เมนู

‘‘ยสฺส โลเก สกํ นตฺถิ, อสตา จ น โสจติ;

ธมฺเมสุ จ น คจฺฉติ, ส เว สนฺโตติ วุจฺจตี’’ติฯ

ปุราเภทสุตฺตนิทฺเทโส ทสโมฯ

11. กลหวิวาทสุตฺตนิทฺเทโส

อถ กลหวิวาทสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –

[97]

กุโตปหูตา กลหา วิวาทา, ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จ;

มานาติมานา สหเปสุณา จ, กุโตปหูตา เต ตทิงฺฆ พฺรูหิฯ

กุโตปหูตา กลหา วิวาทาติฯ กลโหติ เอเกน อากาเรน กลโห; วิวาโทติปิ ตญฺเญวฯ โย กลโห โส วิวาโท, โย วิวาโท โส กลโหฯ อถ วา อปเรน อากาเรน วิวาโท วุจฺจติ กลหสฺส ปุพฺพภาโค วิวาโทฯ ราชาโนปิ ราชูหิ วิวทนฺติ, ขตฺติยาปิ ขตฺติเยหิ วิวทนฺติ, พฺราหฺมณาปิ พฺราหฺมเณหิ วิวทนฺติ, คหปตีปิ คหปตีหิ วิวทนฺติ, มาตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ มาตรา วิวทติ, ปิตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ ปิตรา วิวทติ, ภาตาปิ ภาตรา วิวทติ, ภาตาปิ ภคินิยา วิวทติ, ภคินีปิ ภาตรา วิวทติ, สหาโยปิ สหาเยน วิวทติ – อยํ วิวาโทฯ กตโม กลโห? อาคาริกา ทณฺฑปสุตา กาเยน วาจาย กลหํ กโรนฺติ, ปพฺพชิตา อาปตฺติํ อาปชฺชนฺตา กาเยน วาจาย กลหํ กโรนฺติ – อยํ กลโหฯ

กุโตปหูตา กลหา วิวาทาติฯ

กลหา จ วิวาทา จ กุโตปหูตา กุโตชาตา กุโตสญฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา, กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวาติ กลหสฺส จ วิวาทสฺส จ มูลํ ปุจฺฉติ, เหตุํ ปุจฺฉติ , นิทานํ ปุจฺฉติ, สมฺภวํ ปุจฺฉติ, ปภวํ ปุจฺฉติ, สมุฏฺฐานํ ปุจฺฉติ, อาหารํ ปุจฺฉติ, อารมฺมณํ ปุจฺฉติ, ปจฺจยํ ปุจฺฉติ, สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ [อชฺโฌสติ (สี.)] ปสาเทตีติ – กุโตปหูตา กลหา วิวาทาฯ

ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จาติฯ ปริเทโวติ ญาติพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, ทิฏฺฐิพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, อญฺญตรญฺญตเรน วา พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส, อญฺญตรญฺญตเรน วา ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺฐสฺส, อาเทโว ปริเทโว, อาเทวนา ปริเทวนา, อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ, วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปายนา ลาลปฺปายิตตฺตํฯ โสโกติ ญาติพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, โภคโรคสีลทิฏฺฐิพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, อญฺญตรญฺญตเรน วา พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส, อญฺญตรญฺญตเรน วา ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺฐสฺส, โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ, อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก, อนฺโตฑาโห อนฺโตปริฑาโห, เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ โสกสลฺลํฯ มจฺฉรนฺติ ปญฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํฯ ยํ เอวรูปํ มจฺฉริยํ มจฺฉรายนํ มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกญฺจุกตา อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํฯ อปิ จ, ขนฺธมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ , ธาตุมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, อายตนมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ คาโหฯ อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยนฺติ – ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จฯ

มานาติมานา สหเปสุณา จาติฯ มาโนติ อิเธกจฺโจ มานํ ชเนติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺฐาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาฯ อติมาโนติ อิเธกจฺโจ ปรํ อติมญฺญติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา…เป.… อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาฯ เปสุญฺญนฺติ อิเธกจฺโจ ปิสุณวาโจ โหติ – อิโต สุตฺวา อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร วา สุตฺวา อิเมสํ อกฺขาตา อมูสํ เภทายฯ อิติ สมคฺคานํ วา เภตฺตา, ภินฺนานํ วา อนุปฺปทาตา, วคฺคาราโม วคฺครโต วคฺคนนฺที วคฺคกรณิํ วาจํ ภาสิตา โหติ – อิทํ วุจฺจติ เปสุญฺญํฯ อปิ จ ทฺวีหิ การเณหิ เปสุญฺญํ อุปสํหรติ – ปิยกมฺยตาย วา เภทาธิปฺปาเยน วาฯ

กถํ ปิยกมฺยตาย เปสุญฺญํ อุปสํหรติ? อิมสฺส ปิโย ภวิสฺสามิ, มนาโป ภวิสฺสามิ, วิสฺสาสิโก ภวิสฺสามิ, อพฺภนฺตริโก ภวิสฺสามิ, สุหทโย ภวิสฺสามีติ – เอวํ ปิยกมฺยตาย เปสุญฺญํ อุปสํหรติฯ กถํ เภทาธิปฺปาเยน เปสุญฺญํ อุปสํหรติ? กถํ อิเม นานา อสฺสุ, วินา อสฺสุ, วคฺคา อสฺสุ, ทฺวิธา อสฺสุ, ทฺเวชฺฌา อสฺสุ, ทฺเว ปกฺขา อสฺสุ, ภิชฺเชยฺยุํ น สมาคจฺเฉยฺยุํ, ทุกฺขํ น ผาสุ วิหเรยฺยุนฺติ – เอวํ เภทาธิปฺปาเยน เปสุญฺญํ อุปสํหรตีติ – มานาติมานา สหเปสุณา จฯ

กุโตปหูตา เต ตทิงฺฆ พฺรูหีติฯ กลโห จ วิวาโท จ ปริเทโว จ โสโก จ มจฺฉริยญฺจ มาโน จ อติมาโน จ เปสุญฺญญฺจาติ – อิเม อฏฺฐ กิเลสา กุโตปหูตา กุโตชาตา กุโตสญฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา, กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวาติฯ อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ กิเลสานํ มูลํ ปุจฺฉติ, เหตุํ ปุจฺฉติ, นิทานํ ปุจฺฉติ, สมฺภวํ ปุจฺฉติ, ปภวํ ปุจฺฉติ, สมุฏฺฐานํ ปุจฺฉติ, อาหารํ ปุจฺฉติ, อารมฺมณํ ปุจฺฉติ, ปจฺจยํ ปุจฺฉติ, สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ – กุโตปหูตา เต ตทิงฺฆํ พฺรูหีติฯ อิงฺฆ พฺรูหิ อาจิกฺข เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวร วิภช อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – กุโตปหูตา เต ตทิงฺฆ พฺรูหิฯ

เตนาห โส นิมฺมิโต –

‘‘กุโตปหูตา กลหา วิวาทา, ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จ;

มานาติมานา สหเปสุณา จ, กุโตปหูตา เต ตทิงฺฆ พฺรูหี’’ติฯ

[98]

ปิยปฺปหูตา กลหา วิวาทา, ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จ;

มานาติมานา สหเปสุณา จ, มจฺเฉรยุตฺตา กลหา วิวาทา;

วิวาทชาเตสุ จ เปสุณานิฯ

ปิยปฺปหูตา กลหา วิวาทา, ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จาติฯ ปิยาติ ทฺเว ปิยา – สตฺตา วา สงฺขารา วาฯ

กตเม สตฺตา ปิยา? อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อตฺถกามา หิตกามา ผาสุกามา โยคกฺเขมกามา มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา ภคินี วา ปุตฺโต วา ธีตา วา มิตฺตา วา อมจฺจา วา ญาตี วา สาโลหิตา วา – อิเม สตฺตา ปิยาฯ กตเม สงฺขารา ปิยา? มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฏฺฐพฺพา – อิเม สงฺขารา ปิยาฯ

ปิยํ วตฺถุํ อจฺเฉทสงฺกิโนปิ กลหํ กโรนฺติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ กลหํ กโรนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ กลหํ กโรนฺติฯ ปิยํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ กลหํ กโรนฺติ, วิปริณามนฺเตปิ กลหํ กโรนฺติ, วิปริณเตปิ กลหํ กโรนฺติฯ ปิยํ วตฺถุํ อจฺเฉทสงฺกิโนปิ วิวทนฺติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ วิวทนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ วิวทนฺติฯ ปิยํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ วิวทนฺติ, วิปริณามนฺเตปิ วิวทนฺติ, วิปริณเตปิ วิวทนฺติฯ ปิยํ วตฺถุํ อจฺเฉทสงฺกิโนปิ ปริเทวนฺติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ ปริเทวนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ ปริเทวนฺติฯ ปิยํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ ปริเทวนฺติ, วิปริณามนฺเตปิ ปริเทวนฺติ, วิปริณเตปิ ปริเทวนฺติฯ ปิยํ วตฺถุํ อจฺเฉทสงฺกิโนปิ โสจนฺติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ โสจนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ โสจนฺติฯ ปิยํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ โสจนฺติ , วิปริณามนฺเตปิ โสจนฺติ, วิปริณเตปิ โสจนฺติฯ ปิยํ วตฺถุํ รกฺขนฺติ โคเปนฺติ ปริคฺคณฺหนฺติ มมายนฺติ มจฺฉรายนฺติฯ

