตปญฺโญติ ภควา; ภาคี วา ภควา อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานีติ ภควา, ภาคี วา ภควา จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส ธมฺมรสสฺส วิมุตฺติรสสฺส อธิสีลสฺส อธิจิตฺตสฺส อธิปญฺญายาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ ฌานานํ จตุนฺนํ อปฺปมญฺญานํ จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อฏฺฐนฺนํ วิโมกฺขานํ อฏฺฐนฺนํ อภิภายตนานํ นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ สญฺญาภาวนานํ ทสนฺนํ กสิณสมาปตฺตีนํ อานาปานสฺสติสมาธิสฺส อสุภสมาปตฺติยาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปญฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺสาติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ ตถาคตพลานํ จตุนฺนํ เวสารชฺชานํ จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ ฉนฺนํ อภิญฺญานํ ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺติ ภควา, ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ น ปิตรา กตํ น ภาตรา กตํ น ภคินิยา กตํ น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ น ญาติสาโลหิเตหิ กตํ น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ น เทวตาหิ กตํ; วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติ – น กปฺปิโย นูปรโต น ปตฺถิโย อิติ ภควาฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ส สพฺพธมฺเมสุ วิเสนิภูโต, ยํ กิญฺจิ ทิฏฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา;

ส ปนฺนภาโร มุนิ วิปฺปมุตฺโต, น กปฺปิโย นูปรโต น ปตฺถิโย’’ฯ[อิติ ภควาติ]

มหาวิยูหสุตฺตนิทฺเทโส เตรสโมฯ

14. ตุวฏฺฏกสุตฺตนิทฺเทโส

อถ ตุวฏฺฏกสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –

[150]

ปุจฺฉามิ ตํ อาทิจฺจพนฺธุ, [อาทิจฺจพนฺธู (สี. สฺยา.)] วิเวกํ สนฺติปทญฺจ มเหสิ [มเหสิํ (สี. สฺยา.)] ;

กถํ ทิสฺวา นิพฺพาติ ภิกฺขุ, อนุปาทิยาโน โลกสฺมิํ กิญฺจิฯ

ปุจฺฉามิ ตํ อาทิจฺจพนฺธูติฯ ปุจฺฉาติ ติสฺโส ปุจฺฉา – อทิฏฺฐโชตนา ปุจฺฉา, ทิฏฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉา, วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉาฯ กตมา อทิฏฺฐโชตนา ปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ อญฺญาตํ โหติ อทิฏฺฐํ อตุลิตํ อตีริตํ อวิภูตํ อวิภาวิตํ, ตสฺส ญาณาย ทสฺสนาย ตุลนาย ตีรณาย วิภาวนาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ อทิฏฺฐโชตนา ปุจฺฉาฯ กตมา ทิฏฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ ญาตํ โหติ ทิฏฺฐํ ตุลิตํ ตีริตํ วิภูตํ วิภาวิตํ, อญฺเญหิ ปณฺฑิเตหิ สทฺธิํ สํสนฺทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ ทิฏฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉาฯ กตมา วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา? ปกติยา สํสยปกฺขนฺโท [สํสยปกฺขนฺโน (สี. สฺยา.)] โหติ วิมติปกฺขนฺโท ทฺเวฬฺหกชาโต, ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข, กิํ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ โส วิมติจฺเฉทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉาฯ อิมา ติสฺโส ปุจฺฉาฯ

อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – มนุสฺสปุจฺฉา, อมนุสฺสปุจฺฉา, นิมฺมิตปุจฺฉาฯ กตมา มนุสฺสปุจฺฉา? มนุสฺสา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, ภิกฺขู ปุจฺฉนฺติ, ภิกฺขุนิโย ปุจฺฉนฺติ, อุปาสกา ปุจฺฉนฺติ, อุปาสิกาโย ปุจฺฉนฺติ, ราชาโน ปุจฺฉนฺติ, ขตฺติยา ปุจฺฉนฺติ, พฺราหฺมณา ปุจฺฉนฺติ, เวสฺสา ปุจฺฉนฺติ, สุทฺทา ปุจฺฉนฺติ, คหฏฺฐา ปุจฺฉนฺติ, ปพฺพชิตา ปุจฺฉนฺติ – อยํ มนุสฺสปุจฺฉาฯ กตมา อมนุสฺสปุจฺฉา? อมนุสฺสา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, นาคา ปุจฺฉนฺติ, สุปณฺณา ปุจฺฉนฺติ, ยกฺขา ปุจฺฉนฺติ, อสุรา ปุจฺฉนฺติ, คนฺธพฺพา ปุจฺฉนฺติ, มหาราชาโน ปุจฺฉนฺติ, อินฺทา ปุจฺฉนฺติ, พฺรหฺมาโน ปุจฺฉนฺติ, เทวตาโย ปุจฺฉนฺติ – อยํ อมนุสฺสปุจฺฉาฯ กตมา นิมฺมิตปุจฺฉา? ยํ ภควา รูปํ อภินิมฺมินาติ มโนมยํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคํ อหีนินฺทฺริยํ ตํ โส นิมฺมิโต พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉติ, ภควา ตสฺส [นตฺถิ สี. สฺยา. โปตฺถเกสุ] วิสชฺเชติ – อยํ นิมฺมิตปุจฺฉาฯ อิมา ติสฺโส ปุจฺฉาฯ

อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อตฺตตฺถปุจฺฉา, ปรตฺถปุจฺฉา, อุภยตฺถปุจฺฉาฯ อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – ทิฏฺฐธมฺมิกตฺถปุจฺฉา, สมฺปรายิกตฺถปุจฺฉา, ปรมตฺถปุจฺฉาฯ อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อนวชฺชตฺถปุจฺฉา, นิกฺกิเลสตฺถปุจฺฉา [นิกฺเขปตฺถปุจฺฉา (สี. ก.)], โวทานตฺถปุจฺฉาฯ อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อตีตปุจฺฉา, อนาคตปุจฺฉา, ปจฺจุปฺปนฺนปุจฺฉาฯ อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อชฺฌตฺตปุจฺฉา, พหิทฺธาปุจฺฉา, อชฺฌตฺตพหิทฺธาปุจฺฉาฯ อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – กุสลปุจฺฉา, อกุสลปุจฺฉา, อพฺยากตปุจฺฉาฯ อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – ขนฺธปุจฺฉา, ธาตุปุจฺฉา, อายตนปุจฺฉาฯ อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – สติปฏฺฐานปุจฺฉา, สมฺมปฺปธานปุจฺฉา, อิทฺธิปาทปุจฺฉาฯ อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อินฺทฺริยปุจฺฉา, พลปุจฺฉา, โพชฺฌงฺคปุจฺฉาฯ อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – มคฺคปุจฺฉา, ผลปุจฺฉา, นิพฺพานปุจฺฉาฯ

ปุจฺฉามิ ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อชฺเฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ, ‘‘กถยสฺสุ เม’’ติ – ปุจฺฉามิ ตํฯ อาทิจฺจพนฺธูติฯ อาทิจฺโจ วุจฺจติ สูริโย [สุริโย (สี. สฺยา.)]ฯ สูริโย โคตโม โคตฺเตน, ภควาปิ โคตโม โคตฺเตน, ภควา สูริยสฺส โคตฺตญาตโก โคตฺตพนฺธุ; ตสฺมา พุทฺโธ อาทิจฺจพนฺธูติ – ปุจฺฉามิ ตํ อาทิจฺจพนฺธุฯ

วิเวกํ สนฺติปทญฺจ มเหสีติฯ วิเวกาติ ตโย วิเวกา – กายวิเวโก , จิตฺตวิเวโก, อุปธิวิเวโกฯ

กตโม กายวิเวโก? อิธ ภิกฺขุ วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ อรญฺญํ รุกฺขมูลํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปุญฺชํ กาเยน วิวิตฺเตน วิหรติฯ โส เอโก คจฺฉติ, เอโก ติฏฺฐติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ, เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, เอโก ปฏิกฺกมติ, เอโก รโห นิสีทติ, เอโก จงฺกมํ อธิฏฺฐาติ, เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ – อยํ กายวิเวโกฯ

กตโม จิตฺตวิเวโก? ปฐมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นีวรเณหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจาเรหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, ตติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ปีติยา จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สุขทุกฺเขหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, อากาสานญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสญฺญาย ปฏิฆสญฺญาย นานตฺตสญฺญาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, วิญฺญาณญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานญฺจายตนสญฺญาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ , เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติฯ โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺฐิยา วิจิกิจฺฉาย สีลพฺพตปรามาสา ทิฏฺฐานุสยา วิจิกิจฺฉานุสยา, ตเทกฏฺเฐหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติฯ สกทาคามิสฺส โอฬาริกา กามราคสญฺโญชนา ปฏิฆสญฺโญชนา โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา, ตเทกฏฺเฐหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติฯ อนาคามิสฺส อนุสหคตา กามราคสญฺโญชนา ปฏิฆสญฺโญชนา อนุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา, ตเทกฏฺเฐหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติฯ อรหโต รูปราคา อรูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา, ตเทกฏฺเฐหิ จ กิเลเสหิ พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ – อยํ จิตฺตวิเวโกฯ

กตโม อุปธิวิเวโก? อุปธิ วุจฺจติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จฯ อุปธิวิเวโก วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ – อยํ อุปธิวิเวโกฯ

กายวิเวโก จ วิเวกฏฺฐกายานํ [วูปกฏฺฐกายานํ (สี.)] เนกฺขมฺมาภิรตานํ, จิตฺตวิเวโก จ ปริสุทฺธจิตฺตานํ ปรมโวทานปตฺตานํ, อุปธิวิเวโก จ นิรุปธีนํ ปุคฺคลานํ วิสงฺขารคตานํฯ สนฺตีติ เอเกน อากาเรน สนฺติปิ สนฺติปทมฺปิ ตํเยว อมตํ นิพฺพานํ, โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘สนฺตเมตํ ปทํ, ปณีตเมตํ ปทํ, ยทิทํ สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพาน’’นฺติฯ อถ อปเรน อากาเรน เย ธมฺมา สนฺตาธิคมาย สนฺติผุสนาย สนฺติสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ, เสยฺยถิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค – อิเม วุจฺจนฺติ สนฺติปทํ ตาณปทํ เลณปทํ สรณปทํ อภยปทํ อจฺจุตปทํ อมตปทํ นิพฺพานปทํฯ

มเหสีติ มเหสิ ภควาฯ มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหนฺตํ สมาธิกฺขนฺธํ…เป.… มหนฺตํ ปญฺญากฺขนฺธํ… มหนฺตํ วิมุตฺติกฺขนฺธํ… มหนฺตํ วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ; มหโต ตโมกายสฺส ปทาลนํ, มหโต วิปลฺลาสสฺส เภทนํ, มหโต ตณฺหาสลฺลสฺส อพฺพหนํ [อพฺพูหนํ (สี. สฺยา.), อพฺภุหนํ (ก.)], มหโต ทิฏฺฐิสงฺฆาตสฺส วินิเวฐนํ, มหโต มานธชสฺส ปปาตนํ [ปวาหนํ (สฺยา.)], มหโต อภิสงฺขารสฺส วูปสมํ, มหโต โอฆสฺส นิตฺถรณํ, มหโต ภารสฺส นิกฺเขปนํ, มหโต สํสารวฏฺฏสฺส อุปจฺเฉทํ, มหโต สนฺตาปสฺส นิพฺพาปนํ , มหโต ปริฬาหสฺส ปฏิปสฺสทฺธิํ, มหโต ธมฺมธชสฺส อุสฺสาปนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหนฺเต สติปฏฺฐาเน มหนฺเต สมฺมปฺปธาเน มหนฺเต อิทฺธิปาเท มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ มหนฺตานิ พลานิ มหนฺเต โพชฺฌงฺเค มหนฺตํ อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ มหนฺตํ ปรมตฺถํ อมตํ นิพฺพานํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ; มเหสกฺเขหิ วา สตฺเตหิ เอสิโต คเวสิโต ปริเยสิโต กหํ พุทฺโธ กหํ ภควา กหํ เทวเทโว กหํ นราสโภติ มเหสีติ – วิเวกํ สนฺติปทญฺจ มเหสิฯ

กถํ ทิสฺวา นิพฺพาติ ภิกฺขูติฯ

กถํ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา อตฺตโน ราคํ นิพฺพาเปติ, โทสํ นิพฺพาเปติ, โมหํ นิพฺพาเปติ, โกธํ…เป.… อุปนาหํ… มกฺขํ… ปฬาสํ… อิสฺสํ… มจฺฉริยํ… มายํ… สาเฐยฺยํ… ถมฺภํ… สารมฺภํ… มานํ… อติมานํ… มทํ… ปมาทํ… สพฺเพ กิเลเส… สพฺเพ ทุจฺจริเต… สพฺเพ ทรเถ… สพฺเพ ปริฬาเห… สพฺเพ สนฺตาเป … สพฺพากุสลาภิสงฺขาเร นิพฺพาเปติ สเมติ อุปสเมติ วูปสเมติ ปฏิปสฺสมฺเภติฯ ภิกฺขูติ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก วา ภิกฺขุ เสโข วา ภิกฺขูติ – กถํ ทิสฺวา นิพฺพาติ ภิกฺขุฯ

อนุปาทิยาโน โลกสฺมิํ กิญฺจีติฯ จตูหิ อุปาทาเนหิ อนุปาทิยมาโน อคณฺหยมาโน อปรามสมาโน อนภินิวิสมาโนฯ โลกสฺมินฺติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก, ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกฯ กิญฺจีติ กิญฺจิ รูปคตํ เวทนาคตํ สญฺญาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺญาณคตนฺติ – อนุปาทิยาโน โลกสฺมิํ กิญฺจิฯ

เตนาห โส นิมฺมิโต –

‘‘ปุจฺฉามิ ตํ อาทิจฺจพนฺธุ, วิเวกํ สนฺติปทญฺจ มเหสิ;

กถํ ทิสฺวา นิพฺพาติ ภิกฺขุ, อนุปาทิยาโน โลกสฺมิํ กิญฺจี’’ติฯ

[151]

มูลํ ปปญฺจสงฺขาย, [อิติ ภควา]

มนฺตา อสฺมีติ สพฺพมุปรุนฺเธ [สพฺพมุปรุทฺเธ (สฺยา.)] ;

ยา กาจิ ตณฺหา อชฺฌตฺตํ, ตาสํ วินยา สทา สโต สิกฺเขฯ

มูลํ ปปญฺจสงฺขาย, [อิติ ภควา] มนฺตา อสฺมีติ สพฺพมุปรุนฺเธติฯ ปปญฺจาเยว ปปญฺจสงฺขาฯ ตณฺหาปปญฺจสงฺขา ทิฏฺฐิปปญฺจสงฺขาฯ กตมํ ตณฺหาปปญฺจสฺส มูลํ? อวิชฺชามูลํ, อโยนิโสมนสิกาโร มูลํ, อสฺมิมาโน มูลํ, อหิริกํ มูลํ , อโนตฺตปฺปํ มูลํ, อุทฺธจฺจํ มูลํ – อิทํ ตณฺหาปปญฺจสฺส มูลํฯ กตมํ ทิฏฺฐิปปญฺจสฺส มูลํ? อวิชฺชามูลํ, อโยนิโสมนสิกาโร มูลํ, อสฺมิมาโน มูลํ, อหิริกํ มูลํ, อโนตฺตปฺปํ มูลํ, อุทฺธจฺจํ มูลํ – อิทํ ทิฏฺฐิปปญฺจสฺส มูลํฯ

ภควาติ คารวาธิวจนํฯ

อปิ จ ภคฺคราโคติ ภควา, ภคฺคโทโสติ ภควา, ภคฺคโมโหติ ภควา, ภคฺคมาโนติ ภควา, ภคฺคทิฏฺฐีติ ภควา, ภคฺคกณฺฑโกติ ภควา, ภคฺคกิเลโสติ ภควา, ภชิ วิภชิ ปวิภชิ ธมฺมรตนนฺติ ภควา, ภวานํ อนฺตกโรติ ภควา, ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิตฺโต ภาวิตปญฺโญติ ภควา; ภาคี วา ภควา อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานีติ ภควา, ภาคี วา ภควา จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส ธมฺมรสสฺส วิมุตฺติรสสฺส อธิสีลสฺส อธิจิตฺตสฺส อธิปญฺญายาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ ฌานานํ จตุนฺนํ อปฺปมญฺญานํ จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อฏฺฐนฺนํ วิโมกฺขานํ อฏฺฐนฺนํ อภิภายตนานํ นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ สญฺญาภาวนานํ ทสนฺนํ กสิณสมาปตฺตีนํ อานาปานสฺสติสมาธิสฺส อสุภสมาปตฺติยาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปญฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺสาติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ ตถาคตพลานํ จตุนฺนํ เวสารชฺชานํ จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ ฉนฺนํ อภิญฺญานํ ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺติ ภควา, ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ น ปิตรา กตํ น ภาตรา กตํ น ภคินิยา กตํ น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ น ญาติสาโลหิเตหิ กตํ น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ น เทวตาหิ กตํ; วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติ – มูลํ ปปญฺจสงฺขาย อิติ ภควาฯ

มนฺตา อสฺมีติ สพฺพมุปรุนฺเธติฯ มนฺตา วุจฺจติ ปญฺญาฯ ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิฯ อสฺมีติ รูเป อสฺมีติ มาโน อสฺมีติ ฉนฺโท อสฺมีติ อนุสโย; เวทนาย… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ อสฺมีติ มาโน อสฺมีติ ฉนฺโท อสฺมีติ อนุสโยติฯ มูลํ ปปญฺจสงฺขาย อิติ ภควาฯ มนฺตา อสฺมีติ สพฺพมุปรุนฺเธติฯ ปปญฺจสงฺขาย มูลญฺจ อสฺมิมานญฺจ มนฺตาย สพฺพํ รุนฺเธยฺย อุปรุนฺเธยฺย นิโรเธยฺย วูปสเมยฺย อตฺถงฺคเมยฺย ปฏิปสฺสมฺเภยฺยาติ – มูลํ ปปญฺจสงฺขาย อิติ ภควา, มนฺตา อสฺมีติ สพฺพมุปรุนฺเธฯ

ยา กาจิ ตณฺหา อชฺฌตฺตนฺติฯ ยา กาจีติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – ยา กาจีติฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหาฯ

อชฺฌตฺตนฺติ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานา วา [อชฺฌตฺตํ สมุฏฺฐาติ (สฺยา.)] สา ตณฺหาติ – อชฺฌตฺตํ ฯ อถ วา อชฺฌตฺติกํ วุจฺจติ จิตฺตํฯ ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตุฯ จิตฺเตน สา ตณฺหา สหคตา สหชาตา สํสฏฺฐา สมฺปยุตฺตา เอกุปฺปาทา เอกนิโรธา เอกวตฺถุกา เอการมฺมณาติปิ อชฺฌตฺตนฺติ – ยา กาจิ ตณฺหา อชฺฌตฺตํฯ

ตาสํ วินยา สทา สโต สิกฺเขติฯ สทาติ สทา สพฺพทา สพฺพกาลํ นิจฺจกาลํ ธุวกาลํ, สตตํ สมิตํ อพฺโพกิณฺณํ โปงฺขานุโปงฺขํ อุทกูมิคชาตํ อวีจิสนฺตติสหิตํ ผุสิตํ, ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ , ปุริมํ ยามํ มชฺฌิมํ ยามํ ปจฺฉิมํ ยามํ, กาเฬ ชุณฺเห, วสฺเส เหมนฺเต คิมฺเห, ปุริเม วโยขนฺเธ มชฺฌิเม วโยขนฺเธ ปจฺฉิเม วโยขนฺเธฯ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต, เวทนาสุ…เป.… จิตฺเต…เป.… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโตฯ อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต – อสติ ปริวชฺชนาย สโต, สติกรณียานํ ธมฺมานํ กตตฺตา สโต, สติปฏิปกฺขานํ ธมฺมานํ หตตฺตา สโต, สตินิมิตฺตานํ อสมฺมุฏฺฐตฺตา สโตฯ อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต – สติยา สมนฺนาคตตฺตา สโต, สติยา วสิตตฺตา สโต, สติยา ปาคุญฺญตาย สโต, สติยา อปจฺโจโรหนตาย สโตฯ อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต – สตฺตตฺตา สโต, สนฺตตฺตา สโต, สมิตตฺตา สโต, สนฺตธมฺมสมนฺนาคตตฺตา สโตฯ พุทฺธานุสฺสติยา สโต, ธมฺมานุสฺสติยา สโต, สงฺฆานุสฺสติยา สโต, สีลานุสฺสติยา สโต, จาคานุสฺสติยา สโต, เทวตานุสฺสติยา สโต, อานาปานสฺสติยา สโต, มรณสฺสติยา สโต, กายคตาสติยา สโต, อุปสมานุสฺสติยา สโตฯ ยา สติ อนุสฺสติ ปฏิสฺสติ, สติ สรณตา ธารณตา อปิลาปนตา อสมฺมุสฺสนตา, สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค เอกายนมคฺโค – อยํ วุจฺจติ สติฯ อิมาย สติยา อุเปโต สมุเปโต, อุปคโต สมุปคโต, อุปปนฺโน สมุปปนฺโน, สมนฺนาคโต โส วุจฺจติ สโตฯ

สิกฺเขติ ติสฺโส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขาฯ

กตมา อธิสีลสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ, ขุทฺทโก สีลกฺขนฺโธ… มหนฺโต สีลกฺขนฺโธ, สีลํ ปติฏฺฐา อาทิ จรณํ สํยโม สํวโร มุขํ ปมุขํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อยํ อธิสีลสิกฺขาฯ

กตมา อธิจิตฺตสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิํ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ อธิจิตฺตสิกฺขาฯ

กตมา อธิปญฺญาสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ ปญฺญวา โหติ, อุทยตฺถคามินิยา ปญฺญาย สมนฺนาคโต อริยาย นิพฺเพธิกาย สมฺมาทุกฺขกฺขยคามินิยาฯ โส อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ทุกฺขสมุทโยติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ทุกฺขนิโรโธติ ยถาภูตํ ปชานาติ , อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิเม อาสวาติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ อาสวสมุทโยติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ อาสวนิโรโธติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทาติ ยถาภูตํ ปชานาติ – อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาฯ

ตาสํ วินยา สทา สโต สิกฺเขติฯ

ตาสํ ตณฺหานํ วินยาย ปฏิวินยาย ปหานาย วูปสมาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปสฺสทฺธิยา อธิสีลมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิปญฺญมฺปิ สิกฺเขยฺย; อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย, ปชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปสฺสนฺโต สิกฺเขยฺย, ปจฺจเวกฺขนฺโต สิกฺเขยฺย, จิตฺตํ อธิฏฺฐหนฺโต สิกฺเขยฺย, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต สิกฺเขยฺย, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต สิกฺเขยฺย, สติํ อุปฏฺฐเปนฺโต สิกฺเขยฺย, จิตฺตํ สมาทหนฺโต สิกฺเขยฺย, ปญฺญาย ปชานนฺโต สิกฺเขยฺย, อภิญฺเญยฺยํ อภิชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปริญฺเญยฺยํ ปริชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต สิกฺเขยฺย, ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺเขยฺย, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺเขยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺยาติ – ตาสํ วินยา สทา สโต สิกฺเขฯ

เตนาห ภควา –

‘‘มูลํ ปปญฺจสงฺขาย, [อิติ ภควา]

มนฺตา อสฺมีติ สพฺพมุปรุนฺเธ;

ยา กาจิ ตณฺหา อชฺฌตฺตํ, ตาสํ วินยา สทา สโต สิกฺเข’’ติฯ

[152]

ยํ กิญฺจิ ธมฺมมภิชญฺญา, อชฺฌตฺตํ อถ วาปิ พหิทฺธา;

น เตน ถามํ กุพฺเพถ, น หิ สา นิพฺพุติ สตํ วุตฺตาฯ

ยํ กิญฺจิ ธมฺมมภิชญฺญา อชฺฌตฺตนฺติฯ ยํ กิญฺจิ อตฺตโน คุณํ ชาเนยฺย กุสเล วา ธมฺเม อพฺยากเต วา ธมฺเมฯ กตเม อตฺตโน คุณา? อุจฺจา กุลา ปพฺพชิโต วา อสฺสํ [อสฺส (สฺยา.)], มหาโภคกุลา ปพฺพชิโต วา อสฺสํ, อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโต วา อสฺสํ, ญาโต ยสสฺสี สคหฏฺฐปพฺพชิตานนฺติ วา อสฺสํ, ลาภิมฺหิ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ วา อสฺสํ, สุตฺตนฺติโก วา อสฺสํ, วินยธโร วา อสฺสํ, ธมฺมกถิโก วา อสฺสํ, อารญฺญิโก วา อสฺสํ, ปิณฺฑปาติโก วา อสฺสํ, ปํสุกูลิโก วา อสฺสํ, เตจีวริโก วา อสฺสํ, สปทานจาริโก วา อสฺสํ, ขลุปจฺฉาภตฺติโก วา อสฺสํ, เนสชฺชิโก วา อสฺสํ, ยถาสนฺถติโก วา อสฺสํ, ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา อสฺสํ, ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา อสฺสํ, ตติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา อสฺสํ, จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา อสฺสํ, อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา อสฺสํ, วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา อสฺสํ – อิเม วุจฺจนฺติ อตฺตโน คุณา ฯ ยํ กิญฺจิ อตฺตโน คุณํ ชาเนยฺย อาชาเนยฺย วิชาเนยฺย ปฏิวิชาเนยฺย ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ – ยํ กิญฺจิ ธมฺมมภิชญฺญา อชฺฌตฺตํฯ อถ วาปิ พหิทฺธาติฯ อุปชฺฌายสฺส วา อาจริยสฺส วา เต คุณา อสฺสูติ [อสฺสูติ อชฺฌตฺตํ (พหูสุ)] – อถ วาปิ พหิทฺธาฯ

น เตน ถามํ กุพฺเพถาติฯ อตฺตโน วา คุเณน ปเรสํ วา คุเณน ถามํ น กเรยฺย, ถมฺภํ น กเรยฺย, มานํ น กเรยฺย, อุนฺนติํ น กเรยฺย, อุนฺนมํ น กเรยฺย, น เตน มานํ ชเนยฺย, น เตน ถทฺโธ อสฺส ปตฺถทฺโธ ปคฺคหิตสิโรติ – น เตน ถามํ กุพฺเพถฯ

น หิ สา นิพฺพุติ สตํ วุตฺตาติฯ สตานํ สนฺตานํ สปฺปุริสานํ พุทฺธานํ พุทฺธสาวกานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ สา นิพฺพุตีติ น วุตฺตา น ปวุตฺตา น อาจิกฺขิตา น เทสิตา น ปญฺญปิตา น ปฏฺฐปิตา น วิวฏา น วิภตฺตา น อุตฺตานีกตา นปฺปกาสิตาติ – น หิ สา นิพฺพุติ สตํ วุตฺตาฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ยํ กิญฺจิ ธมฺมมภิชญฺญา, อชฺฌตฺตํ อถ วาปิ พหิทฺธา;

น เตน ถามํ กุพฺเพถ, น หิ สา นิพฺพุติ สตํ วุตฺตา’’ติฯ

[153]

เสยฺโย น เตน มญฺเญยฺย, นีเจยฺโย อถ วาปิ สริกฺโข;

ผุฏฺโฐ อเนกรูเปหิ, นาตุมานํ วิกปฺปยํ ติฏฺเฐฯ

เสยฺโย น เตน มญฺเญยฺยาติฯ ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ อติมานํ น ชเนยฺย ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺฐาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาติ – เสยฺโย น เตน มญฺเญยฺยฯ

นีเจยฺโย อถ วาปิ สริกฺโขติฯ ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ โอมานํ น ชเนยฺย ชาติยา วา โคตฺเตน วา…เป.… อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาฯ ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มานํ น ชเนยฺย ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺฐาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาติ – นีเจยฺโย อถ วาปิ สริกฺโขฯ

ผุฏฺโฐ อเนกรูเปหีติฯ อเนกวิเธหิ อากาเรหิ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโตติ – ผุฏฺโฐ อเนกรูเปหิฯ

นาตุมานํ วิกปฺปยํ ติฏฺเฐติฯ อาตุมา วุจฺจติ อตฺตาฯ อตฺตานํ กปฺเปนฺโต วิกปฺเปนฺโต วิกปฺปํ อาปชฺชนฺโต น ติฏฺเฐยฺยาติ – นาตุมานํ วิกปฺปยํ ติฏฺเฐฯ

เตนาห ภควา –

‘‘เสยฺโย น เตน มญฺเญยฺย, นีเจยฺโย อถ วาปิ สริกฺโข;

ผุฏฺโฐ อเนกรูเปหิ, นาตุมานํ วิกปฺปยํ ติฏฺเฐ’’ติฯ

[154]

อชฺฌตฺตเมวุปสเม , น อญฺญโต ภิกฺขุ สนฺติเมเสยฺย;

อชฺฌตฺตํ อุปสนฺตสฺส, นตฺถิ อตฺตา [อตฺตํ (สฺยา.)] กุโต นิรตฺตา [นิรตฺตํ (สฺยา.)] วาฯ

อชฺฌตฺตเมวุปสเมติฯ อชฺฌตฺตํ ราคํ สเมยฺย, โทสํ สเมยฺย, โมหํ สเมยฺย, โกธํ…เป.… อุปนาหํ… มกฺขํ… ปฬาสํ… อิสฺสํ… มจฺฉริยํ… มายํ… สาเฐยฺยํ… ถมฺภํ… สารมฺภํ … มานํ… อติมานํ… มทํ… ปมาทํ… สพฺเพ กิเลเส… สพฺเพ ทุจฺจริเต… สพฺเพ ทรเถ… สพฺเพ ปริฬาเห… สพฺเพ สนฺตาเป… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเร สเมยฺย อุปสเมยฺย วูปสเมยฺย นิพฺพาเปยฺย ปฏิปสฺสมฺเภยฺยาติ – อชฺฌตฺตเมวุปสเมฯ

น อญฺญโต ภิกฺขุ สนฺติเมเสยฺยาติฯ อญฺญโต อสุทฺธิมคฺเคน, มิจฺฉาปฏิปทาย, อนิยฺยานปเตน, อญฺญตฺร สติปฏฺฐาเนหิ, อญฺญตฺร สมฺมปฺปธาเนหิ, อญฺญตฺร อิทฺธิปาเทหิ, อญฺญตฺร อินฺทฺริเยหิ, อญฺญตฺร พเลหิ, อญฺญตฺร โพชฺฌงฺเคหิ, อญฺญตฺร อริยา อฏฺฐงฺคิกา มคฺคา สนฺติํ อุปสนฺติํ วูปสนฺติํ นิพฺพุติํ ปฏิปสฺสทฺธิํ น เอเสยฺย น คเวเสยฺย น ปริเยเสยฺยาติ – น อญฺญโต ภิกฺขุ สนฺติเมเสยฺยฯ

อชฺฌตฺตํ อุปสนฺตสฺสาติฯ อชฺฌตฺตํ ราคํ สนฺตสฺส, โทสํ สนฺตสฺส, โมหํ สนฺตสฺส…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเร สนฺตสฺส อุปสนฺตสฺส วูปสนฺตสฺส นิพฺพุตสฺส ปฏิปสฺสทฺธิยาติ – อชฺฌตฺตํ อุปสนฺตสฺสฯ

นตฺถิ อตฺตา กุโต นิรตฺตา วาติฯ นตฺถีติ ปฏิกฺเขโปฯ อตฺตาติ อตฺตทิฏฺฐิ นตฺถิ; นิรตฺตาติ อุจฺเฉททิฏฺฐิ นตฺถิฯ อตฺตาติ คหิตํ นตฺถิ; นิรตฺตาติ มุญฺจิตพฺพํ นตฺถิฯ ยสฺสตฺถิ คหิตํ, ตสฺสตฺถิ มุญฺจิตพฺพํฯ

ตสฺส คหิตํ คาหํ มุญฺจนํ สมติกฺกนฺโต อรหา วุทฺธิปาริหานิวีติวตฺโตฯ โส วุฏฺฐวาโส จิณฺณจรโณ…เป.… ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – นตฺถิ อตฺตา กุโต นิรตฺตา วาฯ

เตนาห ภควา –

‘‘อชฺฌตฺตเมวุปสเม, น อญฺญโต ภิกฺขุ สนฺติเมเสยฺย;

อชฺฌตฺตํ อุปสนฺตสฺส, นตฺถิ อตฺตา กุโต นิรตฺตา วา’’ติฯ

[155]

มชฺเฌ ยถา สมุทฺทสฺส, อูมิ โน ชายตี ฐิโต โหติ;

เอวํ ฐิโต อเนชสฺส, อุสฺสทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย [กเร (สี.)] กุหิญฺจิฯ

มชฺเฌ ยถา สมุทฺทสฺส, อูมิ โน ชายตี ฐิโต โหตีติฯ สมุทฺโท จตุราสีติโยชนสหสฺสานิ อุพฺเพเธน คมฺภีโรฯ เหฏฺฐา จตฺตารีสโยชนสหสฺสานิ อุทกํ มจฺฉกจฺฉเปหิ กมฺปติฯ อุปริ จตฺตารีสโยชนสหสฺสานิ อุทกํ วาเตหิ กมฺปติฯ มชฺเฌ จตฺตารีสโยชนสหสฺสานิ อุทกํ น กมฺปติ น วิกมฺปติ น จลติ น เวธติ นปฺปเวธติ น สมฺปเวธติฯ อเนริโต อฆฏฺฏิโต อจลิโต อลุฬิโต อภนฺโต วูปสนฺโต ตตฺร อูมิ โน ชายติ, ฐิโต โหติ สมุทฺโทติฯ เอวมฺปิ มชฺเฌ ยถา สมุทฺทสฺส อูมิ โน ชายตี ฐิโต โหติฯ

อถ วา สตฺตนฺนํ ปพฺพตานํ อนฺตริกาสุ สตฺตสีทนฺตรา มหาสมุทฺทาฯ [สีทนฺตรสมุทฺโท (สฺยา.)] ตตฺร อุทกํ น กมฺปติ น วิกมฺปติ น จลติ น เวธติ นปฺปเวธติ น สมฺปเวธติฯ อเนริโต อฆฏฺฏิโต อจลิโต อลุฬิโต อภนฺโต วูปสนฺโต ตตฺร อูมิ โน ชายติ, ฐิโต โหติ สมุทฺโทติฯ เอวมฺปิ มชฺเฌ ยถา สมุทฺทสฺส อูมิ โน ชายตี ฐิโต โหติฯ

เอวํ ฐิโต อเนชสฺสาติฯ เอวนฺติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํฯ ฐิโตติ ลาเภปิ น กมฺปติ, อลาเภปิ น กมฺปติ, ยเสปิ น กมฺปติ, อยเสปิ น กมฺปติ, ปสํสายปิ น กมฺปติ, นินฺทายปิ น กมฺปติ, สุเขปิ น กมฺปติ, ทุกฺเขปิ น กมฺปติ น วิกมฺปติ น จลติ น เวธติ นปฺปเวธติ น สมฺปเวธตีติ – เอวํ ฐิโตฯ อเนชสฺสาติ เอชา วุจฺจติ ตณฺหาฯ

โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ยสฺเสสา เอชา ตณฺหา ปหีนา อุจฺฉินฺนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อเนโชฯ เอชาย ปหีนตฺตา อเนโช ; โส ลาเภปิ น อิญฺชติ, อลาเภปิ น อิญฺชติ, ยเสปิ น อิญฺชติ, อยเสปิ น อิญฺชติ, ปสํสายปิ น อิญฺชติ, นินฺทายปิ น อิญฺชติ, สุเขปิ น อิญฺชติ, ทุกฺเขปิ น อิญฺชติ, น จลติ น เวธติ นปฺปเวธติ น สมฺปเวธตีติ – เอวํ ฐิโต อเนชสฺสฯ

อุสฺสทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจีติฯ อุสฺสทาติ สตฺตุสฺสทา – ราคุสฺสทํ [ราคุสฺสโท (สฺยา.)], โทสุสฺสทํ, โมหุสฺสทํ, มานุสฺสทํ, ทิฏฺฐุสฺสทํ, กิเลสุสฺสทํ, กมฺมุสฺสทํ น กเรยฺย น ชเนยฺย น สญฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย นาภินิพฺพตฺเตยฺยฯ กุหิญฺจีติ กุหิญฺจิ กิสฺมิญฺจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ – อุสฺสทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจิฯ

เตนาห ภควา –

‘‘มชฺเฌ ยถา สมุทฺทสฺส, อูมิ โน ชายตี ฐิโต โหติ;

เอวํ ฐิโต อเนชสฺส, อุสฺสทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจี’’ติฯ

[156]

อกิตฺตยี วิวฏจกฺขุ, สกฺขิธมฺมํ ปริสฺสยวินยํ;

ปฏิปทํ วเทหิ ภทฺทนฺเต, ปาติโมกฺขํ อถ วาปิ สมาธิํฯ

อกิตฺตยี วิวฏจกฺขูติฯ อกิตฺตยีติ กิตฺติตํ อาจิกฺขิตํ เทสิตํ ปญฺญปิตํ ปฏฺฐปิตํ วิวฏํ วิภตฺตํ อุตฺตานีกตํ ปกาสิตนฺติ – อกิตฺตยิ [อกิตฺตยีติ อกิตฺตยิ ปริกิตฺตยิ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ ปฏฺฐเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานิมกาสิ ปกาเสสีติ อกิตฺตยิ (สฺยา.)]ฯ วิวฏจกฺขูติ ภควา ปญฺจหิ จกฺขูหิ วิวฏจกฺขุ – มํสจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ, ทิพฺเพน จกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ, ปญฺญาจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ, พุทฺธจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ, สมนฺตจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุฯ

กถํ ภควา มํสจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ? มํสจกฺขุมฺหิปิ ภควโต ปญฺจ วณฺณา สํวิชฺชนฺติ – นีโล จ วณฺโณ, ปีตโก จ วณฺโณ, โลหิตโก จ วณฺโณ, กณฺโห จ วณฺโณ, โอทาโต จ วณฺโณฯ อกฺขิโลมานิ จ ภควโต ยตฺถ จ อกฺขิโลมานิ ปติฏฺฐิตานิ ตํ นีลํ โหติ สุนีลํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ อุมาปุปฺผสมานํ [อุมฺมาปุปฺผสมานํ (สี. ก.), อุมฺมารปุปฺผสมานํ (สฺยา.)]ฯ ตสฺส ปรโต ปีตกํ โหติ สุปีตกํ สุวณฺณวณฺณํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ กณิการปุปฺผสมานํฯ อุภยโต จ อกฺขิกูฏานิ ภควโต โลหิตกานิ โหนฺติ สุโลหิตกานิ ปาสาทิกานิ ทสฺสเนยฺยานิ อินฺทโคปกสมานานิฯ มชฺเฌ กณฺหํ โหติ สุกณฺหํ อลูขํ สินิทฺธํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ อทฺทาริฏฺฐกสมานํ [อฬาริฏฺฐกสมานํ (สฺยา.)]ฯ ตสฺส ปรโต โอทาตํ โหติ สุโอทาตํ เสตํ ปณฺฑรํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ โอสธิตารกสมานํฯ เตน ภควา ปากติเกน มํสจกฺขุนา อตฺตภาวปริยาปนฺเนน ปุริมสุจริตกมฺมาภินิพฺพตฺเตน สมนฺตา โยชนํ ปสฺสติ ทิวา เจว รตฺติญฺจฯ ยทา หิปิ จตุรงฺคสมนฺนาคโต อนฺธกาโร โหติฯ สูริโย วา อตฺถงฺคโต โหติฯ กาฬปกฺโข จ อุโปสโถ โหติฯ ติพฺโพ จ วนสณฺโฑ โหติฯ มหา จ กาฬเมโฆ [อกาลเมโฆ (สฺยา.)] อพฺภุฏฺฐิโต โหติฯ เอวรูเปปิ จตุรงฺคสมนฺนาคเต อนฺธกาเร สมนฺตา โยชนํ ปสฺสติฯ นตฺถิ โส กุฏฺโฏ [กุฑฺโฑ (สี.)] วา กวาฏํ วา ปากาโร วา ปพฺพโต วา คจฺโฉ วา ลตา วา อาวรณํ รูปานํ ทสฺสนายฯ เอกญฺเจ ติลผลํ นิมิตฺตํ กตฺวา ติลวาเห ปกฺขิเปยฺยฯ ตญฺเญว ติลผลํ อุทฺธเรยฺยฯ เอวํ ปริสุทฺธํ ภควโต ปากติกํ มํสจกฺขุฯ เอวํ ภควา มํสจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุฯ

กถํ ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ? ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเตฯ ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ – ‘‘อิเม วต โภนฺโต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฏฺฐิกา มิจฺฉาทิฏฺฐิกมฺมสมาทานา , เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนาฯ

อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อนุปวาทกา สมฺมาทิฏฺฐิกา สมฺมาทิฏฺฐิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’’ติ ฯ อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต; ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติฯ อากงฺขมาโน จ ภควา เอกมฺปิ โลกธาตุํ ปสฺเสยฺย, ทฺเวปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, ติสฺโสปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, จตสฺโสปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, ปญฺจปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, ทสปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, วีสมฺปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, ติํสมฺปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, จตฺตาลีสมฺปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, ปญฺญาสมฺปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, สตมฺปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, สหสฺสิมฺปิ จูฬนิกํ โลกธาตุํ ปสฺเสยฺย, ทฺวิสหสฺสิมฺปิ มชฺฌิมิกํ โลกธาตุํ ปสฺเสยฺย, ติสหสฺสิมฺปิ โลกธาตุํ ปสฺเสยฺย, มหาสหสฺสิมฺปิ [ติสหสฺสิํ มหาสหสฺสิมฺปิ (สี. ก.)] โลกธาตุํ ปสฺเสยฺยฯ ยาวตกํ วา ปน อากงฺเขยฺย ตาวตกํ ปสฺเสยฺยฯ เอวํ ปริสุทฺธํ ภควโต ทิพฺพจกฺขุฯ เอวํ ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุฯ

กถํ ภควา ปญฺญาจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ? ภควา มหาปญฺโญ ปุถุปญฺโญ หาสปญฺโญ ชวนปญฺโญ ติกฺขปญฺโญ นิพฺเพธิกปญฺโญ ปญฺญาปเภทกุสโล ปภินฺนญาโณ อธิคตปฏิสมฺภิโท จตุเวสารชฺชปฺปตฺโต ทสพลธารี ปุริสาสโภ ปุริสสีโห ปุริสนาโค ปุริสาชญฺโญ ปุริสโธรยฺโห อนนฺตญาโณ อนนฺตเตโช อนนฺตยโส อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวา เนตา วิเนตา อนุเนตา ปญฺญาเปตา อนิชฺฌาเปตา เปกฺเขตา ปสาเทตาฯ โส หิ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสญฺชาตสฺส มคฺคสฺส สญฺชเนตา, อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคญฺญู มคฺควิทู มคฺคโกวิโท มคฺคานุคา จ ปน เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตาฯ

โส หิ ภควา ชานํ ชานาติ ปสฺสํ ปสฺสติ, จกฺขุภูโต ญาณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต วตฺตา ปวตฺตา อตฺถสฺส นินฺเนตา อมตสฺส ทาตา ธมฺมสฺสามี ตถาคโตฯ นตฺถิ ตสฺส ภควโต อญฺญาตํ อทิฏฺฐํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ ปญฺญายฯ อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ [อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ (สฺยา.) มหานิ. 69] อุปาทาย สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺติฯ

ยํ กิญฺจิ เนยฺยํ นาม อตฺถิ ชานิตพฺพํ [อตฺถิ ธมฺมํ ชานิตพฺพํ (สี. ก.)] อตฺตตฺโถ วา ปรตฺโถ วา อุภยตฺโถ วา ทิฏฺฐธมฺมิโก วา อตฺโถ สมฺปรายิโก วา อตฺโถ อุตฺตาโน วา อตฺโถ คมฺภีโร วา อตฺโถ คูฬฺโห วา อตฺโถ ปฏิจฺฉนฺโน วา อตฺโถ เนยฺโย วา อตฺโถ นีโต วา อตฺโถ อนวชฺโช วา อตฺโถ นิกฺกิเลโส วา อตฺโถ โวทาโน วา อตฺโถ ปรมตฺโถ วา อตฺโถ, สพฺพํ ตํ [ปรมตฺโถ วา, สพฺพนฺตํ (สฺยา.)] อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติฯ

สพฺพํ กายกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณานุปริวตฺติ สพฺพํ วจีกมฺมํ… สพฺพํ มโนกมฺมํ… อตีเต พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ ญาณํ, อนาคเต ปจฺจุปฺปนฺเน อปฺปฏิหตํ ญาณํฯ ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ ญาณํ, ยาวตกํ ญาณํ ตาวตกํ เนยฺยํ; เนยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ ญาณปริยนฺติกํ เนยฺยํ, เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา ญาณํ นปฺปวตฺตติ, ญาณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิฯ อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน เต ธมฺมาฯ ยถา ทฺวินฺนํ สมุคฺคปฏลานํ สมฺมาผุสิตานํ เหฏฺฐิมํ สมุคฺคปฏลํ อุปริมํ นาติวตฺตติ, อุปริมํ สมุคฺคปฏลํ เหฏฺฐิมํ นาติวตฺตติ, อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน; เอวเมว พุทฺธสฺส ภควโต เนยฺยญฺจ ญาณญฺจ อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโนฯ ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ ญาณํ, ยาวตกํ ญาณํ ตาวตกํ เนยฺยํ; เนยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ ญาณปริยนฺติกํ เนยฺยํฯ เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา ญาณํ นปฺปวตฺตติ, ญาณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิฯ อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน เต ธมฺมาฯ

สพฺพธมฺเมสุ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณํ ปวตฺตติฯ สพฺเพ ธมฺมา พุทฺธสฺส ภควโต อาวชฺชนปฏิพทฺธา อากงฺขปฏิพทฺธา มนสิการปฏิพทฺธา จิตฺตุปฺปาทปฏิพทฺธาฯ สพฺพสตฺเตสุ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณํ ปวตฺตติฯ สพฺเพสํ สตฺตานํ ภควา อาสยํ ชานาติ, อนุสยํ ชานาติ, จริตํ ชานาติ, อธิมุตฺติํ ชานาติ, อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย ภพฺพาภพฺเพ สตฺเต ปชานาติฯ สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติ [ปริวตฺตนฺติ (ก.) ปสูรสุตฺตนิทฺเทเส อวสาเนปิ]ฯ

ยถา เย เกจิ มจฺฉกจฺฉปา อนฺตมโส ติมิติมิงฺคลํ อุปาทาย อนฺโตมหาสมุทฺเท ปริวตฺตนฺติ; เอวเมว สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติ [ปริวตฺตนฺติ (ก.) ปสูรสุตฺตนิทฺเทเส อวสาเนปิ]ฯ

ยถา เย เกจิ ปกฺขี อนฺตมโส ครุฬํ เวนเตยฺยํ อุปาทาย อากาสสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ; เอวเมว เยปิ เต สาริปุตฺตสมา ปญฺญาย เตปิ พุทฺธญาณสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ; พุทฺธญาณํ เทวมนุสฺสานํ ปญฺญํ ผริตฺวา อภิภวิตฺวา ติฏฺฐติฯ เยปิ เต ขตฺติยปณฺฑิตา พฺราหฺมณปณฺฑิตา คหปติปณฺฑิตา สมณปณฺฑิตา นิปุณา กตปรปฺปวาทา วาลเวธิรูปา โวภินฺทนฺตา มญฺเญ จรนฺติ ปญฺญาคเตน ทิฏฺฐิคตานิ, เต ปญฺหํ อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวา ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ คูฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ จฯ กถิตา วิสชฺชิตา จ เต ปญฺหา ภควตา โหนฺติ นิทฺทิฏฺฐการณาฯ อุปกฺขิตฺตกา จ เต ภควโต สมฺปชฺชนฺติฯ อถ โข ภควา ตตฺถ อติโรจติ ยทิทํ ปญฺญายาติฯ เอวํ ภควา ปญฺญาจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุฯ

กถํ ภควา พุทฺธจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ? ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต อทฺทส สตฺเต อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย อปฺเปกจฺเจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรนฺเต, อปฺเปกจฺเจ น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรนฺเตฯ เสยฺยถาปิ นาม อุปฺปลินิยํ วา ปทุมินิยํ วา ปุณฺฑรีกินิยํ วา อปฺเปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ อุทกา อนุคฺคตานิ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนิ, อปฺเปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ สโมทกํ ฐิตานิ, อปฺเปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ อุทกา อจฺจุคฺคมฺม ติฏฺฐนฺติ อนุปลิตฺตานิ อุทเกน; เอวเมว ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต อทฺทส สตฺเต อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย อปฺเปกจฺเจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรนฺเต, อปฺเปกจฺเจ น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรนฺเตฯ ชานาติ ภควา – ‘‘อยํ ปุคฺคโล ราคจริโต, อยํ โทสจริโต, อยํ โมหจริโต, อยํ วิตกฺกจริโต, อยํ สทฺธาจริโต, อยํ ญาณจริโต’’ติฯ

ราคจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อสุภกถํ กเถติ; โทสจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส เมตฺตาภาวนํ อาจิกฺขติ; โมหจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อุทฺเทเส ปริปุจฺฉาย กาเลน ธมฺมสฺสวเน กาเลน ธมฺมสากจฺฉาย ครุสํวาเส นิเวเสติ; วิตกฺกจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อานาปานสฺสติํ อาจิกฺขติ; สทฺธาจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส ปสาทนียํ นิมิตฺตํ อาจิกฺขติ พุทฺธสุโพธิํ [พุทฺธสุพุทฺธตํ (ก.)] ธมฺมสุธมฺมตํ สงฺฆสุปฺปฏิปตฺติํ สีลานิ จ; อตฺตโน ญาณจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อาจิกฺขติ วิปสฺสนานิมิตฺตํ อนิจฺจาการํ ทุกฺขาการํ อนตฺตาการํฯ

‘‘เสเล ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺฐิโต, ยถาปิ ปสฺเส ชนตํ สมนฺตโต;

ตถูปมํ ธมฺมมยํ สุเมธ, ปาสาทมารุยฺห สมนฺตจกฺขุ;

โสกาวติณฺณํ ชนตมเปตโสโก, อเวกฺขสฺสุ ชาติชราภิภูต’’นฺติฯ

เอวํ ภควา พุทฺธจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุฯ

กถํ ภควา สมนฺตจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ? สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญาณํฯ ภควา สพฺพญฺญุตญาเณน อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโตฯ

‘‘น ตสฺส อทิฏฺฐมิธตฺถิ กิญฺจิ, อโถ อวิญฺญาตมชานิตพฺพํ;

สพฺพํ อภิญฺญาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ, ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขู’’ติฯ

เอวํ ภควา สมนฺตจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขูติ – อกิตฺตยิ วิวฏจกฺขุฯ

สกฺขิธมฺมํ ปริสฺสยวินยนฺติฯ สกฺขิธมฺมนฺติ น อิติหิติหํ, น อิติกิราย, น ปรมฺปราย, น ปิฏกสมฺปทาย, น ตกฺกเหตุ, น นยเหตุ, น อาการปริวิตกฺเกน, น ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา สามํ สยมภิญฺญาตํ อตฺตปจฺจกฺขํ ธมฺมนฺติ – สกฺขิธมฺมํฯ ปริสฺสยวินยนฺติฯ ปริสฺสยาติ ทฺเว ปริสฺสยา – ปากฏปริสฺสยา จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา จฯ

กตเม ปากฏปริสฺสยา? สีหา พฺยคฺฆา ทีปี อจฺฉา ตรจฺฉา โกกา มหิํสา [โคมหิสา (สฺยา.) มหานิ. 5] หตฺถี อหิ วิจฺฉิกา สตปที, โจรา วา อสฺสุ มานวา วา กตกมฺมา วา อกตกมฺมา วา, จกฺขุโรโค โสตโรโค ฆานโรโค ชิวฺหาโรโค กายโรโค สีสโรโค กณฺณโรโค มุขโรโค ทนฺตโรโค กาโส สาโส ปินาโส ฑาโห [ฑโห (สี. สฺยา.) มหานิ. 5] ชโร กุจฺฉิโรโค มุจฺฉา ปกฺขนฺทิกา สูลา วิสูจิกา กุฏฺฐํ คณฺโฑ กิลาโส โสโส อปมาโร ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รขสา วิตจฺฉิกา โลหิตปิตฺตํ [โลหิตํ ปิตฺตํ (สฺยา. ก.)] มธุเมโห อํสา ปิฬกา ภคนฺทลา, ปิตฺตสมุฏฺฐานา อาพาธา เสมฺหสมุฏฺฐานา อาพาธา วาตสมุฏฺฐานา อาพาธา สนฺนิปาติกา อาพาธา อุตุปริณามชา อาพาธา วิสมปริหารชา อาพาธา โอปกฺกมิกา อาพาธา กมฺมวิปากชา อาพาธา, สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสา อิติ วา – อิเม วุจฺจนฺติ ปากฏปริสฺสยาฯ

กตเม ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา? กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ พฺยาปาทนีวรณํ ถินมิทฺธนีวรณํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ ราโค โทโส โมโห โกโธ อุปนาโห มกฺโข ปฬาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเฐยฺยํ ถมฺโภ สารมฺโภ มาโน อติมาโน มโท ปมาโท, สพฺเพ กิเลสา สพฺเพ ทุจฺจริตา สพฺเพ ทรถา สพฺเพ ปริฬาหา สพฺเพ สนฺตาปา สพฺพากุสลาภิสงฺขารา – อิเม วุจฺจนฺติ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยาฯ

ปริสฺสยาติ เกนฏฺเฐน ปริสฺสยา? ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา, ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา, ตตฺราสยาติ ปริสฺสยาฯ กถํ ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา? เต ปริสฺสยา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ ปริสหนฺติ อภิภวนฺติ อชฺโฌตฺถรนฺติ ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺติฯ เอวํ ปริสหนฺตีติ – ปริสฺสยาฯ

กถํ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา? เต ปริสฺสยา กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายาย ปริหานาย สํวตฺตนฺติฯ กตเมสํ กุสลานํ ธมฺมานํ? สมฺมาปฏิปทาย อนุโลมปฏิปทาย อปจฺจนีกปฏิปทาย อวิรุทฺธปฏิปทาย อนฺวตฺถปฏิปทาย ธมฺมานุธมฺมปฏิปทาย สีเลสุ ปริปูรการิตาย อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตาย โภชเน มตฺตญฺญุตาย ชาคริยานุโยคสฺส สติสมฺปชญฺญสฺส จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ ภาวนานุโยคสฺส จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปญฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺส ภาวนานุโยคสฺส – อิเมสํ กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายาย ปริหานาย สํวตฺตนฺติฯ เอวมฺปิ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ – ปริสฺสยาฯ

กถํ ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา? ตตฺเถเต ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยาฯ ยถา พิเล พิลาสยา ปาณา สยนฺติ, ทเก ทกาสยา ปาณา สยนฺติ, วเน วนาสยา ปาณา สยนฺติ, รุกฺเข รุกฺขาสยา ปาณา สยนฺติ; เอวเมว ตตฺเถเต ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยาติฯ เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ

วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘สานฺเตวาสิโก, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรติฯ กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สานฺเตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สญฺโญชนิยา, ตฺยสฺส อนฺโต วสนฺติ อนฺวาสฺสวนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติฯ ตสฺมา สานฺเตวาสิโกติ วุจฺจติฯ เต นํ สมุทาจรนฺติ, สมุทาจรนฺติ [สมุทาจาเรนฺติ (สี.)] นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติฯ ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป.… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา … มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สญฺโญชนิยา, ตฺยสฺส อนฺโต วสนฺติ อนฺวาสฺสวนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติฯ ตสฺมา สานฺเตวาสิโกติ วุจฺจติฯ เต นํ สมุทาจรนฺติ, สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติฯ ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สานฺเตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรตี’’ติฯ เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ

วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, อนฺตรามลา อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกาฯ กตเม ตโย? โลโภ, ภิกฺขเว, อนฺตรามโล [อนฺตรามลํ (สี. ก.) อิติวุ. 88] อนฺตราอมิตฺโต อนฺตราสปตฺโต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโก; โทโส, ภิกฺขเว…เป.… โมโห, ภิกฺขเว, อนฺตรามโล อนฺตราอมิตฺโต อนฺตราสปตฺโต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโกฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย อนฺตรามลา อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกา’’ติฯ

‘‘อนตฺถชนโน โลโภ, โลโภ จิตฺตปฺปโกปโน;

ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติฯ

‘‘ลุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ, ลุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;

อนฺธนฺตมํ [อนฺธตมํ (สฺยา.) อิติวุ. 88] ตทา โหติ, ยํ โลโภ สหเต นรํฯ

‘‘อนตฺถชนโน โทโส, โทโส จิตฺตปฺปโกปโน;

ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติฯ

‘‘กุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ, กุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;

อนฺธนฺตมํ ตทา โหติ, ยํ โทโส สหเต นรํฯ

‘‘อนตฺถชนโน โมโห, โมโห จิตฺตปฺปโกปโน;

ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติฯ

‘‘มูฬฺโห อตฺถํ น ชานาติ, มูฬฺโห ธมฺมํ น ปสฺสติ;

อนฺธนฺตมํ ตทา โหติ, ยํ โมโห สหเต นร’’นฺติฯ

เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ

วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘ตโย โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหารายฯ กตเม ตโย? โลโภ โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย; โทโส โข, มหาราช…เป.… โมโห โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหารายฯ อิเม โข, มหาราช, ตโย ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหารายฯ

‘‘โลโภ โทโส จ โมโห จ, ปุริสํ ปาปเจตสํ;

หิํสนฺติ อตฺตสมฺภูตา, ตจสารํว สมฺผล’’นฺติฯ

เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ

วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘ราโค จ โทโส จ อิโต นิทานา, อรตี รตี โลมหํโส อิโตชา;

อิโต สมุฏฺฐาย มโนวิตกฺกา, กุมารกา ธงฺกมิโวสฺสชนฺตี’’ติฯ

เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยาฯ

ปริสฺสยวินยนฺติ ปริสฺสยวินยํ ปริสฺสยปฺปหานํ ปริสฺสยวูปสมํ ปริสฺสยปฏินิสฺสคฺคํ ปริสฺสยปฏิปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – สกฺขิธมฺมํ ปริสฺสยวินยํฯ