มานาติมานา สหเปสุณา จาติฯ ปิยํ วตฺถุํ นิสฺสาย มานํ ชเนนฺติ, ปิยํ วตฺถุํ นิสฺสาย อติมานํ ชเนนฺติฯ กถํ ปิยํ วตฺถุํ นิสฺสาย มานํ ชเนนฺติ? มยํ ลาภิโน มนาปิกานํ รูปานํ สทฺทานํ คนฺธานํ รสานํ โผฏฺฐพฺพานนฺติฯ เอวํ ปิยํ วตฺถุํ นิสฺสาย มานํ ชเนนฺติฯ กถํ ปิยํ วตฺถุํ นิสฺสาย อติมานํ ชเนนฺติ? มยํ ลาภิโน มนาปิกานํ รูปานํ สทฺทานํ คนฺธานํ รสานํ โผฏฺฐพฺพานํ, อิเม ปนญฺเญ น ลาภิโน มนาปิกานํ รูปานํ สทฺทานํ คนฺธานํ รสานํ โผฏฺฐพฺพานนฺติฯ เอวํ ปิยํ วตฺถุํ นิสฺสาย อติมานํ ชเนนฺติฯ เปสุญฺญนฺติ อิเธกจฺโจ ปิสุณวาโจ โหติ, อิโต สุตฺวา อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย…เป.… เอวํ เภทาธิปฺปาเยน เปสุญฺญํ อุปสํหรตีติ…เป.… มานาติมานา สหเปสุณา จฯ

มจฺเฉรยุตฺตา กลหา วิวาทาติฯ กลโห จ วิวาโท จ ปริเทโว จ โสโก จ มาโน จ อติมาโน จ เปสุญฺญญฺจาติ – อิเม สตฺต กิเลสา มจฺฉริเย ยุตฺตา ปยุตฺตา อายุตฺตา สมายุตฺตาติ – มจฺเฉรยุตฺตา กลหา วิวาทาฯ

วิวาทชาเตสุ จ เปสุณานีติฯ วิวาเท ชาเต สญฺชาเต นิพฺพตฺเต อภินิพฺพตฺเต ปาตุภูเต เปสุญฺญํ อุปสํหรนฺติ; อิโต สุตฺวา อมุตฺร อกฺขายนฺติ อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร วา สุตฺวา อิเมสํ อกฺขายนฺติ อมูสํ เภทายฯ อิติ สมคฺคานํ วา เภตฺตาโร, ภินฺนานํ วา อนุปฺปทาตาโร, วคฺคารามา วคฺครตา วคฺคนนฺที วคฺคกรณิํ วาจํ ภาสิตาโร โหนฺติ – อิทํ วุจฺจติ เปสุญฺญํฯ อปิ จ ทฺวีหิ การเณหิ เปสุญฺญํ อุปสํหรนฺติ – ปิยกมฺยตาย วา เภทาธิปฺปาเยน วาฯ กถํ ปิยกมฺยตาย เปสุญฺญํ อุปสํหรนฺติ? อิมสฺส ปิยา ภวิสฺสาม, มนาปา ภวิสฺสาม, วิสฺสาสิกา ภวิสฺสาม, อพฺภนฺตริกา ภวิสฺสาม, สุหทยา ภวิสฺสามาติฯ เอวํ ปิยกมฺยตาย เปสุญฺญํ อุปสํหรนฺติฯ กถํ เภทาธิปฺปาเยน เปสุญฺญํ อุปสํหรนฺติ? ‘‘กถํ อิเม นานา อสฺสุ, วินา อสฺสุ, วคฺคา อสฺสุ, ทฺเวธา อสฺสุ, ทฺเวชฺฌา อสฺสุ, ทฺเว ปกฺขา อสฺสุ, ภิชฺเชยฺยุํ น สมาคจฺเฉยฺยุํ, ทุกฺขํ น ผาสุ วิหเรยฺยุ’’นฺติ – เอวํ เภทาธิปฺปาเยน เปสุญฺญํ อุปสํหรนฺตีติ – วิวาทชาเตสุ จ เปสุณานิฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ปิยปฺปหูตา กลหา วิวาทา, ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จ;

มานาติมานา สหเปสุณา จ, มจฺเฉรยุตฺตา กลหา วิวาทา;

วิวาทชาเตสุ จ เปสุณานี’’ติฯ

[99]

ปิยา สุ โลกสฺมิํ กุโตนิทานา, เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเก;

อาสา จ นิฏฺฐา จ กุโตนิทานา, เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺติฯ

ปิยา สุ โลกสฺมิํ กุโตนิทานาติฯ ปิยา กุโตนิทานา กุโตชาตา กุโตสญฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา, กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวาติ ปิยานํ มูลํ ปุจฺฉติ…เป.… สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ – ปิยา สุ โลกสฺมิํ กุโตนิทานาฯ

เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเกติฯ

เย จาปีติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺฐา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จฯ โลภาติ โย โลโภ ลุพฺภนา ลุพฺภิตตฺตํ สาราโค สารชฺชนา สารชฺชิตตฺตํ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ วิจรนฺตีติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติฯ โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกติ – เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเกฯ

อาสา จ นิฏฺฐา จ กุโตนิทานาติฯ อาสา จ นิฏฺฐา จ กุโตนิทานา กุโตชาตา กุโตสญฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา, กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวาติ อาสาย จ นิฏฺฐาย จ มูลํ ปุจฺฉติ…เป.… สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ – อาสา จ นิฏฺฐา จ กุโตนิทานาฯ เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺตีติฯ เย นรสฺส ปรายนา โหนฺติ ทีปา โหนฺติ ตาณา โหนฺติ เลณา โหนฺติ สรณา โหนฺติ นิฏฺฐา ปรายนา โหนฺตีติ – เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺติฯ

เตนาห โส นิมฺมิโต –

‘‘ปิยา สุ โลกสฺมิํ กุโตนิทานา, เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเก;

อาสา จ นิฏฺฐา จ กุโตนิทานา, เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺตี’’ติฯ

[100]

ฉนฺทานิทานานิ ปิยานิ โลเก, เย จาปิ [เย วาปิ (สฺยา.)] โลภา วิจรนฺติ โลเก;

อาสา จ นิฏฺฐา จ อิโตนิทานา, เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺติฯ

ฉนฺทานิทานานิ ปิยานิ โลเกติฯ ฉนฺโทติ โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสฺเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํฯ อปิ จ ปญฺจ ฉนฺทา – ปริเยสนจฺฉนฺโท, ปฏิลาภจฺฉนฺโท, ปริโภคจฺฉนฺโท, สนฺนิธิจฺฉนฺโท, วิสชฺชนจฺฉนฺโทฯ

กตโม ปริเยสนจฺฉนฺโท? อิเธกจฺโจ อชฺโฌสิโตเยว อตฺถิโก ฉนฺทชาโต รูเป ปริเยสติ, สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ ปริเยสติ – อยํ ปริเยสนจฺฉนฺโทฯ กตโม ปฏิลาภจฺฉนฺโท? อิเธกจฺโจ อชฺโฌสิโตเยว อตฺถิโก ฉนฺทชาโต รูเป ปฏิลภติ, สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ ปฏิลภติ – อยํ ปฏิลาภจฺฉนฺโทฯ กตโม ปริโภคจฺฉนฺโท? อิเธกจฺโจ อชฺโฌสิโตเยว อตฺถิโก ฉนฺทชาโต รูเป ปริภุญฺชติ, สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ ปริภุญฺชติ – อยํ ปริโภคจฺฉนฺโทฯ กตโม สนฺนิธิจฺฉนฺโท? อิเธกจฺโจ อชฺโฌสิโตเยว อตฺถิโก ฉนฺทชาโต ธนสนฺนิจยํ กโรติ ‘‘อาปทาสุ ภวิสฺสตี’’ติ – อยํ สนฺนิธิจฺฉนฺโทฯ กตโม วิสชฺชนจฺฉนฺโท? อิเธกจฺโจ อชฺโฌสิโตเยว อตฺถิโก ฉนฺทชาโต ธนํ วิสชฺเชติ หตฺถาโรหานํ อสฺสาโรหานํ รถิกานํ ธนุคฺคหานํ ปตฺติกานํ ‘‘อิเม มํ รกฺขิสฺสนฺติ โคปิสฺสนฺติ สมฺปริวาริสฺสนฺตี’’ติ – อยํ วิสชฺชนจฺฉนฺโทฯ ปิยานีติ ทฺเว ปิยา – สตฺตา วา สงฺขารา วา…เป.… อิเม สตฺตา ปิยา…เป.… อิเม สงฺขารา ปิยาฯ ฉนฺทานิทานานิ ปิยานิ โลเกติฯ ปิยา ฉนฺทนิทานา ฉนฺทสมุทยา ฉนฺทชาติกา ฉนฺทปภวาติ – ฉนฺทานิทานานิ ปิยานิ โลเกฯ

เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเกติฯ เย จาปีติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺฐา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จฯ โลภาติ โย โลโภ ลุพฺภนา ลุพฺภิตตฺตํ สาราโค สารชฺชนา สารชฺชิตตฺตํ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ วิจรนฺตีติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติฯ โลเกติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกติ – เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเกฯ

อาสา จ นิฏฺฐา จ อิโตนิทานาติฯ อาสา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ

นิฏฺฐาติ อิเธกจฺโจ รูเป ปริเยสนฺโต รูปํ ปฏิลภติ, รูปนิฏฺโฐ โหติ, สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ … สุตฺตนฺตํ… วินยํ… อภิธมฺมํ… อารญฺญิกงฺคํ… ปิณฺฑปาติกงฺคํ… ปํสุกูลิกงฺคํ… เตจีวริกงฺคํ… สปทานจาริกงฺคํ… ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคํ… เนสชฺชิกงฺคํ… ยถาสนฺถติกงฺคํ… ปฐมํ ฌานํ… ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ… อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติํ… วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติํ… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติํ … เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ปริเยสนฺโต เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ปฏิลภติ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺตินิฏฺโฐ โหติฯ

‘‘อาสาย กสเต เขตฺตํ, พีชํ อาสาย วปฺปติ;

อาสาย วาณิชา ยนฺติ, สมุทฺทํ ธนหารกา;

ยาย อาสาย ติฏฺฐามิ, สา เม อาสา สมิชฺฌตี’’ติฯ

อาสาย สมิทฺธิ วุจฺจเต นิฏฺฐาฯ อาสา จ นิฏฺฐา จ อิโตนิทานาติฯ อาสา จ นิฏฺฐา จ อิโต ฉนฺทนิทานา ฉนฺทสมุทยา ฉนฺทชาติกา ฉนฺทปภวาติ – อาสา จ นิฏฺฐา จ อิโตนิทานาฯ

เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺตีติฯ เย นรสฺส ปรายนา โหนฺติ ทีปา โหนฺติ ตาณา โหนฺติ เลณา โหนฺติ สรณา โหนฺติ นิฏฺฐา ปรายนา โหนฺตีติ – เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺติฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ฉนฺทานิทานานิ ปิยานิ โลเก, เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเก;

อาสา จ นิฏฺฐา จ อิโตนิทานา, เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺตี’’ติฯ

[101]

ฉนฺโท นุ โลกสฺมิํ กุโตนิทาโน, วินิจฺฉยา จาปิ [วาปิ (สี. สฺยา.)] กุโตปหูตา;

โกโธ โมสวชฺชญฺจ กถํกถา จ, เย จาปิ ธมฺมา สมเณน วุตฺตาฯ

ฉนฺโท นุ โลกสฺมิํ กุโตนิทาโนติฯ ฉนฺโท กุโตนิทาโน กุโตชาโต กุโตสญฺชาโต กุโตนิพฺพตฺโต กุโตอภินิพฺพตฺโต กุโตปาตุภูโต, กิํนิทาโน กิํสมุทโย กิํชาติโก กิํปภโวติ ฉนฺทสฺส มูลํ ปุจฺฉติ…เป.… สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ – ฉนฺโท นุ โลกสฺมิํ กุโตนิทาโนฯ

วินิจฺฉยา จาปิ กุโตปหูตาติฯ

วินิจฺฉยา กุโตปหูตา กุโตชาตา กุโตสญฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา , กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวาติ วินิจฺฉยานํ มูลํ ปุจฺฉติ…เป.… สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ – วินิจฺฉยา จาปิ กุโตปหูตาฯ

โกโธ โมสวชฺชญฺจ กถํกถา จาติฯ โกโธติ โย เอวรูโป จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต, ปฏิฆํ ปฏิวิโรโธ, โกโป ปโกโป สมฺปโกโป, โทโส ปโทโส สมฺปโทโส, จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส, โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ, โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ, พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ, วิโรโธ ปฏิวิโรโธ, จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺสฯ โมสวชฺชํ วุจฺจติ มุสาวาโทฯ กถํกถา วุจฺจติ วิจิกิจฺฉาติ – โกโธ โมสวชฺชญฺจ กถํกถา จฯ

เย จาปิ ธมฺมา สมเณน วุตฺตาติฯ เย จาปีติ เย โกเธน จ โมสวชฺเชน จ กถํกถาย จ สหคตา สหชาตา สํสฏฺฐา สมฺปยุตฺตา, เอกุปฺปาทา เอกนิโรธา เอกวตฺถุกา เอการมฺมณา – อิเม วุจฺจนฺติ เย จาปิ ธมฺมาฯ อถ วา เย เต กิเลสา อญฺญชาติกา อญฺญวิหิตกา – อิเม วุจฺจนฺติ เย จาปิ ธมฺมาฯ สมเณน วุตฺตาติ สมเณน สมิตปาเปน พฺราหฺมเณน พาหิตปาปธมฺเมน ภิกฺขุนา ภินฺนกิเลสมูเลน สพฺพากุสลมูลพนฺธนา ปมุตฺเตน วุตฺตา ปวุตฺตา อาจิกฺขิตา เทสิตา ปญฺญปิตา ปฏฺฐปิตา วิวฏา วิภตฺตา อุตฺตานีกตา ปกาสิตาติ – เย จาปิ ธมฺมา สมเณน วุตฺตาฯ

เตนาห โส นิมฺมิโต –

‘‘ฉนฺโท นุ โลกสฺมิํ กุโตนิทาโน, วินิจฺฉตา จาปิ กุโตปหูตา;

โกโธ โมสวชฺชญฺจ กถํกถา จ, เย จาปิ ธมฺมา สมเณน วุตฺตา’’ติฯ

[102]

สาตํ อสาตนฺติ ยมาหุ โลเก, ตมูปนิสฺสาย ปโหติ ฉนฺโท;

รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวญฺจ, วินิจฺฉยํ กุพฺพติ [กูรุเต (สฺยา.)] ชนฺตุ โลเกฯ

สาตํ อสาตนฺติ ยมาหุ โลเกติฯ สาตนฺติ สุขา จ เวทนา, อิฏฺฐญฺจ วตฺถุ [วตฺถุํ (สี. ก.)]อสาตนฺติ ทุกฺขา จ เวทนา, อนิฏฺฐญฺจ วตฺถุฯ

ยมาหุ โลเกติ ยํ อาหํสุ ยํ กเถนฺติ ยํ ภณนฺติ ยํ ทีเปนฺติ ยํ โวหรนฺตีติ – สาตํ อสาตนฺติ ยมาหุ โลเกฯ

ตมูปนิสฺสาย ปโหติ ฉนฺโทติฯ สาตาสาตํ นิสฺสาย, สุขทุกฺขํ นิสฺสาย, โสมนสฺสโทมนสฺสํ นิสฺสาย, อิฏฺฐานิฏฺฐํ นิสฺสาย, อนุนยปฏิฆํ นิสฺสาย ฉนฺโท ปโหติ ปภวติ ชายติ สญฺชายติ นิพฺพตฺตติ อภินิพฺพตฺตตีติ – ตมูปนิสฺสาย ปโหติ ฉนฺโทฯ

รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวญฺจาติฯ รูเปสูติ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํฯ กตโม รูปานํ ภโว? โย รูปานํ ภโว ชาติ สญฺชาติ นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว – อยํ รูปานํ ภโวฯ กตโม รูปานํ วิภโว? โย รูปานํ ขโย วโย เภโท ปริเภโท อนิจฺจตา อนฺตรธานํ – อยํ รูปานํ วิภโวฯ รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวญฺจาติ รูเปสุ ภวญฺจ วิภวญฺจ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวญฺจฯ

วินิจฺฉยํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเกติฯ วินิจฺฉยาติ ทฺเว วินิจฺฉยา – ตณฺหาวินิจฺฉโย จ, ทิฏฺฐิวินิจฺฉโย จฯ กถํ ตณฺหาวินิจฺฉยํ กโรติ? อิเธกจฺจสฺส อนุปฺปนฺนา เจว โภคา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ โภคา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘เกน นุ โข เม อุปาเยน อนุปฺปนฺนา เจว โภคา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ โภคา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺตี’’ติฯ ตสฺส ปน เอวํ โหติ ‘‘สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺฐานานุโยคํ อนุยุตฺตสฺส เม อนุปฺปนฺนา เจว โภคา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ โภคา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ; วิกาลวิสิขาจริยานุโยคํ อนุยุตฺตสฺส เม อนุปฺปนฺนา เจว โภคา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ โภคา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ; สมชฺชาภิจรณํ อนุยุตฺตสฺส เม… ชุตปฺปมาทฏฺฐานานุโยคํ อนุยุตฺตสฺส เม… ปาปมิตฺตานุโยคํ อนุยุตฺตสฺส เม อนุปฺปนฺนา เจว โภคา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ โภคา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ; อาลสฺยานุโยคํ อนุยุตฺตสฺส เม อนุปฺปนฺนา เจว โภคา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ โภคา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺตี’’ติ เอวํ ญาณํ กตฺวา ฉ โภคานํ อปายมุขานิ น เสวติ, ฉ โภคานํ อายมุขานิ เสวติฯ เอวมฺปิ ตณฺหาวินิจฺฉยํ กโรติฯ

อถ วา กสิยา วา วณิชฺชาย วา โครกฺเขน วา อิสฺสตฺเถน [อิสฺสตฺเตน (ก. สี. ก.) อิสุ สตฺถ] วา ราชโปริเสน วา สิปฺปญฺญตเรน วา ปฏิปชฺชติฯ เอวมฺปิ ตณฺหาวินิจฺฉยํ กโรติฯ กถํ ทิฏฺฐิวินิจฺฉยํ กโรติ? จกฺขุสฺมิํ อุปฺปนฺเน ชานาติ – ‘‘อตฺตา เม อุปฺปนฺโน’’ติ, จกฺขุสฺมิํ อนฺตรหิเต ชานาติ – ‘‘อตฺตา เม อนฺตรหิโต วิคโต เม อตฺตา’’ติฯ เอวมฺปิ ทิฏฺฐิวินิจฺฉยํ กโรติฯ โสตสฺมิํ… ฆานสฺมิํ… ชิวฺหาย… กายสฺมิํ… รูปสฺมิํ… สทฺทสฺมิํ… คนฺธสฺมิํ… รสสฺมิํ… โผฏฺฐพฺพสฺมิํ อุปฺปนฺเน ชานาติ – ‘‘อตฺตา เม อุปฺปนฺโน’’ติ, โผฏฺฐพฺพสฺมิํ อนฺตรหิเต ชานาติ – ‘‘อตฺตา เม อนฺตรหิโต วิคโต เม อตฺตา’’ติฯ เอวมฺปิ ทิฏฺฐิวินิจฺฉยํ กโรติ ชเนติ สญฺชเนติ นิพฺพตฺเตติ อภินิพฺพตฺเตติฯ ชนฺตูติ สตฺโต นโร มานโว…เป.… มนุโชฯ โลเกติ อปายโลเก …เป.… อายตนโลเกติ – วินิจฺฉยํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเกฯ

เตนาห ภควา –

‘‘สาตํ อสาตนฺติ ยมาหุ โลเก, ตมูปนิสฺสาย ปโหติ ฉนฺโท;

รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวญฺจ, วินิจฺฉยํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเก’’ติฯ

[103]

โกโธ โมสวชฺชญฺจ กถํกถา จ, เอเตปิ ธมฺมา ทฺวยเมว สนฺเต;

กถํกถี ญาณปถาย สิกฺเข, ญตฺวา ปวุตฺตา สมเณน ธมฺมาฯ

โกโธ โมสวชฺชญฺจ กถํกถา จาติฯ โกโธติ โย เอวรูโป จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต…เป.… โมสวชฺชํ วุจฺจติ มุสาวาโทฯ กถํกถา วุจฺจติ วิจิกิจฺฉาฯ อิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสายปิ โกโธ ชายติ, อนิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสายปิ โกโธ ชายติฯ อิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสายปิ มุสาวาโท อุปฺปชฺชติ, อนิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสายปิ มุสาวาโท อุปฺปชฺชติฯ อิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสายปิ กถํกถา อุปฺปชฺชติ, อนิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสายปิ กถํกถา อุปฺปชฺชติฯ

กถํ อนิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย โกโธ ชายติ? ปกติยา อนิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย โกโธ ชายติฯ

อนตฺถํ เม อจรีติ โกโธ ชายติ, อนตฺถํ เม จรตีติ โกโธ ชายติ, อนตฺถํ เม จริสฺสตีติ โกโธ ชายติ; ปิยสฺส เม มนาปสฺส อนตฺถํ อจริ … อนตฺถํ จรติ… อนตฺถํ จริสฺสตีติ โกโธ ชายติ; อปฺปิยสฺส เม อมนาปสฺส อตฺถํ อจริ… อตฺถํ จรติ… อตฺถํ จริสฺสตีติ โกโธ ชายติฯ เอวํ อนิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย โกโธ ชายติฯ

กถํ อิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย โกโธ ชายติ? อิฏฺฐํ วตฺถุํ อจฺเฉทสงฺกิโนปิ โกโธ ชายติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ โกโธ ชายติ, อจฺฉินฺเนปิ โกโธ ชายติฯ อิฏฺฐํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ โกโธ ชายติ, วิปริณามนฺเตปิ โกโธ ชายติ, วิปริณเตปิ โกโธ ชายติฯ เอวํ อิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย โกโธ ชายติฯ

กถํ อนิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย มุสาวาโท อุปฺปชฺชติ? อิเธกจฺโจ อนฺทุพนฺธเนน [อทฺทุพนฺธเนน (สฺยา. ก.)] วา พทฺโธ [พนฺโธ (สฺยา. ก.)]; ตสฺส พนฺธนสฺส โมกฺขตฺถาย สมฺปชานมุสา ภาสติ… รชฺชุพนฺธเนน วา พทฺโธ… สงฺขลิกพนฺธเนน วา พทฺโธ… เวตฺตพนฺธเนน วา พทฺโธ… ลตาพนฺธเนน วา พทฺโธ… ปกฺเขปพนฺธเนน วา พทฺโธ… ปริกฺเขปพนฺธเนน วา พทฺโธ… คามนิคมนครรฏฺฐพนฺธเนน วา พทฺโธ… ชนปทพนฺธเนน วา พทฺโธ; ตสฺส พนฺธนสฺส โมกฺขตฺถาย สมฺปชานมุสา ภาสติ ฯ เอวํ อนิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย มุสาวาโท อุปฺปชฺชตีติฯ

กถํ อิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย มุสาวาโท อุปฺปชฺชติ? อิเธกจฺโจ มนาปิกานํ [มนาปานํ (สี.)] รูปานํ เหตุ สมฺปชานมุสา ภาสติ… มนาปิกานํ สทฺทานํ… คนฺธานํ… รสานํ… โผฏฺฐพฺพานํ เหตุ… จีวรเหตุ… ปิณฺฑปาตเหตุ… เสนาสนเหตุ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารเหตุ สมฺปชานมุสา ภาสติฯ เอวํ อิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย มุสาวาโท อุปฺปชฺชติฯ

กถํ อนิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย กถํกถา อุปฺปชฺชติ? ‘‘มุจฺจิสฺสามิ [มุญฺจิสฺสามิ (สี.)] นุ โข จกฺขุโรคโต, น นุ โข มุจฺจิสฺสามิ จกฺขุโรคโตฯ มุจฺจิสฺสามิ นุ โข โสตโรคโต… ฆานโรคโต… ชิวฺหาโรคโต… กายโรคโต… สีสโรคโต… กณฺณโรคโต… มุขโรคโต… มุจฺจิสฺสามิ นุ โข ทนฺตโรคโต, น นุ โข มุจฺจิสฺสามิ ทนฺตโรคโต’’ติฯ เอวํ อนิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย กถํกถา อุปฺปชฺชติฯ

กถํ อิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย กถํกถา อุปฺปชฺชติ? ‘‘ลภิสฺสามิ นุ โข มนาปิเก [มนาปิเย (สี. ก.)] รูเป, น นุ โข ลภิสฺสามิ มนาปิเก รูเปฯ ลภิสฺสามิ นุ โข มนาปิเก สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาร’’นฺติฯ เอวํ อิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย กถํกถา อุปฺปชฺชตีติ – โกโธ โมสวชฺชญฺจ กถํกถา จฯ

เอเตปิ ธมฺมา ทฺวยเมว สนฺเตติฯ สาตาสาเต สนฺเต, สุขทุกฺเข สนฺเต, โสมนสฺสโทมนสฺเส สนฺเต, อิฏฺฐานิฏฺเฐ สนฺเต, อนุนยปฏิเฆ สนฺเต สํวิชฺชมาเน อตฺถิ อุปลพฺภมาเนติ – เอเตปิ ธมฺมา ทฺวยเมว สนฺเตฯ