ปฏิปทํ วเทหิ ภทฺทนฺเตติฯ ปฏิปทํ วเทหิ – สมฺมาปฏิปทํ อนุโลมปฏิปทํ อปจฺจนีกปฏิปทํ อวิรุทฺธปฏิปทํ อนฺวตฺถปฏิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ สีเลสุ ปริปูรการิตํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตํ โภชเน มตฺตญฺญุตํ ชาคริยานุโยคํ สติสมฺปชญฺญํ จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน จตฺตาโร อิทฺธิปาเท ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺเค อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ นิพฺพานญฺจ นิพฺพานคามินิญฺจ ปฏิปทํ วเทหิ อาจิกฺข เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวร วิภช อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ปฏิปทํ วเทหิฯ ภทฺทนฺเตติ โส นิมฺมิโต พุทฺธํ ภควนฺตํ อาลปติฯ อถ วา ยํ ตฺวํ ธมฺมํ อาจิกฺขสิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ ปฏฺฐเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสิ สพฺพํ ตํ สุนฺทรํ ภทฺทกํ กลฺยาณํ อนวชฺชํ เสวิตพฺพนฺติ – ปฏิปทํ วเทหิ ภทฺทนฺเตฯ

ปาติโมกฺขํ อถ วาปิ สมาธินฺติฯ ปาติโมกฺขนฺติ สีลํ ปติฏฺฐา อาทิ จรณํ สํยโม สํวโร มุขํ ปมุขํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยาฯ อถ วาปิ สมาธินฺติ ยา จิตฺตสฺส ฐิติ สณฺฐิติ อวฏฺฐิติ อวิสาหาโร อวิกฺเขโป อวิสาหตมานสตา สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธีติ – ปาติโมกฺขํ อถ วาปิ สมาธิํฯ

เตนาห โส นิมฺมิโต –

‘‘อกิตฺตยี วิวฏจกฺขุ, สกฺขิธมฺมํ ปริสฺสยวินยํ;

ปฏิปทํ วเทหิ ภทฺทนฺเต, ปาติโมกฺขํ อถ วาปิ สมาธิ’’นฺติฯ

[157]

จกฺขูหิ เนว โลลสฺส, คามกถาย อาวรเย โสตํ;

รเส จ นานุคิชฺเฌยฺย, น จ มมาเยถ กิญฺจิ โลกสฺมิํฯ

จกฺขูหิ เนว โลลสฺสาติฯ กถํ จกฺขุโลโลติ? อิเธกจฺโจ จกฺขุโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ – ‘‘อทิฏฺฐํ ทกฺขิตพฺพํ , ทิฏฺฐํ สมติกฺกมิตพฺพ’’นฺติ อาราเมน อารามํ อุยฺยาเนน อุยฺยานํ คาเมน คามํ นิคเมน นิคมํ นคเรน นครํ รฏฺเฐน รฏฺฐํ ชนปเทน ชนปทํ ทีฆจาริกํ อนวฏฺฐิตจาริกํ [อนวตฺถิตจาริกํ (สี. สฺยา.)] อนุยุตฺโต จ โหติ รูปสฺส ทสฺสนายฯ เอวมฺปิ จกฺขุโลโล โหติฯ

อถ วา ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ วีถิํ ปฏิปนฺโน อสํวุโต คจฺฉติ หตฺถิํ โอโลเกนฺโต, อสฺสํ โอโลเกนฺโต, รถํ โอโลเกนฺโต, ปตฺติํ โอโลเกนฺโต, อิตฺถิโย โอโลเกนฺโต, ปุริเส โอโลเกนฺโต, กุมารเก โอโลเกนฺโต, กุมาริกาโย โอโลเกนฺโต, อนฺตราปณํ โอโลเกนฺโต , ฆรมุขานิ โอโลเกนฺโต, อุทฺธํ โอโลเกนฺโต, อโธ โอโลเกนฺโต, ทิสาวิทิสํ วิเปกฺขมาโน คจฺฉติฯ เอวมฺปิ จกฺขุโลโล โหติฯ

อถ วา ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยญฺชนคฺคาหีฯ ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติฯ เอวมฺปิ จกฺขุโลโล โหติฯ

ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภุญฺชิตฺวา เต เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ – นจฺจํ คีตํ วาทิตํ เปกฺขํ อกฺขานํ ปาณิสฺสรํ เวตาฬํ กุมฺภถูณํ [กุมฺภถูนํ (สี. สฺยา. ก.)] โสภนกํ [โสภนครกํ (สี. สฺยา.)] จณฺฑาลํ วํสํ โธวนํ หตฺถิยุทฺธํ อสฺสยุทฺธํ มหิํสยุทฺธํ [มหิสยุทฺธํ (สี. สฺยา.)] อุสภยุทฺธํ อชยุทฺธํ เมณฺฑยุทฺธํ กุกฺกุฏยุทฺธํ วฏฺฏกยุทฺธํ ทณฺฑยุทฺธํ มุฏฺฐิยุทฺธํ นิพฺพุทฺธํ อุยฺโยธิกํ พลคฺคํ เสนาพฺยูหํ อนีกทสฺสนํ อิติ วา ฯ เอวมฺปิ จกฺขุโลโล โหติฯ

กถํ น จกฺขุโลโล โหติ? อิธ ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ วีถิํ ปฏิปนฺโน สํวุโต คจฺฉติ น หตฺถิํ โอโลเกนฺโต, น อสฺสํ โอโลเกนฺโต, น รถํ โอโลเกนฺโต, น ปตฺติํ โอโลเกนฺโต, น อิตฺถิโย โอโลเกนฺโต, น ปุริเส โอโลเกนฺโต, น กุมารเก โอโลเกนฺโต, น กุมาริกาโย โอโลเกนฺโต, น อนฺตราปณํ โอโลเกนฺโต, น ฆรมุขานิ โอโลเกนฺโต, น อุทฺธํ โอโลเกนฺโต, น อโธ โอโลเกนฺโต, น ทิสาวิทิสาวิเปกฺขมาโน คจฺฉติฯ เอวมฺปิ น จกฺขุโลโล โหติฯ

อถ วา ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยญฺชนคฺคาหีฯ ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติฯ เอวมฺปิ น จกฺขุโลโล โหติฯ

ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภุญฺชิตฺวา เต เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ – นจฺจํ คีตํ วาทิตํ เปกฺขํ อกฺขานํ…เป.… อนีกทสฺสนํ อิติ วาฯ เอวรูปา วิสูกทสฺสนา ปฏิวิรโต โหติฯ เอวมฺปิ น จกฺขุโลโล โหติฯ

จกฺขูหิ เนว โลลสฺสาติฯ จกฺขุโลลิยํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, จกฺขุโลลิยา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – จกฺขูหิ เนว โลลสฺสฯ

คามกถาย อาวรเย โสตนฺติฯ คามกถา วุจฺจติ พาตฺติํส ติรจฺฉานกถา, เสยฺยถิทํ – ราชกถา โจรกถา มหามตฺตกถา เสนากถา ภยกถา ยุทฺธกถา อนฺนกถา ปานกถา วตฺถกถา ยานกถา สยนกถา มาลากถา คนฺธกถา ญาติกถา คามกถา นิคมกถา นครกถา ชนปทกถา อิตฺถิกถา [อิตฺถิกถา ปุริสกถา (พหูสุ)] สูรกถา วิสิขากถา กุมฺภฏฺฐานกถา ปุพฺพเปตกถา นานตฺตกถา โลกกฺขายิกา สมุทฺทกฺขายิกา อิติภวาภวกถา อิติ วาฯ

คามกถาย อาวรเย โสตนฺติ ฯ คามกถาย โสตํ อาวเรยฺย นิวาเรยฺย สํวเรยฺย รกฺเขยฺย โคเปยฺย ปิทเหยฺย ปจฺฉินฺเทยฺยาติ – คามกถาย อาวรเย โสตํฯ

รเส จ นานุคิชฺเฌยฺยาติฯ รเส จาติ มูลรโส ขนฺธรโส ตจรโส ปตฺตรโส ปุปฺผรโส ผลรโส อมฺพิลํ มธุรํ ติตฺตกํ กฏุกํ โลณิกํ ขาริกํ ลมฺพิกํ กสาโว สาทุ อสาทุ สีตํ อุณฺหํฯ สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา รสคิทฺธา; เต ชิวฺหคฺเคน รสคฺคานิ ปริเยสนฺตา อาหิณฺฑนฺติ, เต อมฺพิลํ ลภิตฺวา อนมฺพิลํ ปริเยสนฺติ, อนมฺพิลํ ลภิตฺวา อมฺพิลํ ปริเยสนฺติ…เป.… สีตํ ลภิตฺวา อุณฺหํ ปริเยสนฺติ, อุณฺหํ ลภิตฺวา สีตํ ปริเยสนฺติฯ เต ยํ ยํ ลภิตฺวา เตน เตน น ตุสฺสนฺติ, อปราปรํ ปริเยสนฺติ, มนาปิเกสุ รเสสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาฯ ยสฺเสสา รสตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา…เป.… ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ เนว ทวาย…เป.… อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จาติฯ

ยถา วณํ อาลิมฺเปยฺย ยาวเทว อารุหณตฺถาย [อารุหนตฺถาย (ก.) ปุราเภทสุตฺตนิทฺเทเส สตฺตมคาถาวณฺณนายํ], ยถา วา ปน อกฺขํ อพฺภญฺเชยฺย ยาวเทว ภารสฺส นิตฺถรณตฺถาย, ยถา วา ปุตฺตมํสํ อาหารํ อาหาเรยฺย ยาวเทว กนฺตารสฺส นิตฺถรณตฺถาย; เอวเมวํ ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ เนว ทวาย…เป.… อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จาติ รสตณฺหํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, รสตณฺหาย อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – รเส จ นานุคิชฺเฌยฺยฯ

น จ มมาเยถ กิญฺจิ โลกสฺมินฺติฯ มมตฺตาติ ทฺเว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฏฺฐิมมตฺตญฺจ …เป.… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ…เป.… อิทํ ทิฏฺฐิมมตฺตํฯ

ตณฺหามมตฺตํ ปหาย ทิฏฺฐิมมตฺตํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ น มมาเยยฺย น คณฺเหยฺย น ปรามเสยฺย นาภินิวิเสยฺย; โสตํ… ฆานํ… ชิวฺหํ… กายํ… รูเป… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… กามธาตุํ… รูปธาตุํ… อรูปธาตุํ… กามภวํ… รูปภวํ… อรูปภวํ… สญฺญาภวํ… อสญฺญาภวํ… เนวสญฺญานาสญฺญาภวํ … เอกโวการภวํ… จตุโวการภวํ… ปญฺจโวการภวํ … อตีตํ… อนาคตํ… ปจฺจุปฺปนฺนํ… ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพ ธมฺเม น มมาเยยฺย น คณฺเหยฺย น ปรามเสยฺย นาภินิวิเสยฺยฯ กิญฺจีติ กิญฺจิ รูปคตํ เวทนาคตํ สญฺญาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺญาณคตํฯ โลกสฺมินฺติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกติ – น จ มมาเยถ กิญฺจิ โลกสฺมิํฯ

เตนาห ภควา –

‘‘จกฺขูหิ เนว โลลสฺส, คามกถาย อาวรเย โสตํ;

รเส จ นานุคิชฺเฌยฺย, น จ มมาเยถ กิญฺจิ โลกสฺมิ’’นฺติฯ

[158]

ผสฺเสน ยทา ผุฏฺฐสฺส, ปริเทวํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจิ;

ภวญฺจ นาภิชปฺเปยฺย, เภรเวสุ จ น สมฺปเวเธยฺยฯ

ผสฺเสน ยทา ผุฏฺฐสฺสาติฯ ผสฺโสติ โรคผสฺโสฯ โรคผสฺเสน ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อสฺส; จกฺขุโรเคน ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อสฺส, โสตโรเคน…เป.… ฆานโรเคน… ชิวฺหาโรเคน… กายโรเคน… สีสโรเคน… กณฺณโรเคน… มุขโรเคน… ทนฺตโรเคน… กาเสน… สาเสน… ปินาเสน… ฑาเหน… ชเรน… กุจฺฉิโรเคน… มุจฺฉาย… ปกฺขนฺทิกาย… สูลาย… วิสูจิกาย… กุฏฺเฐน… คณฺเฑน… กิลาเสน… โสเสน… อปมาเรน… ททฺทุยา… กณฺฑุยา … กจฺฉุยา… รขสาย… วิตจฺฉิกาย… โลหิเตน… ปิตฺเตน… มธุเมเหน… อํสาย… ปิฬกาย… ภคนฺทเลน… ปิตฺตสมุฏฺฐาเนน อาพาเธน… เสมฺหสมุฏฺฐาเนน อาพาเธน… วาตสมุฏฺฐาเนน อาพาเธน… สนฺนิปาติเกน อาพาเธน… อุตุปริณามเชน อาพาเธน… วิสมปริหารเชน อาพาเธน… โอปกฺกมิเกน อาพาเธน… กมฺมวิปากเชน อาพาเธน… สีเตน… อุณฺเหน… ชิฆจฺฉาย… ปิปาสาย… อุจฺจาเรน… ปสฺสาเวน… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสหิ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อสฺสาติ – ผสฺเสน ยทา ผุฏฺฐสฺสฯ

ปริเทวํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจีติฯ

อาเทวํ ปริเทวํ อาเทวนํ ปริเทวนํ อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ วาจา ปลาปํ วิปฺปลาปํ ลาลปฺปํ ลาลปฺปายนํ ลาลปฺปายิตตฺตํ น กเรยฺย น ชเนยฺย น สญฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย นาภินิพฺพตฺเตยฺยฯ กุหิญฺจีติ กุหิญฺจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ – ปริเทวํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจิฯ

ภวญฺจ นาภิชปฺเปยฺยาติฯ กามภวํ น ชปฺเปยฺย, รูปภวํ น ชปฺเปยฺย, อรูปภวํ น ชปฺเปยฺย น ปชปฺเปยฺย นาภิชปฺเปยฺยาติ – ภวญฺจ นาภิชปฺเปยฺยฯ

เภรเวสุ จ น สมฺปเวเธยฺยาติฯ เภรวาติ เอเกนากาเรน ภยมฺปิ เภรวมฺปิ ตญฺเญวฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘เอตํ นูน ตํ ภยํ เภรวํ น ชเห อาคจฺฉตี’’ติฯ พหิทฺธารมฺมณํ วุตฺตํ สีหา พฺยคฺฆา ทีปี อจฺฉา ตรจฺฉา โกกา มหิํสา อสฺสา หตฺถี อหิ วิจฺฉิกา สตปที, โจรา วา อสฺสุ มานวา วา กตกมฺมา วา อกตกมฺมา วาฯ อถาปเรน อากาเรน ภยํ วุจฺจติ อชฺฌตฺติกํ จิตฺตสมุฏฺฐานํ ภยํ ภยานกํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํโส เจตโส อุพฺเพโค อุตฺราโส, ชาติภยํ ชราภยํ พฺยาธิภยํ มรณภยํ ราชภยํ โจรภยํ อคฺคิภยํ อุทกภยํ อตฺตานุวาทภยํ ปรานุวาทภยํ ทณฺฑภยํ ทุคฺคติภยํ อูมิภยํ กุมฺภีลภยํ อาวฏฺฏภยํ สุสุกาภยํ [สุํสุกาภยํ (สฺยา.)] อาชีวิกภยํ อสิโลกภยํ ปริสาย สารชฺชภยํ มทนภยํ ทุคฺคติภยํ ภยํ ภยานกํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํโส เจตโส อุพฺเพโค อุตฺราโสฯ เภรเวสุ จ น สมฺปเวเธยฺยาติ เภรเว ปสฺสิตฺวา วา สุณิตฺวา วา น เวเธยฺย น ปเวเธยฺย น สมฺปเวเธยฺย น ตเสยฺย น อุตฺตเสยฺย น ปริตเสยฺย น ภาเยยฺย น สนฺตาสํ อาปชฺเชยฺย, อภีรู อสฺส อฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี, ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหเรยฺยาติ – เภรเวสุ จ น สมฺปเวเธยฺยฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ผสฺเสน ยทา ผุฏฺฐสฺส, ปริเทวํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจิ;

ภวญฺจ นาภิชปฺเปยฺย, เภรเวสุ จ น สมฺปเวเธยฺยา’’ติฯ

[159]

อนฺนานมโถ ปานานํ, ขาทนียานมโถปิ วตฺถานํ;

ลทฺธา น สนฺนิธิํ กยิรา, น จ ปริตฺตเส ตานิ อลภมาโนฯ

อนฺนานมโถ ปานานํ, ขาทนียานมโถปิ วตฺถานนฺติฯ อนฺนานนฺติ โอทโน กุมฺมาโส สตฺตุ มจฺโฉ มํสํฯ ปานานนฺติ อฏฺฐ ปานานิ – อมฺพปานํ, ชมฺพุปานํ, โจจปานํ, โมจปานํ, มธุปานํ , มุทฺทิกปานํ, สาลุกปานํ, ผารุสกปานํฯ อปรานิปิ อฏฺฐ ปานานิ – โกสมฺพปานํ, โกลปานํ, พทรปานํ, ฆตปานํ, เตลปานํ, ปโยปานํ, ยาคุปานํ, รสปานํฯ ขาทนียานนฺติ ปิฏฺฐขชฺชกํ, ปูวขชฺชกํ, มูลขชฺชกํ, ตจขชฺชกํ, ปตฺตขชฺชกํ, ปุปฺผขชฺชกํ, ผลขชฺชกํฯ วตฺถานนฺติ ฉ จีวรานิ – โขมํ, กปฺปาสิกํ, โกเสยฺยํ, กมฺพลํ, สาณํ, ภงฺคนฺติ – อนฺนานมโถ ปานานํ ขาทนียานมโถปิ วตฺถานํฯ

ลทฺธา น สนฺนิธิํ กยิราติฯ ลทฺธาติ ลทฺธา ลภิตฺวา อธิคนฺตฺวา วินฺทิตฺวา ปฏิลภิตฺวา น กุหนาย, น ลปนาย, น เนมิตฺติกตาย, น นิปฺเปสิกตาย, น ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตาย [นิชิคิํสนตาย (สี. สฺยา.)], น กฏฺฐทาเนน, น เวฬุทาเนน, น ปตฺตทาเนน, น ปุปฺผทาเนน, น ผลทาเนน, น สินานทาเนน, น จุณฺณทาเนน, น มตฺติกาทาเนน, น ทนฺตกฏฺฐทาเนน, น มุโขทกทาเนน, น จาฏุกมฺยตาย, น มุคฺคสูปฺยตาย [น มุคฺคสุปฺปตาย (สี.), น มุคฺคสูปตาย (สฺยา.)], น ปาริภฏยยตาย, น ปีฐมทฺทิกตาย [ปิฏฺฐิมํสิกตาย (สี.), ปิฏฺฐิมทฺทิกตาย (ก.)], น วตฺถุวิชฺชาย, น ติรจฺฉานวิชฺชาย, น องฺควิชฺชาย, น นกฺขตฺตวิชฺชาย, น ทูตคมเนน, น ปหิณคมเนน, น ชงฺฆเปสนิเยน, น เวชฺชกมฺเมน, น นวกมฺเมน, น ปิณฺฑปฏิปิณฺฑเกน, น ทานานุปฺปทาเนน ธมฺเมน สเมน ลทฺธา ลภิตฺวา อธิคนฺตฺวา วินฺทิตฺวา ปฏิลภิตฺวาติ – ลทฺธาฯ น สนฺนิธิํ กยิราติ อนฺนสนฺนิธิํ ปานสนฺนิธิํ วตฺถสนฺนิธิํ ยานสนฺนิธิํ สยนสนฺนิธิํ คนฺธสนฺนิธิํ อามิสสนฺนิธิํ น กเรยฺย น ชเนยฺย น สญฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย นาภินิพฺพตฺเตยฺยาติ – ลทฺธา น สนฺนิธิํ กยิราฯ