กถํกถี ญาณปถาย สิกฺเขติฯ ญาณมฺปิ ญาณปโถ, ญาณสฺส อารมฺมณมฺปิ ญาณปโถ, ญาณสหภุโนปิ ธมฺมา ญาณปโถฯ ยถา อริยมคฺโค อริยปโถ, เทวมคฺโค เทวปโถ, พฺรหฺมมคฺโค พฺรหฺมปโถ; เอวเมว ญาณมฺปิ ญาณปโถ, ญาณสฺส อารมฺมณมฺปิ ญาณปโถ, ญาณสหภุโนปิ ธมฺมา ญาณปโถฯ

สิกฺเขติ ติสฺโส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขาฯ กตมา อธิสีลสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ, ขุทฺทโก สีลกฺขนฺโธ… มหนฺโต สีลกฺขนฺโธ… สีลํ ปติฏฺฐา อาทิ จรณํ สํยโม สํวโร มุขํ ปมุขํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อยํ อธิสีลสิกฺขาฯ กตมา อธิจิตฺตสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป.… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ อธิจิตฺตสิกฺขาฯ กตมา อธิปญฺญาสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ ปญฺญวา โหติ, อุทยตฺถคามินิยา ปญฺญาย สมนฺนาคโต อริยาย นิพฺเพธิกาย สมฺมาทุกฺขกฺขยคามินิยาฯ โส ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป.… ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อิเม อาสวา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป.… ‘‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ – อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาฯ

กถํกถี ญาณปถาย สิกฺเขติฯ กถํกถี ปุคฺคโล สกงฺโข สวิเลโข สทฺเวฬฺหโก สวิจิกิจฺโฉ, ญาณาธิคมาย ญาณผุสนาย ญาณสจฺฉิกิริยาย อธิสีลมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิปญฺญมฺปิ สิกฺเขยฺย; อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย, ชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปสฺสนฺโต สิกฺเขยฺย, ปจฺจเวกฺขนฺโต สิกฺเขยฺย, จิตฺตํ อธิฏฺฐหนฺโต สิกฺเขยฺย, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต สิกฺเขยฺย, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต สิกฺเขยฺย, สติํ อุปฏฺฐหนฺโต สิกฺเขยฺย, จิตฺตํ สมาทหนฺโต สิกฺเขยฺย, ปญฺญาย ปชานนฺโต สิกฺเขยฺย, อภิญฺเญยฺยํ อภิชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปริญฺเญยฺยํ ปริชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต สิกฺเขยฺย, ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺเขยฺย, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺเขยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺยาติ – กถํกถี ญาณปถาย สิกฺเขฯ

ญตฺวา ปวุตฺตา สมเณน ธมฺมาติฯ ญตฺวาติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา วุตฺตา ปวุตฺตา อาจิกฺขิตา เทสิตา ปญฺญปิตา ปฏฺฐปิตา วิวฏา วิภตฺตา อุตฺตานีกตา [อุตฺตานิํ กตา (ก.)] ปกาสิตาฯ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา วุตฺตา ปวุตฺตา อาจิกฺขิตา เทสิตา ปญฺญปิตา ปฏฺฐปิตา วิวฏา วิภตฺตา อุตฺตานีกตา ปกาสิตา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ… ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ…เป.… ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ… ‘‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’ติ…เป.… ‘‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’ติ… ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ…เป.… ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ… ‘‘อิเม อาสวา’’ติ…เป.… ‘‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ… ‘‘อิเม ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา’’ติ… ‘‘อิเม ธมฺมา ปริญฺเญยฺยา’’ติ… ‘‘อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพา’’ติ… ‘‘อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพา’’ติ… ‘‘อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา’’ติ… ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ… ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ… จตุนฺนํ มหาภูตานํ… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺตฺนฺตฺติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา วุตฺตา ปวุตฺตา อาจิกฺขิตา เทสิตา ปญฺญปิตา ปฏฺฐปิตา วิวฏา วิภตฺตา อุตฺตานีกตา ปกาสิตาฯ

วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘อภิญฺญายาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมิ, โน อนภิญฺญายฯ สนิทานาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมิ, โน อนิทานํฯ สปฺปาฏิหาริยาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมิ, โน อปฺปาฏิหาริยํฯ ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, อภิญฺญาย ธมฺมํ เทสยโต, โน อนภิญฺญาย, สนิทานํ ธมฺมํ เทสยโต, โน อนิทานํ, สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทสยโต, โน อปฺปาฏิหาริยํ, กรณีโย โอวาโท, กรณียา อนุสาสนีฯ อลญฺจ ปน, ภิกฺขเว, โว ตุฏฺฐิยา อลํ ปาโมชฺชาย อลํ โสมนสฺสาย สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวากฺขาโต ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆติฯ อิมสฺมิญฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมิํ ภญฺญมาเน ทสสหสฺสี โลกธาตุ อกมฺปิตฺถา’’ติ – ญตฺวา ปวุตฺตา สมเณน ธมฺมาฯ

เตนาห ภควา –

‘‘โกโธ โมสวชฺชญฺจ กถํกถา จ, เอเตปิ ธมฺมา ทฺวยเมว สนฺเต;

กถํกถี ญาณปถาย สิกฺเข, ญตฺวา ปวุตฺตา สมเณน ธมฺมา’’ติฯ

[104]

สาตํ อสาตญฺจ กุโตนิทานา, กิสฺมิํ อสนฺเต น ภวนฺติ เหเต;

วิภวํ ภวญฺจาปิ ยเมตมตฺถํ, เอตํ เม ปพฺรูหิ ยโตนิทานํฯ

สาตํ อสาตญฺจ กุโตนิทานาติฯ สาตา อสาตา กุโตนิทานา กุโตชาตา กุโตสญฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา, กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวาติ สาตาสาตานํ มูลํ ปุจฺฉติ…เป.… สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ – สาตํ อสาตญฺจ กุโตนิทานาฯ

กิสฺมิํ อสนฺเต น ภวนฺติ เหเตติฯ กิสฺมิํ อสนฺเต อสํวิชฺชมาเน นตฺถิ อนุปลพฺภมาเน สาตาสาตา น ภวนฺติ นปฺปภวนฺติ น ชายนฺติ น สญฺชายนฺติ น นิพฺพตฺตนฺติ น อภินิพฺพตฺตนฺตีติ – กิสฺมิํ อสนฺเต น ภวนฺติ เหเตฯ

วิภวํ ภวญฺจาปิ ยเมตมตฺถนฺติฯ กตโม สาตาสาตานํ ภโว? โย สาตาสาตานํ ภโว ปภโว ชาติ สญฺชาติ นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว – อยํ สาตาสาตานํ ภโวฯ

กตโม สาตาสาตานํ วิภโว? โย สาตาสาตานํ ขโย วโย เภโท ปริเภโท อนิจฺจตา อนฺตรธานํ – อยํ สาตาสาตานํ วิภโวฯ ยเมตมตฺถนฺติ ยํ ปรมตฺถนฺติ – วิภวํ ภวญฺจาปิ ยเมตมตฺถํฯ

เอตํ เม ปพฺรูหิ ยโตนิทานนฺติฯ เอตนฺติ ยํ ปุจฺฉามิ ยํ ยาจามิ ยํ อชฺเฌสามิ ยํ ปสาเทมิฯ ปพฺรูหีติ พฺรูหิ วเทหิ อาจิกฺข เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวร วิภช อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – เอตํ เม ปพฺรูหิฯ ยโตนิทานนฺติ ยํนิทานํ ยํสมุทยํ ยํชาติกํ ยํปภวนฺติ – เอตํ เม ปพฺรูหิ ยโตนิทานํฯ

เตนาห โส นิมฺมิโต –

‘‘สาตํ อสาตญฺจ กุโตนิทานา, กิสฺมิํ อสนฺเต น ภวนฺติ เหเต;

วิภวํ ภวญฺจาปิ ยเมตมตฺถํ, เอตํ เม ปพฺรูหิ ยโตนิทาน’’นฺติฯ

[105]

ผสฺสนิทานํ สาตํ อสาตํ, ผสฺเส อสนฺเต น ภวนฺติ เหเต;

วิภวํ ภวญฺจาปิ ยเมตมตฺถํ, เอตํ เต ปพฺรูมิ อิโตนิทานํฯ

ผสฺสนิทานํ สาตํ อสาตนฺติฯ สุขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขา เวทนาฯ ยา ตสฺเสว สุขเวทนียสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา, ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ สุขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา สุขา เวทนา สา นิรุชฺฌติ, สา วูปสมฺมติฯ ทุกฺขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ทุกฺขา เวทนาฯ ยา ตสฺเสว ทุกฺขเวทนียสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา, ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ ทุกฺขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา ทุกฺขา เวทนา สา นิรุชฺฌติ, สา วูปสมฺมติฯ อทุกฺขมสุขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อทุกฺขมสุขา เวทนาฯ ยา ตสฺเสว อทุกฺขมสุขเวทนียสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา, ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ อทุกฺขมสุขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา อทุกฺขมสุขา เวทนา สา นิรุชฺฌติ, วูปสมฺมติฯ ผสฺสนิทานํ สาตํ อสาตนฺติ ฯ สาตาสาตา ผสฺสนิทานา ผสฺสสมุทยา ผสฺสชาติกา ผสฺสปฺปภวาติ – ผสฺสนิทานํ สาตํ อสาตํฯ