น จ ปริตฺตเส ตานิ อลภมาโนติฯ

อนฺนํ วา น ลภามิ , ปานํ วา น ลภามิ, วตฺถํ วา น ลภามิ, กุลํ วา น ลภามิ, คณํ วา น ลภามิ, อาวาสํ วา น ลภามิ, ลาภํ วา น ลภามิ, ยสํ วา น ลภามิ, ปสํสํ วา น ลภามิ, สุขํ วา น ลภามิ, จีวรํ วา น ลภามิ, ปิณฺฑปาตํ วา น ลภามิ, เสนาสนํ วา น ลภามิ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ วา น ลภามิ, คิลานุปฏฺฐากํ วา น ลภามิ, ‘‘อปฺปญฺญาโตมฺหี’’ติ น ตเสยฺย น อุตฺตเสยฺย น ปริตฺตเสยฺย น ภาเยยฺย น สนฺตาสํ อาปชฺเชยฺย , อภีรู อสฺส อฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี, ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหเรยฺยาติ – น จ ปริตฺตเส ตานิ อลภมาโนฯ

เตนาห ภควา –

‘‘อนฺนานมโถ ปานานํ, ขาทนียานมโถปิ วตฺถานํ;

ลทฺธา น สนฺนิธิํ กยิรา, น จ ปริตฺตเส ตานิ อลภมาโน’’ติฯ

[160]

ฌายี น ปาทโลลสฺส, วิรเม กุกฺกุจฺจา นปฺปมชฺเชยฺย;

อถาสเนสุ สยเนสุ, อปฺปสทฺเทสุ ภิกฺขุ วิหเรยฺยฯ

ฌายี น ปาทโลลสฺสาติฯ ฌายีติ ปฐเมนปิ ฌาเนน ฌายี, ทุติเยนปิ ฌาเนน ฌายี, ตติเยนปิ ฌาเนน ฌายี, จตุตฺเถนปิ ฌาเนน ฌายี, สวิตกฺกสวิจาเรนปิ ฌาเนน ฌายี, อวิตกฺกวิจารมตฺเตนปิ ฌาเนน ฌายี, อวิตกฺกอวิจาเรนปิ ฌาเนน ฌายี, สปฺปีติเกนปิ ฌาเนน ฌายี, นิปฺปีติเกนปิ ฌาเนน ฌายี, ปีติสหคเตนปิ ฌาเนน ฌายี, สาตสหคเตนปิ ฌาเนน ฌายี, สุขสหคเตนปิ ฌาเนน ฌายี, อุเปกฺขาสหคเตนปิ ฌาเนน ฌายี, สุญฺญเตนปิ ฌาเนน ฌายี, อนิมิตฺเตนปิ ฌาเนน ฌายี, อปฺปณิหิเตนปิ ฌาเนน ฌายี, โลกิเยนปิ ฌาเนน ฌายี, โลกุตฺตเรนปิ ฌาเนน ฌายี, ฌานรโต เอกตฺตมนุยุตฺโต ปรมตฺถครุโกติ [สทตฺถครุโกติ (สี. สฺยา.)] – ฌายีฯ

น ปาทโลลสฺสาติฯ กถํ ปาทโลโล โหติ? อิเธกจฺโจ ปาทโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ อาราเมน อารามํ อุยฺยาเนน อุยฺยานํ คาเมน คามํ นิคเมน นิคมํ นคเรน นครํ รฏฺเฐน รฏฺฐํ ชนปเทน ชนปทํ ทีฆจาริกํ อนวฏฺฐิตจาริกํ อนุยุตฺโต วิหรติฯ เอวมฺปิ ปาทโลโล โหติฯ

อถ วา ภิกฺขุ อนฺโตปิสงฺฆาราเม ปาทโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติฯ

น อตฺถเหตุ น การณเหตุ อุทฺธโต อวูปสนฺตจิตฺโต ปริเวณโต ปริเวณํ คจฺฉติ วิหารโต วิหารํ คจฺฉติ อฑฺฒโยคโต อฑฺฒโยคํ คจฺฉติ ปาสาทโต ปาสาทํ คจฺฉติ หมฺมิยโต หมฺมิยํ คจฺฉติ คุหาย คุหํ คจฺฉติ เลณโต เลณํ คจฺฉติ กุฏิโต กุฏิํ คจฺฉติ กูฏาคารโต กูฏาคารํ คจฺฉติ อฏฺฏโต อฏฺฏํ คจฺฉติ มาฬโต มาฬํ คจฺฉติ อุทฺทณฺฑโต อุทฺทณฺฑํ คจฺฉติ อุปฏฺฐานสาลโต อุปฏฺฐานสาลํ คจฺฉติ มณฺฑลมาฬโต มณฺฑลมาฬํ คจฺฉติ รุกฺขมูลโต รุกฺขมูลํ คจฺฉติฯ ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู นิสีทนฺติ ตหิํ คจฺฉติ, ตตฺถ เอกสฺส วา ทุติโย โหติ, ทฺวินฺนํ วา ตติโย โหติ, ติณฺณํ วา จตุตฺโถ โหติฯ ตตฺถ พหุํ สมฺผปฺปลาปํ ปลปติ, เสยฺยถิทํ – ราชกถํ โจรกถํ มหามตฺตกถํ เสนากถํ ภยกถํ ยุทฺธกถํ อนฺนกถํ ปานกถํ วตฺถกถํ ยานกถํ สยนกถํ มาลากถํ คนฺธกถํ ญาติกถํ คามกถํ นิคมกถํ นครกถํ ชนปทกถํ อิตฺถิกถํ สูรกถํ วิสิขากถํ กุมฺภฏฺฐานกถํ ปุพฺพเปตกถํ นานตฺตกถํ โลกกฺขายิกํ สมุทฺทกฺขายิกํ อิติ ภวาภวกถํ อิติ วาฯ เอวมฺปิ ปาทโลโล โหติฯ

น ปาทโลลสฺสาติฯ ปาทโลลิยํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, ปาทโลลิยา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺย จเรยฺย วิจเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺย, ปฏิสลฺลานาราโม อสฺส ปฏิสลฺลานรโต อชฺฌตฺตํ เจโตสมถมนุยุตฺโต อนิรากตชฺฌาโน วิปสฺสนา สมนฺนาคโต พฺรูเหตา สุญฺญาคารานํ ฌายี ฌานรโต เอกตฺตมนุยุตฺโต ปรมตฺถครุโกติ – ฌายี น ปาทโลลสฺสฯ

วิรเม กุกฺกุจฺจา นปฺปมชฺเชยฺยาติฯ กุกฺกุจฺจนฺติ หตฺถกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, ปาทกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, หตฺถปาทกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญิตา, กปฺปิเย อกปฺปิยสญฺญิตา, อวชฺเช วชฺชสญฺญิตา, วชฺเช อวชฺชสญฺญิตา, ยํ เอวรูปํ กุกฺกุจฺจํ กุกฺกุจฺจายนา กุกฺกุจฺจายิตตฺตํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข – อิทํ วุจฺจติ กุกฺกุจฺจํฯ

อปิ จ ทฺวีหิ การเณหิ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข – กตตฺตา จ อกตตฺตา จฯ

กถํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข? ‘‘กตํ เม กายทุจฺจริตํ, อกตํ เม กายสุจริต’’นฺติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข, ‘‘กตํ เม วจีทุจฺจริตํ, อกตํ เม วจีสุจริต’’นฺติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข, ‘‘กตํ เม มโนทุจฺจริตํ, อกตํ เม มโนสุจริตนฺติ…เป.… ‘‘กโต เม ปาณาติปาโต, อกตา เม ปาณาติปาตา เวรมณี’’ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ…เป.… มโนวิเลโข, ‘‘กตํ เม อทินฺนาทานํ… กโต เม กาเมสุมิจฺฉาจาโร… กโต เม มุสาวาโท… กตา เม ปิสุณวาจา… กตา เม ผรุสวาจา… กโต เม สมฺผปฺปลาโป… กตา เม อภิชฺฌา… กโต เม พฺยาปาโท… กตา เม มิจฺฉาทิฏฺฐิ, อกตา เม สมฺมาทิฏฺฐี’’ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข ฯ เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโขฯ

อถ วา ‘‘สีเลสุมฺหิ น ปริปูรการี’’ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข, ‘‘อินฺทฺริเยสุมฺหิ อคุตฺตทฺวาโร’’ติ…เป.… ‘‘โภชเน อมตฺตญฺญุมฺหี’’ติ… ‘‘ชาคริยํ อนนุยุตฺโตมฺหี’’ติ… ‘‘น สติสมฺปชญฺเญน สมนฺนาคโตมฺหี’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร อิทฺธิปาทา’’ติ… ‘‘อภาวิตานิ เม ปญฺจินฺทฺริยานี’’ติ… ‘‘อภาวิตานิ เม ปญฺจ พลานี’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม สตฺต โพชฺฌงฺคา’’ติ… ‘‘อภาวิโต เม อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค’’ติ… ‘‘ทุกฺขํ เม อปริญฺญาต’’นฺติ… ‘‘สมุทโย เม อปฺปหีโน’’ติ… ‘‘มคฺโค เม อภาวิโต’’ติ… ‘‘นิโรโธ เม อสจฺฉิกโต’’ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโขฯ วิรเม กุกฺกุจฺจาติ กุกฺกุจฺจา อารเมยฺย วิรเมยฺย ปฏิวิรเมยฺย กุกฺกุจฺจํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยฯ กุกฺกุจฺจา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – วิรเม กุกฺกุจฺจาฯ

นปฺปมชฺเชยฺยาติ สกฺกจฺจการี อสฺส สาตจฺจการี อฏฺฐิตการี อโนลีนวุตฺติโก อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺโท อนิกฺขิตฺตธุโร อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสุฯ

‘‘กทาหํ อปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ, ปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ตตฺถ ตตฺถ ปญฺญาย อนุคฺคณฺเหยฺย’’นฺติ? โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุสฺโสฬฺหี จ ถาโม จ อปฺปฏิวานี จ สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺฐานํ อนุโยโค อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสุ ฯ ‘‘กทาหํ อปริปูรํ วา สมาธิกฺขนฺธํ…เป.… ปญฺญากฺขนฺธํ… วิมุตฺติกฺขนฺธํ… วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ… กทาหํ อปริญฺญาตํ วา ทุกฺขํ ปริชาเนยฺยํ, อปฺปหีเน วา กิเลเส ปชเหยฺยํ, อภาวิตํ วา มคฺคํ ภาเวยฺยํ, อสจฺฉิกตํ วา นิโรธํ สจฺฉิกเรยฺย’’นฺติ? โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุสฺโสฬฺหี จ ถาโม จ อปฺปฏิวานี จ สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺฐานํ อนุโยโค อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสูติ – วิรเม กุกฺกุจฺจา นปฺปมชฺเชยฺยฯ

อถาสเนสุ สยเนสุ, อปฺปสทฺเทสุ ภิกฺขุ วิหเรยฺยาติฯ อถาติ ปทสนฺธิ…เป.… อาสนํ วุจฺจติ ยตฺถ นิสีทติ – มญฺโจ ปีฐํ ภิสิ ตฏฺฏิกา จมฺมขณฺโฑ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโร ปลาลสนฺถาโรฯ สยนํ วุจฺจติ เสนาสนํ วิหาโร อฑฺฒโยโค ปาสาโท หมฺมิยํ คุหาติ – อถาสเนสุ สยเนสุฯ

อปฺปสทฺเทสุ ภิกฺขุ วิหเรยฺยาติฯ อปฺปสทฺเทสุ อปฺปนิคฺโฆเสสุ วิชนวาเตสุ มนุสฺสราหสฺเสยฺยเกสุ ปฏิสลฺลานสารุปฺเปสุ เสนาสเนสุ จเรยฺย วิจเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ – อถาสเนสุ สยเนสุ อปฺปสทฺเทสุ ภิกฺขุ วิหเรยฺยฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ฌายี น ปาทโลลสฺส, วิรเม กุกฺกุจฺจา นปฺปมชฺเชยฺย;

อถาสเนสุ สยเนสุ, อปฺปสทฺเทสุ ภิกฺขุ วิหเรยฺยา’’ติฯ

[161]

นิทฺทํ น พหุลีกเรยฺย, ชาคริยํ ภเชยฺย อาตาปี;

ตนฺทิํ มายํ หสฺสํ ขิฑฺฑํ, เมถุนํ วิปฺปชเห สวิภูสํฯ

นิทฺทํ น พหุลีกเรยฺยาติฯ รตฺตินฺทิวํ ฉโกฏฺฐาสํ กาเรตฺวา ปญฺจโกฏฺฐาสํ ปฏิปชฺเชยฺย เอกโกฏฺฐาสํ นิปฺปชฺเชยฺยาติ – นิทฺทํ น พหุลีกเรยฺยฯ

ชาคริยํ ภเชยฺย อาตาปีติฯ

อิธ ภิกฺขุ ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธยฺย, รตฺติยา ปฐมํ ยามํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธยฺย, รตฺติยา มชฺฌิมํ ยามํ ทกฺขิเณน ปสฺเสน สีหเสยฺยํ กปฺเปยฺย ปาเทปาทํ อจฺจาธาย สโต สมฺปชาโน อุฏฺฐานสญฺญํ มนสิกริตฺวา, รตฺติยา ปจฺฉิมํ ยามํ ปจฺจุฏฺฐาย จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธยฺยฯ

ชาคริยํ ภเชยฺยาติ ชาคริยํ ภเชยฺย สมฺภเชยฺย เสเวยฺย นิเสเวยฺย สํเสเวยฺย ปฏิเสเวยฺยาติ – ชาคริยํ ภเชยฺยฯ

อาตาปีติฯ อาตปฺปํ วุจฺจติ วีริยํ [วิริยํ (สี. สฺยา.)]ฯ โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ นิกฺกโม ปรกฺกโม อุยฺยาโม วายาโม อุสฺสาโห อุสฺโสฬฺหี ถาโม ฐิติ อสิถิลปรกฺกมตา อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺทตา อนิกฺขิตฺตธุรตา ธุรสมฺปคฺคโห วีริยํ วีริยินฺทฺริยํ วีริยพลํ สมฺมาวายาโมฯ อิมินา อาตาเปน อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต โส วุจฺจติ อาตาปีติ – ชาคริยํ ภเชยฺย อาตาปีฯ

ตนฺทิํ มายํ หสฺสํ ขิฑฺฑํ, เมถุนํ วิปฺปชเห สวิภูสนฺติฯ ตนฺทีติ [ตนฺทินฺติ (สี.)] ตนฺที ตนฺทิยนา ตนฺทิยิตตฺตํ [นตฺถิ อตฺตทณฺฑสุตฺตนิทฺเทเส ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺเคปิ] ตนฺทิมนกตา อาลสฺยํ อาลสฺยายนา อาลสฺยายิตตฺตํฯ มายา วุจฺจติ วญฺจนิกา จริยาฯ อิเธกจฺโจ กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา…เป.… วาจาย มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา ตสฺส ปฏิจฺฉาทนเหตุ ปาปิกํ อิจฺฉํ ปณิทหติฯ มา มํ ชญฺญาติ [ชญฺญูติ (ก.)] อิจฺฉติ, มา มํ ชญฺญาติ สงฺกปฺเปติ, มา มํ ชญฺญาติ วาจํ ภาสติ, มา มํ ชญฺญาติ กาเยน ปรกฺกมติฯ ยา เอวรูปา มายาวิตา อจฺจสรา วญฺจนา นิกติ นิกิรณา ปริหรณา คูหนา ปริคูหนา ฉาทนา ปริจฺฉาทนา [ปฏิจฺฉาทนา (สี. ก.) มหานิทฺเทเส] อนุตฺตานีกมฺมํ อนาวิกมฺมํ โวจฺฉาทนา ปาปกิริยา – อยํ วุจฺจติ มายาฯ หสฺสนฺติ อิเธกจฺโจ อติเวลํ ทนฺตวิทํสกํ หสติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘กุมารกมิทํ, ภิกฺขเว , อริยสฺส วินเย ยทิทํ อติเวลํ ทนฺตวิทํสกํ หสิต’’นฺติฯ

ขิฑฺฑาติ ทฺเว ขิฑฺฑา – กายิกา จ ขิฑฺฑา วาจสิกา จ ขิฑฺฑาฯ

กตมา กายิกา ขิฑฺฑา? หตฺถีหิปิ กีฬนฺติ, อสฺเสหิปิ กีฬนฺติ, รเถหิปิ กีฬนฺติ, ธนูหิปิ กีฬนฺติ, อฏฺฐปเทหิปิ กีฬนฺติ, ทสปเทหิปิ กีฬนฺติ, อากาเสปิ กีฬนฺติ, ปริหารปเถปิ กีฬนฺติ, สนฺติกายปิ กีฬนฺติ , ขลิกายปิ กีฬนฺติ, ฆฏิกายปิ กีฬนฺติ, สลากหตฺเถนปิ กีฬนฺติ, อกฺเขนปิ กีฬนฺติ, ปงฺกจีเรนปิ กีฬนฺติ , วงฺกเกนปิ กีฬนฺติ, โมกฺขจิกายปิ กีฬนฺติ, จิงฺคุลเกนปิ กีฬนฺติ, ปตฺตาฬฺหเกนปิ กีฬนฺติ, รถเกนปิ กีฬนฺติ, ธนุเกนปิ กีฬนฺติ, อกฺขริกายปิ กีฬนฺติ, มเนสิกายปิ กีฬนฺติ, ยถาวชฺเชนปิ กีฬนฺติ – อยํ กายิกา ขิฑฺฑาฯ กตมา วาจสิกา ขิฑฺฑา? มุขเภริกํ [มุขเภริยํ (สฺยา.)] มุขาลมฺพรํ มุขฑิณฺฑิมกํ [มุขเทณฺฑิมกํ (สี. สฺยา.)] มุขวลิมกํ มุขเภรุฬกํ [มุขเภรุลกํ (สี.)] มุขททฺทริกํ นาฏกํ ลาปํ คีตํ ทวกมฺมํ – อยํ วาจสิกา ขิฑฺฑาฯ

เมถุนธมฺโม นาม โย โส อสทฺธมฺโม คามธมฺโม วสลธมฺโม ทุฏฺฐุลฺโล โอทกนฺติโก รหสฺโส ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติฯ กิํการณา วุจฺจติ เมถุนธมฺโม? อุภินฺนํ รตฺตานํ สารตฺตานํ อวสฺสุตานํ ปริยุฏฺฐิตานํ ปริยาทินฺนจิตฺตานํ อุภินฺนํ สทิสานํ ธมฺโมติ, ตํการณา วุจฺจติ เมถุนธมฺโมฯ ยถา อุโภ กลหการกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ, อุโภ ภณฺฑนการกา…เป.… อุโภ ภสฺสการกา… อุโภ อธิกรณการกา… อุโภ วิวาทการกา… อุโภ วาทิโน… อุโภ สลฺลาปกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ ; เอวเมว อุภินฺนํ รตฺตานํ สารตฺตานํ อวสฺสุตานํ ปริยุฏฺฐิตานํ ปริยาทินฺนจิตฺตานํ อุภินฺนํ สทิสานํ ธมฺโมติ, ตํการณา วุจฺจติ เมถุนธมฺโมฯ

วิภูสาติ ทฺเว วิภูสา – อตฺถิ อคาริยสฺส วิภูสา, อตฺถิ ปพฺพชิตสฺส วิภูสาฯ กตมา อคาริยสฺส วิภูสา? เกสา จ มสฺสุ จ มาลา จ คนฺธา จ วิเลปนา จ อาภรณา จ ปิลนฺธนา จ วตฺถญฺจ สยนาสนญฺจ เวฐนญฺจ อุจฺฉาทนํ ปริมทฺทนํ นฺหาปนํ สมฺพาหนํ อาทาสํ อญฺชนํ มาลาวิเลปนํ มุขจุณฺณกํ มุขเลปํ หตฺถพนฺธํ สิขาพนฺธํ [วสิกฺขาพนฺธํ (สฺยา.)] ทณฺฑนาฬิยํ ขคฺคํ ฉตฺตํ จิตฺรา อุปาหนา อุณฺหีสํ มณิํ วาฬพีชนิํ โอทาตานิ วตฺถานิ ทีฆทสานิ อิติ วา – อยํ อคาริยสฺส วิภูสาฯ กตมา ปพฺพชิตสฺส วิภูสา? จีวรมณฺฑนา ปตฺตมณฺฑนา เสนาสนมณฺฑนา อิมสฺส วา ปูติกายสฺส พาหิรานํ วา ปริกฺขารานํ มณฺฑนา วิภูสนา เกฬนา ปริเกฬนา เคธิตตา เคธิตตฺตํ จปลตา จาปลฺยํ – อยํ ปพฺพชิตสฺส วิภูสาฯ