ผสฺเส อสนฺเต น ภวนฺติ เหเตติฯ ผสฺเส อสนฺเต อสํวิชฺชมาเน นตฺถิ อนุปลพฺภมาเน สาตาสาตา น ภวนฺติ นปฺปภวนฺติ น ชายนฺติ น สญฺชายนฺติ น นิพฺพตฺตนฺติ นาภินิพฺพตฺตนฺติ น ปาตุภวนฺตีติ – ผสฺเส อสนฺเต น ภวนฺติ เหเตฯ

วิภวํ ภวญฺจาปิ ยเมตมตฺถนฺติฯ ภวทิฏฺฐิปิ ผสฺสนิทานา, วิภวทิฏฺฐิปิ ผสฺสนิทานาฯ ยเมตมตฺถนฺติ ยํ ปรมตฺถนฺติ – วิภวํ ภวญฺจาปิ ยเมตมตฺถํฯ

เอตํ เต ปพฺรูมิ อิโตนิทานนฺติฯ เอตนฺติ ยํ ปุจฺฉสิ ยํ ยาจสิ ยํ อชฺเฌสสิ ยํ ปสาเทสิฯ ปพฺรูมีติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฏฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – เอตํ เต ปพฺรูมิฯ อิโตนิทานนฺติ อิโต ผสฺสนิทานํ ผสฺสสมุทยํ ผสฺสชาติกํ ผสฺสปฺปภวนฺติ – เอตํ เต ปพฺรูมิ อิโตนิทานํฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ผสฺสนิทานํ สาตํ อสาตํ, ผสฺเส อสนฺเต น ภวนฺติ เหเต;

วิภวํ ภวญฺจาปิ ยเมตมตฺถํ, เอตํ เต ปพฺรูมิ อิโตนิทาน’’นฺติฯ

[106]

ผสฺโส นุ โลกสฺมิํ กุโตนิทาโน, ปริคฺคหา จาปิ [วาปิ (สี. สฺยา.)] กุโตปหูตา;

กิสฺมิํ อสนฺเต น มมตฺตมตฺถิ, กิสฺมิํ วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสาฯ

ผสฺโส นุ โลกสฺมิํ กุโตนิทาโนติฯ ผสฺโส กุโตนิทาโน กุโตชาโต กุโตสญฺชาโต กุโตนิพฺพตฺโต กุโตอภินิพฺพตฺโต กุโตปาตุภูโต, กิํนิทาโน กิํสมุทโย กิํชาติโก กิํปภโวติ ผสฺสสฺส มูลํ ปุจฺฉติ เหตุํ ปุจฺฉติ…เป.… สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ – ผสฺโส นุ โลกสฺมิํ กุโตนิทาโนฯ

ปริคฺคหา จาปิ กุโตปหูตาติ ปริคฺคหา กุโตปหูตา กุโตชาตา กุโตสญฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา, กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวาติ ปริคฺคหานํ มูลํ ปุจฺฉติ เหตุํ ปุจฺฉติ…เป.… สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ – ปริคฺคหา จาปิ กุโตปหูตาฯ

กิสฺมิํ อสนฺเต น มมตฺตมตฺถีติฯ กิสฺมิํ อสนฺเต อสํวิชฺชมาเน นตฺถิ อนุปลพฺภมาเน มมตฺตา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – กิสฺมิํ อสนฺเต น มมตฺตมตฺถิฯ

กิสฺมิํ วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสาติฯ กิสฺมิํ วิภูเต วิภวิเต อติกฺกนฺเต สมติกฺกนฺเต วีติวตฺเต ผสฺสา น ผุสนฺตีติ – กิสฺมิํ วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสาฯ

เตนาห โส นิมฺมิโต –

‘‘ผสฺโส นุ โลกสฺมิํ กุโตนิทาโน, ปริคฺคหา จาปิ กุโตปหูตา;

กิสฺมิํ อสนฺเต น มมตฺตมตฺถิ, กิสฺมิํ วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสา’’ติฯ

[107]

นามญฺจ รูปญฺจ ปฏิจฺจ ผสฺโส, อิจฺฉานิทานานิ ปริคฺคหานิ;

อิจฺฉายสนฺตฺยา น มมตฺตมตฺถิ, รูเป วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสาฯ

นามญฺจ รูปญฺจ ปฏิจฺจ ผสฺโสติฯ จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโสฯ จกฺขุ จ [จกฺขุญฺจ (พหูสุ)] รูปา จ รูปสฺมิํ จกฺขุสมฺผสฺสํ ฐเปตฺวา สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา นามสฺมิํฯ เอวมฺปิ นามญฺจ รูปญฺจ ปฏิจฺจ ผสฺโสฯ โสตญฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ อุปฺปชฺชติ โสตวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโสฯ โสตญฺจ สทฺทา จ รูปสฺมิํ โสตสมฺผสฺสํ ฐเปตฺวา สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา นามสฺมิํฯ เอวมฺปิ นามญฺจ รูปญฺจ ปฏิจฺจ ผสฺโสฯ ฆานญฺจ ปฏิจฺจ คนฺเธ จ อุปฺปชฺชติ ฆานวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโสฯ ฆานญฺจ คนฺธา จ รูปสฺมิํ ฆานสมฺผสฺสํ ฐเปตฺวา สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา นามสฺมิํฯ เอวมฺปิ นามญฺจ รูปญฺจ ปฏิจฺจ ผสฺโสฯ ชิวฺหญฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ ชิวฺหาวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโสฯ ชิวฺหา จ รสา จ รูปสฺมิํ ชิวฺหาสมฺผสฺสํ ฐเปตฺวา สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา นามสฺมิํฯ เอวมฺปิ นามญฺจ รูปญฺจ ปฏิจฺจ ผสฺโสฯ กายญฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺฐพฺเพ จ อุปฺปชฺชติ กายวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโสฯ กาโย จ โผฏฺฐพฺพา จ รูปสฺมิํ กายสมฺผสฺสํ ฐเปตฺวา สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา นามสฺมิํฯ เอวมฺปิ นามญฺจ รูปญฺจ ปฏิจฺจ ผสฺโสฯ มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโสฯ

วตฺถุ รูปํ รูปสฺมิํ, ธมฺมา รูปิโน รูปสฺมิํ มโนสมฺผสฺสํ ฐเปตฺวา สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา นามสฺมิํฯ เอวมฺปิ นามญฺจ รูปญฺจ ปฏิจฺจ ผสฺโสฯ

อิจฺฉานิทานานิ ปริคฺคหานีติฯ อิจฺฉา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ปริคฺคหาติ ทฺเว ปริคฺคหา – ตณฺหาปริคฺคโห จ ทิฏฺฐิปริคฺคโห จ…เป.… อยํ ตณฺหาปริคฺคโห…เป.… อยํ ทิฏฺฐิปริคฺคโหฯ อิจฺฉานิทานานิ ปริคฺคหานีติฯ ปริคฺคหา อิจฺฉานิทานา อิจฺฉาเหตุกา อิจฺฉาปจฺจยา อิจฺฉาการณา อิจฺฉาปภวาติ – อิจฺฉานิทานานิ ปริคฺคหานิฯ

อิจฺฉายสนฺตฺยา น มมตฺตมตฺถีติฯ อิจฺฉา วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ มมตฺตาติ ทฺเว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฏฺฐิมมตฺตญฺจ …เป.… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ …เป.… อิทํ ทิฏฺฐิมมตฺตํฯ อิจฺฉายสนฺตฺยา น มมตฺตมตฺถีติฯ อิจฺฉาย อสนฺตฺยา อสํวิชฺชมานาย นตฺถิ อนุปลพฺภมานาย มมตฺตา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ – อิจฺฉายสนฺตฺยา น มมตฺตมตฺถิฯ

รูเป วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสาติฯ รูเปติ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํฯ รูเป วิภูเตติ จตูหากาเรหิ [จตูหิ การเณหิ (สฺยา.)] รูปํ วิภูตํ โหติ – ญาตวิภูเตน [ญาณวิภูเตน (สี.), ตทฏฺฐกถายํ ปน ญาตวีติวตฺเตนาติ ทิสฺสติ], ตีรณวิภูเตน, ปหานวิภูเตน, สมติกฺกมวิภูเตนฯ กถํ ญาตวิภูเตน รูปํ วิภูตํ โหติ? รูปํ ชานาติ – ‘‘ยํ กิญฺจิ รูปํ สพฺพํ รูปํ จตฺตาริ จ มหาภูตานิ จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูป’’นฺติ ชานาติ ปสฺสติฯ เอวํ ญาตวิภูเตน รูปํ วิภูตํ โหติฯ