ตนฺทิํ มายํ หสฺสํ ขิฑฺฑํ, เมถุนํ วิปฺปชเห สวิภูสนฺติฯ ตนฺทิญฺจ มายญฺจ หสฺสญฺจ ขิฑฺฑญฺจ เมถุนธมฺมญฺจ สวิภูสํ สปริวารํ สปริภณฺฑํ สปริกฺขารํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ – ตนฺทิํ มายํ หสฺสํ ขิฑฺฑํ, เมถุนํ วิปฺปชเห สวิภูสํฯ

เตนาห ภควา –

‘‘นิทฺทํ น พหุลีกเรยฺย, ชาคริยํ ภเชยฺย อาตาปี;

ตนฺทิํ มายํ หสฺสํ ขิฑฺฑํ, เมถุนํ วิปฺปชเห สวิภูส’’นฺติฯ

[162]

อาถพฺพณํ สุปินํ ลกฺขณํ, โน วิทเห อโถปิ นกฺขตฺตํ;

วิรุตญฺจ คพฺภกรณํ, ติกิจฺฉํ มามโก น เสเวยฺยฯ

อาถพฺพณํ สุปินํ ลกฺขณํ, โน วิทเห อโถปิ นกฺขตฺตนฺติฯ อาถพฺพณิกา อาถพฺพณํ ปโยเชนฺติ, นคเร วา รุทฺเธ [รุนฺเธ (ก.)] สงฺคาเม วา ปจฺจุปฏฺฐิเต ปรเสนปจฺจตฺถิเกสุ ปจฺจามิตฺเตสุ อีติํ อุปฺปาเทนฺติ, อุปทฺทวํ อุปฺปาเทนฺติ, โรคํ อุปฺปาเทนฺติ, ปชฺชรกํ กโรนฺติ, สูลํ กโรนฺติ, วิสูจิกํ กโรนฺติ, ปกฺขนฺทิกํ กโรนฺติฯ เอวํ อาถพฺพณิกา อาถพฺพณํ ปโยเชนฺติฯ

สุปินปาฐกา สุปินํ อาทิสนฺติ, โย ปุพฺพณฺหสมยํ สุปินํ ปสฺสติ, เอวํ วิปาโก โหติฯ โย มชฺฌนฺหิกสมยํ [มชฺฌนฺติกสมยํ (พหูสุ)] สุปินํ ปสฺสติ, เอวํ วิปาโก โหติฯ โย สายนฺหสมยํ สุปินํ ปสฺสติ, เอวํ วิปาโก โหติฯ โย ปุริเม ยาเม…เป.… โย มชฺฌิเม ยาเม… โย ปจฺฉิเม ยาเม… โย ทกฺขิเณน ปสฺเสน นิปนฺโน… โย วาเมน ปสฺเสน นิปนฺโน… โย อุตฺตานํ นิปนฺโน… โย อวกุชฺช นิปนฺโน… โย จนฺทํ ปสฺสติ… โย สูริยํ ปสฺสติ… โย มหาสมุทฺทํ ปสฺสติ… โย สิเนรุํ ปพฺพตราชานํ ปสฺสติ… โย หตฺถิํ ปสฺสติ… โย อสฺสํ ปสฺสติ… โย รถํ ปสฺสติ… โย ปตฺติํ ปสฺสติ… โย เสนาพฺยูหํ ปสฺสติ… โย อารามรามเณยฺยกํ ปสฺสติ… โย วนรามเณยฺยกํ ปสฺสติ… โย ภูมิรามเณยฺยกํ ปสฺสติ… โย โปกฺขรณีรามเณยฺยกํ [โปกฺขรณิรามเณยฺยกํ (สฺยา.)] ปสฺสติ, เอวํ วิปาโก โหตีติฯ เอวํ สุปินปาฐกา สุปินํ อาทิสนฺติฯ

ลกฺขณปาฐกา ลกฺขณํ อาทิสนฺติ – มณิลกฺขณํ ทณฺฑลกฺขณํ วตฺถลกฺขณํ อสิลกฺขณํ อุสุลกฺขณํ ธนุลกฺขณํ อาวุธลกฺขณํ อิตฺถิลกฺขณํ ปุริสลกฺขณํ กุมาริกาลกฺขณํ กุมารลกฺขณํ ทาสิลกฺขณํ ทาสลกฺขณํ หตฺถิลกฺขณํ อสฺสลกฺขณํ มหิํสลกฺขณํ อุสภลกฺขณํ โคณลกฺขณํ อชลกฺขณํ เมณฺฑลกฺขณํ กุกฺกุฏลกฺขณํ วฏฺฏลกฺขณํ โคธาลกฺขณํ กณฺณิกาลกฺขณํ กจฺฉปลกฺขณํ มิคลกฺขณํ อิติ วาติฯ เอวํ ลกฺขณปาฐกา ลกฺขณํ อาทิสนฺติฯ

นกฺขตฺตปาฐกา นกฺขตฺตํ อาทิสนฺติฯ อฏฺฐวีสติ นกฺขตฺตานิฯ อิมินา นกฺขตฺเตน ฆรปฺปเวโส กตฺตพฺโพ, อิมินา นกฺขตฺเตน มกุฏํ พนฺธิตพฺพํ, อิมินา นกฺขตฺเตน วาเรยฺยํ กาเรตพฺพํ, อิมินา นกฺขตฺเตน พีชนีหาโร [พีชนิหาโร (สฺยา. ก.)] กตฺตพฺโพ, อิมินา นกฺขตฺเตน สํวาโส [ฆรวาโส (สฺยา.)] คนฺตพฺโพติฯ เอวํ นกฺขตฺตปาฐกา นกฺขตฺตํ อาทิสนฺติฯ

อาถพฺพณํ สุปินํ ลกฺขณํ, โน วิทเห อโถปิ นกฺขตฺตนฺติฯ อาถพฺพณญฺจ สุปินญฺจ ลกฺขณญฺจ นกฺขตฺตญฺจ โน วิทเหยฺย น จเรยฺย น สมาจเรยฺย น สมาทาย วตฺเตยฺยฯ อถ วา น คณฺเหยฺย น อุคฺคณฺเหยฺย น ธาเรยฺย น อุปธาเรยฺย น อุปลกฺเขยฺย นปฺปโยเชยฺยาติ – อาถพฺพณํ สุปินํ ลกฺขณํ, โน วิทเห อโถปิ นกฺขตฺตํฯ

วิรุตญฺจ คพฺภกรณํ, ติกิจฺฉํ มามโก น เสเวยฺยาติฯ วิรุตํ วุจฺจติ มิควากฺกํฯ มิควากฺกปาฐกา [มิคจกฺกํฯ มิคจกฺกปาฐกา (สฺยา.)] มิควากฺกํ อาทิสนฺติ – สกุนฺตานํ วา จตุปฺปทานํ วา รุตํ [รุทํ (สฺยา.)] วสฺสิตํ ชานนฺตีติฯ เอวํ มิควากฺกปาฐกา มิควากฺกํ อาทิสนฺติฯ คพฺภกรณียา คพฺภํ สณฺฐาเปนฺติฯ ทฺวีหิ การเณหิ คพฺโภ น สณฺฐาติ – ปาณเกหิ วา วาตกุปฺเปหิ วาฯ ปาณกานํ วา วาตกุปฺปานํ วา ปฏิฆาตาย โอสธํ เทนฺตีติฯ เอวํ คพฺภกรณียา คพฺภํ สณฺฐาเปนฺติฯ ติกิจฺฉาติ ปญฺจ ติกิจฺฉา – สาลากิยํ, สลฺลกตฺติยํ, กายติกิจฺฉํ, ภูติยํ, โกมารภจฺจํฯ มามโกติ พุทฺธมามโก ธมฺมมามโก สงฺฆมามโก, โส วา ภควนฺตํ มมายติ ภควา วา ตํ ปุคฺคลํ ปริคฺคณฺหาติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘เย เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู กุหา ถทฺธา ลปา สิงฺคี อุนฺนฬา อสมาหิตา น เม เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู มามกา, อปคตา จ เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมา ธมฺมวินยา, น จ เต ภิกฺขู อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติฯ เย จ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขู นิกฺกุหา นิลฺลปา ธีรา อตฺถทฺธา สุสมาหิตา เต โข เม, ภิกฺขเว, ภิกฺขู มามกา น จ อปคตา เต , ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมา ธมฺมวินยา, เต จ ภิกฺขู อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ’’ฯ

‘‘กุหา ถทฺธา ลปา สิงฺคี, อุนฺนฬา อสมาหิตา;

น เต ธมฺเม วิรูหนฺติ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิเตฯ

‘‘นิกฺกุหา นิลฺลปา ธีรา, อตฺถทฺธา สุสมาหิตา;

เต เว ธมฺเม วิรูหนฺติ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิเต’’ฯ

วิรุตญฺจ คพฺภกรณํ, ติกิจฺฉํ มามโก น เสเวยฺยาติฯ วิรุตญฺจ คพฺภกรณญฺจ ติกิจฺฉญฺจ มามโก น เสเวยฺย น นิเสเวยฺย น สํเสเวยฺย นปฺปฏิเสเวยฺย น จเรยฺย น สมาจเรยฺย น สมาทาย วตฺเตยฺยฯ อถ วา น คณฺเหยฺย น อุคฺคณฺเหยฺย น ธาเรยฺย น อุปธาเรยฺย น อุปลกฺเขยฺย นปฺปโยเชยฺยาติ – วิรุตญฺจ คพฺภกรณํ ติกิจฺฉํ มามโก น เสเวยฺยฯ

เตนาห ภควา –

‘‘อาถพฺพณํ สุปินํ ลกฺขณํ, โน วิทเห อโถปิ นกฺขตฺตํ;

วิรุตญฺจ คพฺภกรณํ, ติกิจฺฉํ มามโก น เสเวยฺยา’’ติฯ

[163]

นินฺทาย นปฺปเวเธยฺย, น อุนฺนเมยฺย ปสํสิโต ภิกฺขุ;

โลภํ สห มจฺฉริเยน, โกธํ เปสุณิยญฺจ ปนุเทยฺยฯ

นินฺทาย นปฺปเวเธยฺยาติฯ อิเธกจฺเจ ภิกฺขู นินฺทนฺติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺฐาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนา นินฺทนฺติ ครหนฺติ อุปวทนฺติ, นินฺทิโต ครหิโต อุปวทิโต นินฺทาย ครหาย อุปวาเทน อกิตฺติยา อวณฺณหาริกาย น เวเธยฺย นปฺปเวเธยฺย น สมฺปเวเธยฺย น ตเสยฺย น อุตฺตเสยฺย น ปริตเสยฺย น ภาเยยฺย น สนฺตาสํ อาปชฺเชยฺย, อภีรู อสฺส อฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี, ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหเรยฺยาติ – นินฺทาย นปฺปเวเธยฺยฯ

น อุนฺนเมยฺย ปสํสิโต ภิกฺขูติฯ

อิเธกจฺเจ ภิกฺขู ปสํสนฺติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺฐาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนา ปสํสนฺติ โถเมนฺติ กิตฺเตนฺติ วณฺเณนฺติ, ปสํสิโต โถมิโต กิตฺติโต วณฺณิโต ปสํสาย โถมเนน กิตฺติยา วณฺณหาริกาย อุนฺนติํ น กเรยฺย อุนฺนมํ น กเรยฺย มานํ น กเรยฺย ถมฺภํ น กเรยฺย, น เตน มานํ ชเนยฺย น เตน ถทฺโธ อสฺส ปตฺถทฺโธ ปคฺคหิตสิโรติ – น อุนฺนเมยฺย ปสํสิโต ภิกฺขุฯ

โลภํ สห มจฺฉริเยน, โกธํ เปสุณิยญฺจ ปนุเทยฺยาติฯ โลโภติ โย โลโภ ลุพฺภนา ลุพฺภิตตฺตํ สาราโค สารชฺชนา สารชฺชิตตฺตํ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ มจฺฉริยนฺติ ปญฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ…เป.… คาโห วุจฺจติ มจฺฉริยํฯ โกโธติ โย จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต ปฏิฆํ ปฏิวิโรโธ, โกโป ปโกโป สมฺปโกโป, โทโส ปโทโส สมฺปโทโส, จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส, โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ, โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ, พฺยาปตฺติํ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ, วิโรโธ ปฏิวิโรโธ จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺสฯ เปสุญฺญนฺติ อิเธกจฺโจ ปิสุณวาโจ โหติ อิโต สุตฺวา อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร วา สุตฺวา อิเมสํ อกฺขาตา อมูสํ เภทายฯ อิติ สมคฺคานํ วา เภตฺตา ภินฺนานํ วา อนุปฺปทาตา, วคฺคาราโม วคฺครโต วคฺคนนฺที วคฺคกรณิํ วาจํ ภาสิตา โหติ – อิทํ วุจฺจติ เปสุญฺญํฯ

อปิ จ ทฺวีหิ การเณหิ เปสุญฺญํ อุปสํหรติ – ปิยกมฺยตาย วา เภทาธิปฺปาเยน วาฯ กถํ ปิยกมฺยตาย เปสุญฺญํ อุปสํหรติ? อิมสฺส ปิโย ภวิสฺสามิ มนาโป ภวิสฺสามิ วิสฺสาสิโก ภวิสฺสามิ อพฺภนฺตริโก ภวิสฺสามิ สุหทโย ภวิสฺสามีติฯ เอวํ ปิยกมฺยตาย เปสุญฺญํ อุปสํหรติฯ กถํ เภทาธิปฺปาเยน เปสุญฺญํ อุปสํหรติ? กถํ อิเม นานา อสฺสุ วินา อสฺสุ วคฺคา อสฺสุ ทฺเวธา อสฺสุ ทฺเวชฺฌา อสฺสุ ทฺเว ปกฺขา อสฺสุ ภิชฺเฌยฺยุํ น สมาคจฺเฉยฺยุํ ทุกฺขํ น ผาสุ วิหเรยฺยุนฺติฯ เอวํ เภทาธิปฺปาเยน เปสุญฺญํ อุปสํหรติฯ โลภํ สห มจฺฉริเยน, โกธํ เปสุณิยญฺจ ปนุเทยฺยาติฯ โลภญฺจ มจฺฉริยญฺจ โกธญฺจ เปสุญฺญญฺจ นุเทยฺย ปนุเทยฺย ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ – โลภํ สห มจฺฉริเยน, โกธํ เปสุณิยญฺจ ปนุเทยฺยฯ

เตนาห ภควา –

‘‘นินฺทาย นปฺปเวเธยฺย, น อุนฺนเมยฺย ปสํสิโต ภิกฺขุ;

โลภํ สห มจฺฉริเยน, โกธํ เปสุณิยญฺจ ปนุเทยฺยา’’ติฯ

[164]

กยวิกฺกเย น ติฏฺเฐยฺย, อุปวาทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจิ;

คาเม จ นาภิสชฺเชยฺย, ลาภกมฺยา ชนํ น ลปเยยฺยฯ

กยวิกฺกเย น ติฏฺเฐยฺยาติฯ เย กยวิกฺกยา วินเย ปฏิกฺขิตฺตา น เต อิมสฺมิํ อตฺเถ อธิปฺเปตาฯ กถํ กยวิกฺกเย ติฏฺฐติ? ปญฺจนฺนํ สทฺธิํ ปตฺตํ วา จีวรํ วา อญฺญํ วา กิญฺจิ ปริกฺขารํ วญฺจนิยํ วา กโรนฺโต อุทยํ วา ปตฺถยนฺโต ปริวตฺเตติฯ เอวํ กยวิกฺกเย ติฏฺฐติฯ กถํ กยวิกฺกเย น ติฏฺฐติ? ปญฺจนฺนํ สทฺธิํ ปตฺตํ วา จีวรํ วา อญฺญํ วา กิญฺจิ ปริกฺขารํ น วญฺจนิยํ วา กโรนฺโต น อุทยํ วา ปตฺถยนฺโต ปริวตฺเตติฯ เอวํ กยวิกฺกเย น ติฏฺฐติฯ กยวิกฺกเย น ติฏฺเฐยฺยาติฯ กยวิกฺกเย น ติฏฺเฐยฺย น สนฺติฏฺเฐยฺย, กยวิกฺกยํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, กยวิกฺกยา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – กยวิกฺกเย น ติฏฺเฐยฺยฯ

อุปวาทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจีติฯ กตเม อุปวาทกราติ กิเลสา? สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา อิทฺธิมนฺโต ทิพฺพจกฺขุกา ปรจิตฺตวิทุโน, เต ทูรโตปิ ปสฺสนฺติ อาสนฺนาปิ น ทิสฺสนฺติ เจตสาปิ จิตฺตํ ปชานนฺติ, เทวตาปิ โข สนฺติ อิทฺธิมนฺตินิโย ทิพฺพจกฺขุกา ปรจิตฺตวิทุนิโย, ตา ทูรโตปิ ปสฺสนฺติ, อาสนฺนาปิ น ทิสฺสนฺติ เจตสาปิ จิตฺตํ ปชานนฺติฯ เต โอฬาริเกหิ วา กิเลเสหิ มชฺฌิเมหิ วา กิเลเสหิ สุขุเมหิ วา กิเลเสหิ อุปวเทยฺยุํฯ กตเม โอฬาริกา กิเลสา? กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ – อิเม วุจฺจนฺติ โอฬาริกา กิเลสาฯ กตเม มชฺฌิมา กิเลสา? กามวิตกฺโก พฺยาปาทวิตกฺโก วิหิํสาวิตกฺโก – อิเม วุจฺจนฺติ มชฺฌิมา กิเลสาฯ

กตเม สุขุมา กิเลสา? ญาติวิตกฺโก, ชนปทวิตกฺโก, อปรวิตกฺโก, ปรานุทยตา ปฏิสญฺญุตฺโต วิตกฺโก , ลาภสกฺการสิโลกปฏิสญฺญุตฺโต วิตกฺโก, อนวญฺญตฺติปฏิสญฺญุตฺโต วิตกฺโก – อิเม วุจฺจนฺติ สุขุมา กิเลสาฯ เต โอฬาริเกหิ วา กิเลเสหิ มชฺฌิเมหิ วา กิเลเสหิ สุขุเมหิ วา กิเลเสหิ น อุปวเทยฺย อุปวาทํ น กเรยฺย อุปวาทกเร กิเลเส น กเรยฺย น ชเนยฺย น สญฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย นาภินิพฺพตฺเตยฺย, อุปวาทกเร กิเลเส ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, อุปวาทกเรหิ กิเลเสหิ อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยฯ กุหิญฺจีติ กุหิญฺจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ – อุปวาทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจิฯ

คาเม จ นาภิสชฺเชยฺยาติฯ กถํ คาเม สชฺชติ? อิธ ภิกฺขุ คาเม คิหีหิ สํสฏฺโฐ วิหรติ สหนนฺที สหโสกี สุขิเตสุ สุขิโต ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ อตฺตนา โวโยคํ อาปชฺชติฯ เอวมฺปิ คาเม สชฺชติฯ

อถ วา ภิกฺขุ ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย ปวิสติ อรกฺขิเตเนว กาเยน อรกฺขิตาย วาจาย อรกฺขิเตน จิตฺเตน อนุปฏฺฐิตาย สติยา อสํวุเตหิ อินฺทฺริเยหิฯ โส ตตฺร ตตฺร สชฺชติ ตตฺร ตตฺร คณฺหาติ ตตฺร ตตฺร พชฺฌติ ตตฺร ตตฺร อนยพฺยสนํ อาปชฺชติฯ เอวมฺปิ คาเม สชฺชติฯ