กถํ ตีรณวิภูเตน รูปํ วิภูตํ โหติ? เอวํ ญาตํ กตฺวา รูปํ ตีเรติ, อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปรโต ปโลกโต อีติโต อุปทฺทวโต ภยโต อุปสคฺคโต จลโต ปภงฺคุโต อธุวโต อตาณโต อเลณโต อสรณโต ริตฺตโต ตุจฺฉโต สุญฺญโต อนตฺตโต อาทีนวโต วิปริณามธมฺมโต อสารกโต อฆมูลโต วธกโต วิภวโต สาสวโต สงฺขตโต มารามิสโต ชาติธมฺมโต ชราธมฺมโต พฺยาธิธมฺมโต มรณธมฺมโต, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมโต สํกิเลสิกธมฺมโต สมุทยโต อตฺถงฺคมโต, อสฺสาทโต อาทีนวโต นิสฺสรณโต ตีเรติฯ เอวํ ตีรณวิภูเตน รูปํ วิภูตํ โหติฯ

กถํ ปหานวิภูเตน รูปํ วิภูตํ โหติ? เอวํ ตีรยิตฺวา รูเป ฉนฺทราคํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺติํ กโรติ อนภาวํ คเมติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘โย, ภิกฺขเว, รูเป ฉนฺทราโค ตํ ปชหถฯ เอวํ ตํ รูปํ ปหีนํ ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวํกตํ อายติํ อนุปฺปาทธมฺม’’นฺติฯ เอวํ ปหานวิภูเตน รูปํ วิภูตํ โหติฯ

กถํ สมติกฺกมวิภูเตน รูปํ วิภูตํ โหติฯ จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย ปฏิลทฺธสฺส รูปา วิภูตา โหนฺติ วิภาวิตา อติกฺกนฺตา สมติกฺกนฺตา วีติวตฺตาฯ เอวํ สมติกฺกมวิภูเตน รูปํ วิภูตํ โหติฯ อิเมหิ จตูหิ การเณหิ รูปํ วิภูตํ โหติฯ

รูเป วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสาติฯ รูเป วิภูเต วิภาวิเต อติกฺกนฺเต สมติกฺกนฺเต วีติวตฺเต ปญฺจ ผสฺสา น ผุสนฺติ – จกฺขุสมฺผสฺโส, โสตสมฺผสฺโส, ฆานสมฺผสฺโส, ชิวฺหาสมฺผสฺโส, กายสมฺผสฺโสติ – รูเป วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสาฯ

เตนาห ภควา –

‘‘นามญฺจ รูปญฺจ ปฏิจฺจ ผสฺโส, อิจฺฉานิทานานิ ปริคฺคหานิ;

อิจฺฉายสนฺตฺยา น มมตฺตมตฺถิ, รูเป วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสา’’ติฯ

[108]

กถํ สเมตสฺส วิโภติ รูปํ, สุขํ ทุขญฺจาปิ [ทุกฺขํ วาปิ (สฺยา.)] กถํ วิโภติ;

เอตํ เม ปพฺรูหิ ยถา วิโภติ, ตํ ชานิยามาติ [ชานิสฺสามาติ (สี. ก.)] เม มโน อหุฯ

กถํ สเมตสฺส วิโภติ รูปนฺติฯ

กถํ สเมตสฺสาติ กถํ สเมตสฺส กถํ ปฏิปนฺนสฺส กถํ อิริยนฺตสฺส กถํ วตฺเตนฺตสฺส กถํ ปาเลนฺตสฺส กถํ ยเปนฺตสฺส กถํ ยาเปนฺตสฺส รูปํ วิโภติ วิภาวียติ อติกฺกมียติ สมติกฺกมียติ [วิภาวิยฺยติ อติกฺกมิยฺยติ สมติกฺกมิยฺยติ (พหูสุ)] วีติวตฺตียตีติ – กถํ สเมตสฺส วิโภติ รูปํฯ

สุขํ ทุขญฺจาปิ กถํ วิโภตีติ สุขญฺจ ทุกฺขญฺจ กถํ วิโภติ วิภาวียติ อติกฺกมียติ สมติกฺกมียติ วีติวตฺตียตีติ – สุขํ ทุขญฺจาปิ กถํ วิโภติฯ

เอตํ เม ปพฺรูหิ ยถา วิโภตีติฯ เอตนฺติ ยํ ปุจฺฉามิ ยํ ยาจามิ ยํ อชฺเฌสามิ ยํ ปสาเทมีติ – เอตํฯ เม ปพฺรูหีติ เม ปพฺรูหิ อาจิกฺข เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวร วิภช อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – เอตํ เม ปพฺรูหิฯ ยถา วิโภตีติ ยถา วิโภติ วิภาวียติ อติกฺกมียติ สมติกฺกมียติ วีติวตฺตียตีติ – เอตํ เม ปพฺรูหิ ยถา วิโภติฯ

ตํ ชานิยามาติ เม มโน อหูติฯ ตํ ชานิยามาติ ตํ ชาเนยฺยาม อาชาเนยฺยาม วิชาเนยฺยาม ปฏิวิชาเนยฺยาม ปฏิวิชฺเฌยฺยามาติ – ตํ ชานิยามฯ อิติ เม มโน อหูติ อิติ เม มโน อหุ, อิติ เม จิตฺตํ อหุ , อิติ เม สงฺกปฺโป อหุ, อิติ เม วิญฺญาณํ อหูติ – ตํ ชานิยาม อิติ เม มโน อหุฯ

เตนาห โส นิมฺมิโต –

‘‘กถํ สเมตสฺส วิโภติ รูปํ, สุขํ ทุขญฺจาปิ กถํ วิโภติ;

เอตํ เม ปพฺรูหิ ยถา วิโภติ, ตํ ชานิยามาติ เม มโน อหู’’ติฯ

[109]

น สญฺญสญฺญี น วิสญฺญสญฺญี, โนปิ อสญฺญี น วิภูตสญฺญี;

เอวํ สเมตสฺส วิโภติ รูปํ, สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขาฯ

น สญฺญสญฺญี น วิสญฺญสญฺญีติฯ สญฺญสญฺญิโน วุจฺจนฺติ เย ปกติสญฺญาย ฐิตา, นปิ โส ปกติสญฺญาย ฐิโตฯ วิสญฺญสญฺญิโน วุจฺจนฺติ อุมฺมตฺตกา เย จ ขิตฺตจิตฺตา [อุกฺขิตฺตจิตฺตา (สฺยา.)], นปิ โส อุมฺมตฺตโก, โนปิ ขิตฺตจิตฺโตติ – น สญฺญสญฺญี น วิสญฺญสญฺญีฯ

โนปิ อสญฺญี น วิภูตสญฺญีติฯ อสญฺญิโน วุจฺจนฺติ นิโรธสมาปนฺนา เย จ อสญฺญสตฺตา, นปิ โส นิโรธสมาปนฺโน, นปิ อสญฺญสตฺโตฯ วิภูตสญฺญิโน วุจฺจนฺติ เย จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนํ ลาภิโน, นปิ โส จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนํ ลาภีติ – โนปิ อสญฺญี น วิภูตสญฺญีฯ

เอวํ สเมตสฺส วิโภติ รูปนฺติฯ อิธ ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา…เป.… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ฐิเต อาเนญฺชปฺปตฺเต อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติปฏิลาภตฺถาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ อารุปฺปมคฺคสมงฺคีติฯ เอวํ สเมตสฺส เอวํ ปฏิปนฺนสฺส เอวํ อิริยนฺตสฺส เอวํ วตฺเตนฺตสฺส เอวํ ปาเลนฺตสฺส เอวํ ยเปนฺตสฺส เอวํ ยาเปนฺตสฺส รูปํ วิโภติ วิภาวียติ อติกฺกมียติ สมติกฺกมียติ วีติวตฺตียตีติ – เอวํ สเมตสฺส วิโภติ รูปํฯ

สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขาติฯ ปปญฺจาเยว ปปญฺจสงฺขา ตณฺหาปปญฺจสงฺขา, ทิฏฺฐิปปญฺจสงฺขา, มานปปญฺจสงฺขา สญฺญานิทานา สญฺญาสมุทยา สญฺญาชาติกา สญฺญาปภวาติ – สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขาฯ

เตนาห ภควา –

‘‘น สญฺญสญฺญี น วิสญฺญสญฺญี, โนปิ อสญฺญี น วิภูตสญฺญี;

เอวํ สเมตสฺส วิโภติ รูปํ, สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขา’’ติฯ

[110]

ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน, อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิ;

เอตฺตาวตคฺคํ นุ วทนฺติ เหเก, ยกฺขสฺส สุทฺธิํ อิธ ปณฺฑิตาเส;

อุทาหุ อญฺญมฺปิ วทนฺติ เอตฺโตฯ

ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โนติฯ ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อยาจิมฺห อชฺเฌสิมฺห ปสาทยิมฺหฯ อกิตฺตยี โนติ กิตฺติตํ ปกิตฺติตํ อาจิกฺขิตํ เทสิตํ ปญฺญปิตํ ปฏฺฐปิตํ วิวฏํ วิภตฺตํ อุตฺตานีกตํ ปกาสิตนฺติ – ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โนฯ

อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหีติฯ อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม, อญฺญํ ตํ ยาจาม, อญฺญํ ตํ อชฺเฌสาม, อญฺญํ ตํ ปสาเทม, อุตฺตริํ ตํ ปุจฺฉามฯ

ตทิงฺฆ พฺรูหีติ อิงฺฆ พฺรูหิ อาจิกฺข เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวร วิภช อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิฯ

เอตฺตาวตคฺคํ นุ วทนฺติ เหเก ยกฺขสฺส สุทฺธิํ อิธ ปณฺฑิตาเสติฯ เอเก สมณพฺราหฺมณา เอตา อรูปสมาปตฺติโย อคฺคํ เสฏฺฐํ วิสิฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติฯ ยกฺขสฺสาติ สตฺตสฺส นรสฺส มานวสฺส โปสสฺส ปุคฺคลสฺส ชีวสฺส ชาคุสฺส ชนฺตุสฺส อินฺทคุสฺส มนุชสฺสฯ สุทฺธินฺติ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํฯ อิธ ปณฺฑิตาเสติ อิธ ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา ญายวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา ฐานวาทา สกาย ลทฺธิยาติ – เอตฺตาวตคฺคํ นุ วทนฺติ เหเก ยกฺขสฺส สุทฺธิํ อิธ ปณฺฑิตาเสฯ

อุทาหุ อญฺญมฺปิ วทนฺติ เอตฺโตติฯ อุทาหุ เอเก สมณพฺราหฺมณา เอตา อรูปสมาปตฺติโย อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา วีติวตฺเตตฺวา เอตฺโต อรูปสมาปตฺติโต อญฺญํ อุตฺตริํ ยกฺขสฺส สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – อุทาหุ อญฺญมฺปิ วทนฺติ เอตฺโตฯ

เตนาห โส นิมฺมิโต –

‘‘ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน, อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิ;

เอตฺตาวตคฺคํ นุ วทนฺติ เหเก, ยกฺขสฺส สุทฺธิํ อิธ ปณฺฑิตาเส;

อุทาหุ อญฺญมฺปิ วทนฺติ เอตฺโต’’ติฯ

[111]

เอตฺตาวตคฺคมฺปิ วทนฺติ เหเก, ยกฺขสฺส สุทฺธิํ อิธ ปณฺฑิตาเส;

เตสํ ปเนเก สมยํ วทนฺติ, อนุปาทิเสเส กุสลาวทานาฯ

เอตฺตาวตคฺคมฺปิ วทนฺติ เหเก, ยกฺขสฺส สุทฺธิํ อิธ ปณฺฑิตาเสติฯ สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา สสฺสตวาทา, เอตา อรูปสมาปตฺติโย อคฺคํ เสฏฺฐํ วิสิฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติฯ ยกฺขสฺสาติ สตฺตสฺส นรสฺส มานวสฺส โปสสฺส ปุคฺคลสฺส ชีวสฺส ชาคุสฺส ชนฺตุสฺส อินฺทคุสฺส มนุชสฺสฯ สุทฺธินฺติ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํฯ

อิธ ปณฺฑิตาเสติ อิธ ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา ญายวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา ฐานวาทา สกาย ลทฺธิยาติ – เอตฺตาวตคฺคมฺปิ วทนฺติ เหเก ยกฺขสฺส สุทฺธิํ อิธ ปณฺฑิตาเสฯ

เตสํ ปเนเก สมยํ วทนฺติ, อนุปาทิเสเส กุสลาวทานาติ เตสํเยว สมณพฺราหฺมณานํ เอเก สมณพฺราหฺมณา อุจฺเฉทวาทา ภวตชฺชิตา วิภวํ อภินนฺทนฺติ, เต สตฺตสฺส สมํ อุปสมํ วูปสมํ นิโรธํ ปฏิปสฺสทฺธินฺติ วทนฺติ, ยโต กิํ, โภ, อยํ อตฺตา กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณา, เอตฺตาวตา อนุปาทิเสโสติฯ กุสลาวทานาติ กุสลวาทา ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา ญายวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา ฐานวาทา สกาย ลทฺธิยาติ – เตสํ ปเนเก สมยํ วทนฺติ อนุปาทิเสเส กุสลาวทานาฯ

เตนาห ภควา –

‘‘เอตฺตาวตคฺคมฺปิ วทนฺติ เหเก, ยกฺขสฺส สุทฺธิํ อิธ ปณฺฑิตาเส;

เตสํ ปเนเก สมยํ วทนฺติ, อนุปาทิเสเส กุสลาวทานา’’ติฯ

[112]

เอเต จ ญตฺวา อุปนิสฺสิตาติ, ญตฺวา มุนี นิสฺสเย โส วีมํสี;

ญตฺวา วิมุตฺโต น วิวาทเมติ, ภวาภวาย น สเมติ ธีโรฯ

เอเต จ ญตฺวา อุปนิสฺสิตาติฯ เอเตติ ทิฏฺฐิคติเกฯ อุปนิสฺสิตาติ สสฺสตทิฏฺฐินิสฺสิตาติ ญตฺวา, อุจฺเฉททิฏฺฐินิสฺสิตาติ ญตฺวา, สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐินิสฺสิตาติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – เอเต จ ญตฺวา อุปนิสฺสิตาติฯ

ญตฺวา มุนี นิสฺสเย โส วีมํสีติฯ มุนีติฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิฯ มุนิ สสฺสตทิฏฺฐินิสฺสิตาติ ญตฺวา, อุจฺเฉททิฏฺฐินิสฺสิตาติ ญตฺวา, สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐินิสฺสิตาติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาฯ โส วีมํสีติ ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวีติ ญตฺวา มุนิ นิสฺสเย โส วีมํสีฯ

ญตฺวา วิมุตฺโต น วิวาทเมตีติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา วิมุตฺโตติ มุตฺโต วิมุตฺโต ปริมุตฺโต สุวิมุตฺโต อจฺจนฺตอนุปาทาวิโมกฺเขนฯ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา มุตฺโต วิมุตฺโต ปริมุตฺโต สุวิมุตฺโต อจฺจนฺตอนุปาทาวิโมกฺเขนฯ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป.… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา มุตฺโต วิมุตฺโต ปริมุตฺโต สุวิมุตฺโต อจฺจนฺตอนุปาทาวิโมกฺเขนาติ – ญตฺวา วิมุตฺโตฯ น วิวาทเมตีติ น กลหํ กโรติ, น ภณฺฑนํ กโรติ, น วิคฺคหํ กโรติ, น วิวาทํ กโรติ, น เมธคํ กโรติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘เอวํ วิมุตฺตจิตฺโต โข, อคฺคิเวสฺสน, ภิกฺขุ น เกนจิ สํวทติ, น เกนจิ วิวทติ, ยญฺจ โลเก วุตฺตํ เตน จ โวหรติ อปรามส’’นฺติ – ญตฺวา วิมุตฺโต น วิวาทเมติฯ

ภวาภวาย น สเมติ ธีโรติฯ ภวาภวายาติ ภวาย กมฺมภวาย ปุนพฺภวาย กามภวาย , กมฺมภวาย กามภวาย ปุนพฺภวาย รูปภวาย, กมฺมภวาย รูปภวาย ปุนพฺภวาย อรูปภวาย, กมฺมภวาย อรูปภวาย ปุนพฺภวาย ปุนปฺปุนพฺภวาย ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุนอุปปตฺติยา ปุนปฺปุนปฏิสนฺธิยา ปุนปฺปุนอตฺตภาวาย ปุนปฺปุนาภินิพฺพตฺติยา น สเมติ น สมาคจฺฉติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสติฯ ธีโรติ ธีโร ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวีติ – ภวาภวาย น สเมติ ธีโรฯ

เตนาห ภควา –

‘‘เอเต จ ญตฺวา อุปนิสฺสิตาติ, ญตฺวา มุนี นิสฺสเย โส วีมํสี;

ญตฺวา วิมุตฺโต น วิวาทเมติ, ภวาภวาย น สเมติ ธีโร’’ติฯ

กลหวิวาทสุตฺตนิทฺเทโส เอกาทสโมฯ

12. จูฬวิยูหสุตฺตนิทฺเทโส

อถ จูฬวิยูหสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –

[113]

สกํ สกํ ทิฏฺฐิปริพฺพสานา, วิคฺคยฺห นานา กุสลา วทนฺติ;

โย เอวํ ชานาติ [เอวํ ปชานาติ (สี.)] ส เวทิ ธมฺมํ, อิทํ ปฏิกฺโกสมเกวลี โสฯ