กถํ คาเม น สชฺชติ? อิธ ภิกฺขุ คาเม คิหีหิ อสํสฏฺโฐ วิหรติ น สหนนฺที น สหโสกี น สุขิเตสุ สุขิโต น ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ น อตฺตนา โวโยคํ อาปชฺชติฯ เอวมฺปิ คาเม น สชฺชติฯ

อถ วา ภิกฺขุ ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย ปวิสติ รกฺขิเตเนว กาเยน รกฺขิตาย วาจาย รกฺขิเตน จิตฺเตน อุปฏฺฐิตาย สติยา สํวุเตหิ อินฺทฺริเยหิฯ โส ตตฺร ตตฺร น สชฺชติ ตตฺร ตตฺร น คณฺหาติ ตตฺร ตตฺร น พชฺฌติ ตตฺร ตตฺร น อนยพฺยสนํ อาปชฺชติฯ เอวมฺปิ คาเม น สชฺชติฯ

คาเม จ นาภิสชฺเชยฺยาติ คาเม น สชฺเชยฺย น คณฺเหยฺย น พชฺเฌยฺย น ปลิพชฺเฌยฺย, อคิทฺโธ อสฺส อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺโฌสนฺโน วีตเคโธ วิคตเคโธ จตฺตเคโธ…เป.… พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหเรยฺยาติ – คาเม จ นาภิสชฺเชยฺยฯ

ลาภกมฺยา ชนํ น ลปเยยฺยาติฯ กตมา ลปนา? ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิตสฺส ปาปิจฺฉสฺส อิจฺฉาปกตสฺส อามิสจกฺขุกสฺส โลกธมฺมครุกสฺส ยา ปเรสํ อาลปนา ลปนา สลฺลปนา อุลฺลปนา สมุลฺลปนา อุนฺนหนา สมุนฺนหนา อุกฺกาจนา สมุกฺกาจนา [อุกฺกาปนา สมุกฺกาปนา (สฺยา.)] อนุปิยภาณิตา จาตุกมฺยตา มุคฺคสูปฺยตา ปาริภฏยตา ปรปิฏฺฐิมํสิกตา [ปิฏฺฐิมํสิกตา (ก.) วิสุทฺธิมคฺเค สีลนิทฺเทสวณฺณนา โอโลเกตพฺพา], ยา ตตฺถ สณฺหวาจตา สขิลวาจตา สิถิลวาจตา [เมตฺตวาจกตา (สฺยา.)] อผรุสวาจตา – อยํ วุจฺจติ ลปนาฯ

อปิ จ ทฺวีหิ การเณหิ ชนํ ลปติ – อตฺตานํ วา นีจํ ฐเปนฺโต ปรํ อุจฺจํ ฐเปนฺโต ชนํ ลปติ, อตฺตานํ วา อุจฺจํ ฐเปนฺโต ปรํ นีจํ ฐเปนฺโต ชนํ ลปติฯ กถํ อตฺตานํ นีจํ ฐเปนฺโต ปรํ อุจฺจํ ฐเปนฺโต ชนํ ลปติ? ‘‘ตุมฺเห เม พหูปการา, อหํ ตุมฺเห นิสฺสาย ลภามิ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ, เยปิ เม อญฺเญ ทาตุํ วา กาตุํ วา มญฺญนฺติ, ตุมฺเห นิสฺสาย ตุมฺเห สมฺปสฺสนฺตา ยมฺปิ เม ปุราณํ มาตาเปตฺติกํ นามเธยฺยํ ตมฺปิ เม อนฺตรหิตํฯ ตุมฺเหหิ อหํ ญายามิ อสุกสฺส กุลูปโก อสุกาย กุลูปโก’’ติฯ เอวํ อตฺตานํ นีจํ ฐเปนฺโต ปรํ อุจฺจํ ฐเปนฺโต ชนํ ลปติฯ

กถํ อตฺตานํ อุจฺจํ ฐเปนฺโต ปรํ นีจํ ฐเปนฺโต ชนํ ลปติ? ‘‘อหํ ตุมฺหากํ พหูปกาโร, ตุมฺเห มํ อาคมฺม พุทฺธํ สรณํ คตา, ธมฺมํ สรณํ คตา, สงฺฆํ สรณํ คตา, ปาณาติปาตา ปฏิวิรตา, อทินฺนาทานา ปฏิวิรตา, กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรตา, มุสาวาทา ปฏิวิรตา, สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺฐานา ปฏิวิรตาฯ อหํ ตุมฺหากํ อุทฺเทสํ เทมิ, ปริปุจฺฉํ เทมิ, อุโปสถํ อาจิกฺขามิ, นวกมฺมํ อธิฏฺฐามิฯ อถ ปน ตุมฺเห มํ อุชฺฌิตฺวา อญฺเญ สกฺกโรถ ครุํ กโรถ มาเนถ ปูเชถา’’ติฯ เอวํ อตฺตานํ อุจฺจํ ฐเปนฺโต ปรํ นีจํ ฐเปนฺโต ชนํ ลปติฯ

ลาภกมฺยา ชนํ น ลปเยยฺยาติฯ ลาภเหตุ ลาภปจฺจยา ลาภการณา ลาภาภินิพฺพตฺติยา ลาภํ ปริปาเจนฺโต ชนํ น ลปเยยฺย, ลปนํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, ลปนา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – ลาภกมฺยา ชนํ น ลปเยยฺยฯ

เตนาห ภควา –

‘‘กยวิกฺกเย น ติฏฺเฐยฺย, อุปวาทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจิ;

คาเม จ นาภิสชฺเชยฺย, ลาภกมฺยา ชนํ น ลปเยยฺยา’’ติฯ

[165]

น จ กตฺถิโก [กตฺถิตา (สฺยา. ก.)] สิยา ภิกฺขุ, น จ วาจํ ปยุตฺตํ ภาเสยฺย;

ปาคพฺภิยํ น สิกฺเขยฺย, กถํ วิคฺคาหิกํ น กถเยยฺยฯ

น จ กตฺถิโก สิยา ภิกฺขูติฯ อิเธกจฺโจ กตฺถี โหติ วิกตฺถีฯ โส กตฺถติ วิกตฺถติ อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโนติ วา วตสมฺปนฺโนติ วา สีลพฺพตสมฺปนฺโนติ วา ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺฐาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาฯ อุจฺจา กุลา ปพฺพชิโตติ วา มหาโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา สุตฺตนฺติโกติ วา วินยธโรติ วา ธมฺมกถิโกติ วา อารญฺญิโกติ วา…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา กตฺถติ วิกตฺถติฯ เอวํ น กตฺเถยฺย น วิกตฺเถยฺย, กตฺถํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, กตฺถนา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – น จ กตฺถิโก สิยา ภิกฺขุฯ

น จ วาจํ ปยุตฺตํ ภาเสยฺยาติฯ กตมา ปยุตฺตวาจา? อิเธกจฺโจ จีวรปยุตฺตํ วาจํ ภาสติ, ปิณฺฑปาตปยุตฺตํ วาจํ ภาสติ, เสนาสนปยุตฺตํ วาจํ ภาสติ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารปยุตฺตํ วาจํ ภาสติ – อยมฺปิ วุจฺจติ ปยุตฺตวาจาฯ

อถ วา จีวรเหตุ ปิณฺฑปาตเหตุ เสนาสนเหตุ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารเหตุ สจฺจมฺปิ ภณติ มุสาปิ ภณติ, ปิสุณมฺปิ ภณติ อปิสุณมฺปิ ภณติ, ผรุสมฺปิ ภณติ อผรุสมฺปิ ภณติ, สมฺผปฺปลาปมฺปิ ภณติ อสมฺผปฺปลาปมฺปิ ภณติ, มนฺตาปิ วาจํ ภาสติ – อยมฺปิ วุจฺจติ ปยุตฺตวาจาฯ อถ วา ปสนฺนจิตฺโต ปเรสํ ธมฺมํ เทเสติ – ‘‘อโห วต เม ธมฺมํ สุเณยฺยุํ, สุตฺวาว ธมฺมํ ปสีเทยฺยุํ, ปสนฺนา จ เม ปสนฺนาการํ กเรยฺยุ’’นฺติ – อยํ วุจฺจติ ปยุตฺตวาจาฯ น จ วาจํ ปยุตฺตํ ภาเสยฺยาติฯ อนฺตมโส ธมฺมเทสนํ วาจํ อุปาทาย ปยุตฺตวาจํ น ภาเสยฺย น กเถยฺย น ภเณยฺย น ทีเปยฺย น โวหเรยฺย, ปยุตฺตํ วาจํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, ปยุตฺตวาจาย อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – น จ วาจํ ปยุตฺตํ ภาเสยฺยฯ

ปาคพฺภิยํ น สิกฺเขยฺยาติฯ ปาคพฺภิยนฺติ ตีณิ ปาคพฺภิยานิ – กายิกํ ปาคพฺภิยํ, วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ, เจตสิกํ ปาคพฺภิยํฯ กตมํ กายิกํ ปาคพฺภิยํ? อิเธกจฺโจ สงฺฆคโตปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ, คณคโตปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ, โภชนสาลายปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ, ชนฺตาฆเรปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ, อุทกติตฺเถปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ, อนฺตรฆรํ ปวิสนฺโตปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ, อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติฯ

กถํ สงฺฆคโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ สงฺฆคโต อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู ฆฏฺฏยนฺโตปิ ติฏฺฐติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ นิสีทติ, ปุรโตปิ ติฏฺฐติ, ปุรโตปิ นิสีทติ, อุจฺเจปิ อาสเน นิสีทติ, สสีสํ ปารุปิตฺวา นิสีทติ , ฐิตโกปิ ภณติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติฯ เอวํ สงฺฆคโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติฯ

กถํ คณคโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ คณคโต อจิตฺตีการกโต เถรานํ ภิกฺขูนํ อนุปาหนานํ จงฺกมนฺตานํ สอุปาหโน จงฺกมติ , นีเจ จงฺกเม จงฺกมนฺตานํ อุจฺเจ จงฺกเม จงฺกมติ, ฉมาย จงฺกมนฺตานํ จงฺกเม จงฺกมติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ ติฏฺฐติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ นิสีทติ, ปุรโตปิ ติฏฺฐติ, ปุรโตปิ นิสีทติ, อุจฺเจปิ อาสเน นิสีทติ, สสีสํ ปารุปิตฺวาปิ นิสีทติ, ฐิโตปิ ภณติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติฯ เอวํ คณคโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติฯ

กถํ โภชนสาลาย กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ โภชนสาลาย อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู อนุปขชฺช นิสีทติ, นเวปิ ภิกฺขู อาสเนน ปฏิพาหติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ ติฏฺฐติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ นิสีทติ, ปุรโตปิ ติฏฺฐติ, ปุรโตปิ นิสีทติ, อุจฺเจปิ อาสเน นิสีทติ, สสีสํ ปารุปิตฺวา นิสีทติ, ฐิตโกปิ ภณติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติฯ เอวํ โภชนสาลาย กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติฯ

กถํ ชนฺตาฆเร กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ ชนฺตาฆเร อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู ฆฏฺฏยนฺโตปิ ติฏฺฐติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ นิสีทติ, ปุรโตปิ ติฏฺฐติ, ปุรโตปิ นิสีทติ, อุจฺเจปิ อาสเน นิสีทติ, อนาปุจฺฉาปิ กฏฺฐํ ปกฺขิปติ, อนาปุจฺฉาปิ ทฺวารํ ปิทหติฯ เอวํ ชนฺตาฆเร กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติฯ

กถํ อุทกติตฺเถ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ อุทกติตฺเถ อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู ฆฏฺฏยนฺโตปิ โอตรติ, ปุรโตปิ โอตรติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ นฺหายติ, ปุรโตปิ นฺหายติ, อุปริโตปิ นฺหายติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ อุตฺตรติ, ปุรโตปิ อุตฺตรติ ฯ เอวํ อุทกติตฺเถ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติฯ

กถํ อนฺตรฆรํ ปวิสนฺโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ อนฺตรฆรํ ปวิสนฺโต อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู ฆฏฺฏยนฺโตปิ คจฺฉติ, ปุรโตปิ คจฺฉติ, โวกฺกมฺมปิ เถรานํ ภิกฺขูนํ ปุรโต คจฺฉติ ฯ เอวํ อนฺตรฆรํ ปวิสนฺโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติฯ

กถํ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ ‘‘น ปวิส, ภนฺเต’’ติ วุจฺจมาโน ปวิสติ, ‘‘น ติฏฺฐ, ภนฺเต’’ติ วุจฺจมาโน ติฏฺฐติ, ‘‘น นิสีท, ภนฺเต’’ติ วุจฺจมาโน นิสีทติ, อโนกาสมฺปิ ปวิสติ, อโนกาเสปิ ติฏฺฐติ, อโนกาเสปิ นิสีทติ, ยานิปิ ตานิ โหนฺติ กุลานํ โอวรกานิ คูฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ จ, ยตฺถ กุลิตฺถิโย กุลธีตโร กุลสุณฺหาโย กุลกุมาริโย นิสีทนฺติ ตตฺถปิ สหสา ปวิสติ, กุมารกสฺส สีสมฺปิ ปรามสติฯ เอวํ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ – อิทํ กายิกํ ปาคพฺภิยํฯ

กตมํ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ? อิเธกจฺโจ สงฺฆคโตปิ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ, คณคโตปิ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ, อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐปิ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติฯ กถํ สงฺฆคโต วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ สงฺฆคโต อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู อนาปุจฺฉํ วา อนชฺฌิฏฺโฐ วา อารามคตานํ ภิกฺขูนํ ธมฺมํ ภณติ, ปญฺหํ วิสชฺเชติ, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสติ , ฐิตโกปิ ภณติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติฯ เอวํ สงฺฆคโต วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติฯ

กถํ คณคโต วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ คณคโต อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู อนาปุจฺฉํ วา อนชฺฌิฏฺโฐ วา อารามคตานํ ภิกฺขูนํ ธมฺมํ ภณติ, ปญฺหํ วิสชฺเชติ, ฐิตโกปิ ภณติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติ; อารามคตานํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ ธมฺมํ ภณติ, ปญฺหํ วิสชฺเชติ, ฐิตโกปิ ภณติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติฯ เอวํ คณคโต วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติฯ

กถํ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ อิตฺถิํ วา กุมาริํ วา เอวมาห – ‘‘อิตฺถนฺนาเม อิตฺถํโคตฺเต กิํ อตฺถิ? ยาคุ อตฺถิ, ภตฺตํ อตฺถิ, ขาทนียํ อตฺถิ? กิํ ปิวิสฺสาม , กิํ ภุญฺชิสฺสาม, กิํ ขาทิสฺสาม, กิํ วา อตฺถิ, กิํ วา เม ทสฺสถา’’ติ วิปฺปลปติฯ เอวํ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ – อิทํ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํฯ

กตมํ เจตสิกํ ปาคพฺภิยํ? อิเธกจฺโจ น อุจฺจา กุลา ปพฺพชิโต สมาโน อุจฺจา กุลา ปพฺพชิเตน สทฺธิํ สทิสํ อตฺตานํ กโรติ จิตฺเตน, น มหาโภคกุลา ปพฺพชิโต สมาโน มหาโภคกุลา ปพฺพชิเตน สทฺธิํ สทิสํ อตฺตานํ กโรติ จิตฺเตน, น อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโต สมาโน อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิเตน สทฺธิํ สทิสํ อตฺตานํ กโรติ จิตฺเตน, น สุตฺตนฺติโก สมาโน สุตฺตนฺติเกน สทฺธิํ สทิสํ อตฺตานํ กโรติ จิตฺเตน, น วินยธโร สมาโน วินยธเรน… น ธมฺมกถิโก สมาโน ธมฺมกถิเกน… น อารญฺญิโก สมาโน อารญฺญเกน… น ปิณฺฑปาติโก สมาโน ปิณฺฑปาติเกน… น ปํสุกูลิโก สมาโน ปํสุกูลิเกน… น เตจีวริโก สมาโน เตจีวรเกน… น สปทานจาริโก สมาโน สปทานจาริเกน… น ขลุปจฺฉาภตฺติโก สมาโน ขลุปจฺฉาภตฺติเกน… น เนสชฺชิโก สมาโน เนสญฺญิเกน… น ยถาสนฺถติโก สมาโน ยถาสนฺถติเกน สทฺธิํ สทิสํ อตฺตานํ กโรติ จิตฺเตน, น ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภี สมาโน ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภินา สทฺธิํ สทิสํ อตฺตานํ กโรติ จิตฺเตน, น ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภี สมาโน ทุติยสฺส… น ตติยสฺส ฌานสฺส ลาภี สมาโน ตติยสฺส… น จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาภี สมาโน ลาภี สมาโน จตุตฺถสฺส… น อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภี สมาโน อากาสนญฺจายตนสมาปตฺติยา… น วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภี สมาโน วิญฺญาณญฺจายตน สมาปตฺติยา… น อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภี สมาโน อากิญฺจญฺญายตน สมาปตฺติยา… น เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภี สมาโน เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภินา สทฺธิํ สทิสํ อตฺตานํ กโรติ จิตฺเตน – อิทํ เจตสิกํ ปาคพฺภิยํฯ น สิกฺเขยฺยาติ ปาคพฺภิยํ น สิกฺเขยฺย น จเรยฺย น อาจเรยฺย น สมาจเรยฺย น สมาทาย วตฺเตยฺย, ปาคพฺภิยํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, ปาคพฺภิยา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – ปาคพฺภิยํ น สิกฺเขยฺยฯ

กถํ วิคฺคาหิกํ น กถเยยฺยาติฯ กตมา วิคฺคาหิกา กถา? อิเธกจฺโจ เอวรูปิํ กถํ กตฺตา โหติ – ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ…เป.… นิพฺเพเฐหิ วา สเจ ปโหสี’’ติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘วิคฺคาหิกาย โข, โมคฺคลฺลาน, กถาย สติ กถาพาหุลฺลํ ปาฏิกงฺขํ, กถาพาหุลฺเล สติ อุทฺธจฺจํ, อุทฺธตสฺส อสํวโร, อสํวุตสฺส อารา จิตฺตํ สมาธิมฺหา’’ติฯ กถํ วิคฺคาหิกํ น กถเยยฺยาติฯ วิคฺคาหิกํ กถํ น กเถยฺย น ภเณยฺย น ทีเปยฺย น โวหเรยฺย, วิคฺคาหิกํ กถํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, วิคฺคาหิกกถาย อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – กถํ วิคฺคาหิกํ น กถเยยฺยฯ

เตนาห ภควา –

‘‘น จ กตฺถิโก สิยา ภิกฺขุ, น จ วาจํ ปยุตฺตํ ภาเสยฺย;

ปาคพฺภิยํ น สิกฺเขยฺย, กถํ วิคฺคาหิกํ น กถเยยฺยา’’ติฯ

[166]

โมสวชฺเช น นิยฺเยถ, สมฺปชาโน สฐานิ น กยิรา;

อถ ชีวิเตน ปญฺญาย, สีลพฺพเตน นาญฺญมติมญฺเญฯ

โมสวชฺเช น นิยฺเยถาติฯ โมสวชฺชํ วุจฺจติ มุสาวาโทฯ อิเธกจฺโจ สภคฺคโต [สภาคคฺคโต (สี. ก.)] วา ปริสคฺคโต [ปริสคโต (สี. ก.)] วา…เป.… อามิสกิญฺจิกฺขเหตุ วา สมฺปชานมุสา ภาสิตา โหติ – อิทํ วุจฺจติ โมสวชฺชํฯ อปิ จ ตีหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ – ปุพฺเพวสฺส โหติ ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติ, ภณนฺตสฺส โหติ ‘‘มุสา ภณามี’’ติ, ภณิตสฺส โหติ ‘‘มุสา มยา ภณิต’’นฺติ, อิเมหิ ตีหากาเรหิ มุสาวาโท โหติฯ อปิ จ จตูหากาเรหิ… ปญฺจหากาเรหิ… ฉหากาเรหิ… สตฺตหากาเรหิ… อฏฺฐหากาเรหิ… มุสาวาโท โหติ – ปุพฺเพวสฺส โหติ ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติ, ภณนฺตสฺส โหติ ‘‘มุสา ภณามี’’ติ, ภณิตสฺส โหติ ‘‘มุสา มยา ภณิต’’นฺติ วินิธาย ทิฏฺฐิํ วินิธาย ขนฺติํ วินิธาย รุจิํ วินิธาย สญฺญํ วินิธาย ภาวํ – อิเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ มุสาวาโท โหติฯ โมสวชฺเช น นิยฺเยถาติฯ โมสวชฺเช น ยาเยยฺย น นิยฺยาเยยฺย น วเหยฺย [น วุยฺเหยฺย (สี. ก.), นตฺถิ สฺยา. โปตฺถเก] น สํหเรยฺย, โมสวชฺชํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, โมสวชฺชา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – โมสวชฺเช น นิยฺเยถฯ

สมฺปชาโน สฐานิ น กยิราติฯ กตมํ สาเฐยฺยํ? อิเธกจฺโจ สโฐ โหติ ปริสโฐ, ยํ ตตฺถ สฐํ สฐตา สาเฐยฺยํ กกฺกรตา กกฺกริยํ ปริกฺขตฺตตา ปาริกฺขตฺติยํ – อิทํ วุจฺจติ สาเฐยฺยํฯ สมฺปชาโน สฐานิ น กยิราติฯ

สมฺปชาโน หุตฺวา สาเฐยฺยํ น กเรยฺย น ชเนยฺย น สญฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย นาภินิพฺพตฺเตยฺย, สาเฐยฺยํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, สาเฐยฺยา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – สมฺปชาโน สฐานิ น กยิราฯ

อถ ชีวิเตน ปญฺญาย, สีลพฺพเตน นาญฺญมติมญฺเญติฯ อถาติ ปทสนฺธิ…เป.… ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อถาติฯ อิเธกจฺโจ ลูขชีวิตํ ชีวนฺโต ปรํ ปณีตชีวิตํ ชีวนฺตํ อติมญฺญติ – ‘‘กิํ ปนายํ พหุลาชีโว สพฺพํ สํภกฺเขติ, เสยฺยถิทํ – มูลพีชํ ขนฺธพีชํ ผฬุพีชํ อคฺคพีชํ พีชพีชเมว ปญฺจมํ อสนิวิจกฺกทนฺตกูฏสมณปฺปธาเนนา’’ติ [อสนีว จกฺกํ ทนฺตกูฏํ สมณปฺปธาเนนาติ (สี.)]ฯ โส ตาย ลูขชีวิตาย ปรํ ปณีตชีวิตํ ชีวนฺตํ อติมญฺญติฯ

อิเธกจฺโจ ปณีตชีวิตํ ชีวนฺโต ปรํ ลูขชีวิตํ ชีวนฺตํ อติมญฺญติ – ‘‘กิํ ปนายํ อปฺปปุญฺโญ อปฺเปสกฺโข น ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติฯ โส ตาย ปณีตชีวิตาย ปรํ ลูขชีวิตํ ชีวนฺตํ อติมญฺญติฯ อิเธกจฺโจ ปญฺญาสมฺปนฺโน โหติฯ โส ปุฏฺโฐ ปญฺหํ วิสชฺเชติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อหมสฺมิ ปญฺญาสมฺปนฺโน, อิเม ปนญฺเญ น ปญฺญาสมฺปนฺนา’’ติฯ โส ตาย ปญฺญาสมฺปทาย ปรํ อติมญฺญติฯ อิเธกจฺโจ สีลสมฺปนฺโน โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโน, อิเม ปนญฺเญ ภิกฺขู ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา’’ติฯ โส ตาย สีลสมฺปทาย ปรํ อติมญฺญติฯ อิเธกจฺโจ วตสมฺปนฺโน โหติ อารญฺญิโก วา ปิณฺฑปาติโก วา ปํสุกูลิโก วา เตจีวริโก วา สปทานจาริโก วา ขลุปจฺฉาภตฺติโก วา เนสชฺชิโก วา ยถาสนฺถติโก วาฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อหมสฺมิ วต สมฺปนฺโน, อิเม ปนญฺเญ น วตสมฺปนฺนา’’ติฯ โส ตาย วตสมฺปทาย ปรํ อติมญฺญติฯ อถ ชีวิเตน ปญฺญาย, สีลพฺพเตน นาญฺญมติมญฺเญติฯ ลูขชีวิตาย วา ปณีตชีวิตาย วา ปญฺญาสมฺปทาย วา สีลสมฺปทาย วา วตสมฺปทาย วา ปรํ นาติมญฺเญยฺย, นาวชาเนยฺย, น เตน มานํ ชเนยฺย, น เตน ถทฺโธ อสฺส, ปตฺถทฺโธ ปคฺคหิตสิโรติ – อถ ชีวิเตน ปญฺญาย สีลพฺพเตน นาญฺญมติมญฺเญฯ

เตนาห ภควา –

‘‘โมสวชฺเช น นิยฺเยถ, สมฺปชาโน สฐานิ น กยิรา;

อถ ชีวิเตน ปญฺญาย, สีลพฺพเตน นาญฺญมติมญฺเญ’’ติฯ

[167]

สุตฺวา รุสิโต [ทูสิโต (สี. สฺยา.)] พหุํ วาจํ, สมณานํ วา ปุถุชนานํ [ปุถุวจนานํ (สี. สฺยา.)] ;

ผรุเสน เน น ปฏิวชฺชา, น หิ สนฺโต ปฏิเสนิํ กโรนฺติ [ปฏิเสนิ กโรติ (สฺยา.)] ฯ

สุตฺวา รุสิโต พหุํ วาจํ, สมณานํ ปุถุชนานนฺติฯ รุสิโตติ ทูสิโต ขุํสิโต ฆฏฺฏิโต วมฺภิโต ครหิโต อุปวทิโตฯ สมณานนฺติ เย เกจิ อิโต พหิทฺธา ปริพฺพชูปคตา ปริพฺพชสมาปนฺนาฯ ปุถุชนานนฺติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺฐา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จ, เต พหุกาหิ วาจาหิ อนิฏฺฐาหิ อกนฺตาหิ อมนาปาหิ อกฺโกเสยฺยุํ ปริภาเสยฺยุํ โรเสยฺยุํ วิโรเสยฺยุํ หิํเสยฺยุํ วิหิํเสยฺยุํ เหเฐยฺยุํ วิเหเฐยฺยุํ ฆาเตยฺยุํ อุปฆาเตยฺยุํ อุปฆาตํ กเรยฺยุํ เตสํ พหุํ วาจํ อนิฏฺฐํ อกนฺตํ อมนาปํ สุตฺวา สุณิตฺวา อุคฺคหิตฺวา อุปธารยิตฺวา อุปลกฺขยิตฺวาติ – สุตฺวา รุสิโต พหุํ วาจํ, สมณานํ วา ปุถุชนานํฯ

ผรุเสน เน น ปฏิวชฺชาติฯ ผรุเสนาติ ผรุเสน กกฺขเฬน น ปฏิวชฺชา นปฺปฏิภเณยฺย, อกฺโกสนฺตํ น ปจฺจกฺโกเสยฺย, โรสนฺตํ นปฺปฏิโรเสยฺย, ภณฺฑนํ นปฺปฏิภณฺเฑยฺย น กลหํ กเรยฺย น ภณฺฑนํ กเรยฺย น วิคฺคหํ กเรยฺย น วิวาทํ กเรยฺย น เมธคํ กเรยฺย, กลหภณฺฑนวิคฺคหวิวาทเมธคํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, กลหภณฺฑนวิคฺคหวิวาทเมธคา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – ผรุเสน เน น ปฏิวชฺชาฯ

น หิ สนฺโต ปฏิเสนิํ กโรนฺตีติฯ สนฺโตติ ราคสฺส สนฺตตฺตา สนฺโต, โทสสฺส… โมหสฺส… โกธสฺส… อุปนาหสฺส…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา วิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฏิปสฺสทฺธตฺตา สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธติ – สนฺโตฯ น หิ สนฺโต ปฏิเสนิํ กโรนฺตีติฯ

สนฺโต ปฏิเสนิํ ปฏิมลฺลํ ปฏิกณฺฏกํ [ปฏิพนฺธนํ (สี.)] ปฏิปกฺขํ น กโรนฺติ น ชเนนฺติ น สญฺชเนนฺติ น นิพฺพตฺเตนฺติ นาภินิพฺพตฺเตนฺตีติ – น หิ สนฺโต ปฏิเสนิํ กโรนฺติฯ

เตนาห ภควา –

‘‘สุตฺวา รุสิโต พหุํ วาจํ, สมณานํ วา ปุถุชนานํ;

ผรุเสน เน น ปฏิวชฺชา, น หิ สนฺโต ปฏิเสนิํ กโรนฺตี’’ติฯ

[168]

เอตญฺจ ธมฺมมญฺญาย, วิจินํ ภิกฺขุ สทา สโต สิกฺเข;

สนฺตีติ นิพฺพุติํ ญตฺวา, สาสเน โคตมสฺส นปฺปมชฺเชยฺยฯ

เอตญฺจ ธมฺมมญฺญายาติฯ เอตนฺติ อาจิกฺขิตํ เทสิตํ ปญฺญปิตํ ปฏฺฐปิตํ วิวฏํ วิภตฺตํ อุตฺตานีกตํ ปกาสิตํ ธมฺมํ อญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติฯ เอวมฺปิ เอตญฺจ ธมฺมมญฺญายฯ อถ วา สมญฺจ วิสมญฺจ ปถญฺจ วิปถญฺจ สาวชฺชญฺจ อนวชฺชญฺจ หีนญฺจ ปณีตญฺจ กณฺหญฺจ สุกฺกญฺจ วิญฺญูครหิตญฺจ วิญฺญูปสตฺถญฺจ ธมฺมํ อญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติฯ เอวมฺปิ เอตญฺจ ธมฺมมญฺญายฯ อถ วา สมฺมาปฏิปทํ อนุโลมปฏิปทํ อปจฺจนีกปฏิปทํ อวิรุทฺธปฏิปทํ อนฺวตฺถปฏิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ สีเลสุ ปริปูรการิตํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตํ โภชเน มตฺตญฺญุตํ ชาคริยานุโยคํ สติสมฺปชญฺญํ, จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน จตฺตาโร อิทฺธิปาเท ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺเค อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ, นิพฺพานญฺจ นิพฺพานคามินิญฺจ ปฏิปทํ ธมฺมํ อญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติฯ เอวมฺปิ ตญฺจ ธมฺมมญฺญายฯ

วิจินํ ภิกฺขุ สทา สโต สิกฺเขติฯ วิจินนฺติ วิจินนฺโต ปวิจินนฺโต ตุลยนฺโต ตีรยนฺโต วิภาวยนฺโต วิภูตํ กโรนฺโตฯ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ วิจินนฺโต ปวิจินนฺโต ตุลยนฺโต ตีรยนฺโต วิภาวยนฺโต วิภูตํ กโรนฺโตติ – วิจินํ ภิกฺขุฯ สทาติ สทา สพฺพทา สพฺพกาลํ…เป.… ปจฺฉิเม วโยขนฺเธฯ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต…เป.… โส วุจฺจติ สโตฯ

สิกฺเขติ ติสฺโส สิกฺขาโย – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขา…เป.… อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาฯ อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย…เป.… สิกฺเขยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺยาติ – วิจินํ ภิกฺขุ สทา สโต สิกฺเขฯ

สนฺตีติ นิพฺพุติํ ญตฺวาติฯ ราคสฺส นิพฺพุติํ สนฺตีติ ญตฺวา, โทสสฺส… โมหสฺส…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ นิพฺพุติํ สนฺตีติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – สนฺตีติ นิพฺพุติํ ญตฺวาฯ

สาสเน โคตมสฺส นปฺปมชฺเชยฺยาติฯ โคตมสฺส สาสเน พุทฺธสาสเน ชินสาสเน ตถาคตสาสเน เทวสาสเน อรหนฺตสาสเนฯ นปฺปมชฺเชยฺยาติ สกฺกจฺจการี อสฺส สาตจฺจการี อฏฺฐิตการี อโนลีนวุตฺติโก อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺโท อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสุฯ ‘‘กทาหํ อปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ…เป.… อปริปูรํ วา สมาธิกฺขนฺธํ… ปญฺญากฺขนฺธํ… วิมุตฺติกฺขนฺธํ… วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ? กทาหํ อปริญฺญาตํ วา ทุกฺขํ ปริชาเนยฺยํ, อปฺปหีเน วา กิเลเส ปชเหยฺยํ, อภาวิตํ วา มคฺคํ ภาเวยฺยํ, อสจฺฉิกตํ วา นิโรธํ สจฺฉิกเรยฺย’’นฺติ? โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุสฺโสฬฺหี จ ถาโม จ อปฺปฏิวานี จ สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺฐานํ อนุโยโค อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสูติ – สาสเน โคตมสฺส นปฺปมชฺเชยฺยฯ

เตนาห ภควา –

‘‘เอตญฺจ ธมฺมมญฺญาย, วิจินํ ภิกฺขุ สทา สโต สิกฺเข;

สนฺตีติ นิพฺพุติํ ญตฺวา, สาสเน โคตมสฺส นปฺปมชฺเชยฺยา’’ติฯ

[169]

อภิภู หิ โส อนภิภูโต, สกฺขิธมฺมมนีติหมทฺทสิ;

ตสฺมา หิ ตสฺส ภควโต สาสเน, อปฺปมตฺโต สทา นมสฺสมนุสิกฺเขฯ[อิติ ภควา]

อภิภู หิ โส อนภิภูโตติฯ อภิภูติ รูปาภิภู [อภิภูตรูปา (สฺยา.) เอวมญฺเญสุ ปญฺจปเทสุปิ] สทฺทาภิภู คนฺธาภิภู รสาภิภู โผฏฺฐพฺพาภิภู ธมฺมาภิภู, อนภิภูโต เกหิจิ กิเลเสหิ, อภิโภสิ เน ปาปเก [อภิภู หิ เน หีเน ปาปเก (สี. ก.), อภิภู หิ ปาปเก (สฺยา.)] อกุสเล ธมฺเม สํกิเลสิเก โปโนภวิเก สทเร ทุกฺขวิปาเก อายติํ ชาติชรามรณิเยติ – อภิภู หิ โส อนภิภูโตฯ

สกฺขิธมฺมมนีติหมทฺทสีติฯ สกฺขิธมฺมนฺติ น อิติหิติหํ น อิติกิริยาย น ปรมฺปราย น ปิฏกสมฺปทาย น ตกฺกเหตุ น นยเหตุ น อาการปริวิตกฺเกน น ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา สามํ สยมภิญฺญาตํ อตฺตปจฺจกฺขธมฺมํ อทฺทสิ อทฺทกฺขิ อปสฺสิ ปฏิวิชฺฌีติ – สกฺขิธมฺมมนีติหมทฺทสิฯ

ตสฺมา หิ ตสฺส ภควโต สาสเนติฯ ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานาฯ ตสฺส ภควโต สาสเนติฯ ตสฺส ภควโต สาสเน โคตมสาสเน พุทฺธสาสเน ชินสาสเน ตถาคตสาสเน เทวสาสเน อรหนฺตสาสเนติ – ตสฺมา ตสฺส ภควโต สาสเนฯ

อปฺปมตฺโต สทา นมสฺสมนุสิกฺเข (อิติ ภควา)ติฯ อปฺปมตฺโตติ สกฺกจฺจการี…เป.… อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสุฯ สทาติ สทา สพฺพกาลํ…เป.… ปจฺฉิเม วโยขนฺเธฯ นมสฺสนฺติ กาเยน วา นมสฺสมาโน วาจาย วา นมสฺสมาโน จิตฺเตน วา นมสฺสมาโน อนฺวตฺถปฏิปตฺติยา วา นมสฺสมาโน ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยา วา นมสฺสมาโน สกฺกุรุมาโน ครุกุรุมาโน [สกฺการมาโน ครุการมาโน (สฺยา.)] มานยมาโน ปูชยมาโน อปจยมาโนฯ อนุสิกฺเขติ ติสฺโส สิกฺขาโย – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขา…เป.… อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาฯ อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย…เป.… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺเขยฺย จเรยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺยฯ ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติ – อปฺปมตฺโต สทา นมสฺสมนุสิกฺเขฯ (อิติ ภควา)ฯ

เตนาห ภควา –

‘‘อภิภู หิ โส อนภิภูโต, สกฺขิธมฺมมนีติหมทฺทสิ;

ตสฺมา หิ ตสฺส ภควโต สาสเน, อปฺปมตฺโต สทา นมสฺสมนุสิกฺเข’’ฯ [อิติ ภควาติ]

ตุวฏฺฏกสุตฺตนิทฺเทโส [ตุวฏกสุตฺตนิทฺเทโส (สี. สฺยา.) สุตฺตนิปาเตปิ] จุทฺทสโมฯ

15. อตฺตทณฺฑสุตฺตนิทฺเทโส

อถ อตฺตทณฺฑสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –

[170]

อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตํ, ชนํ ปสฺสถ เมธคํ;

สํเวคํ กิตฺตยิสฺสามิ, ยถา สํวิชิตํ มยาฯ

อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตนฺติฯ ทณฺฑาติ ตโย ทณฺฑา – กายทณฺโฑ, วจีทณฺโฑ, มโนทณฺโฑฯ ติวิธํ กายทุจฺจริตํ กายทณฺโฑ, จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ วจีทณฺโฑ, ติวิธํ มโนทุจฺจริตํ มโนทณฺโฑฯ ภยนฺติ ทฺเว ภยานิ – ทิฏฺฐธมฺมิกญฺจ ภยํ สมฺปรายิกญฺจ ภยํฯ กตมํ ทิฏฺฐธมฺมิกํ ภยํ? อิเธกจฺโจ กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรติ, ปาณมฺปิ หนติ, อทินฺนมฺปิ อาทิยติ, สนฺธิมฺปิ ฉินฺทติ, นิลฺโลปมฺปิ หรติ, เอกาคาริกมฺปิ กโรติ, ปริปนฺเถปิ ติฏฺฐติ, ปรทารมฺปิ คจฺฉติ, มุสาปิ ภณติฯ ตเมนํ คเหตฺวา รญฺโญ ทสฺเสนฺติ – ‘‘อยํ, เทว, โจโร อาคุจารีฯ อิมสฺส ยํ อิจฺฉสิ ตํ ทณฺฑํ ปเณหี’’ติฯ ตเมนํ ราชา ปริภาสติฯ โส ปริภาสปจฺจยา ภยมฺปิ อุปฺปาเทติ, ทุกฺขํ โทมนสฺสํ [ทุกฺขโทมนสฺสํ (สฺยา.)] ปฏิสํเวเทติฯ เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ตสฺส? อตฺตทณฺฑโต ชาตํ สญฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํฯ

เอตฺตเกนปิ ราชา น ตุสฺสติฯ ตเมนํ ราชา พนฺธาเปติ อนฺทุพนฺธเนน วา รชฺชุพนฺธเนน วา สงฺขลิกพนฺธเนน วา เวตฺตพนฺธเนน วา ลตาพนฺธเนน วา ปกฺเขปพนฺธเนน วา [เปกฺขพนฺธเนน วา (สฺยา.)] ปริกฺเขปพนฺธเนน วา คามพนฺธเนน วา นิคมพนฺธเนน วา นครพนฺธเนน วา รฏฺฐพนฺธเนน วา ชนปทพนฺธเนน วา อนฺตมโส สวจนียมฺปิ กโรติ – ‘‘น เต ลพฺภา อิโต ปกฺกมิตุ’’นฺติฯ