เมนู

เนว สํสิพฺพติ [เนว สิเนติ (สี.), เนว วิสีเนติ (สฺยา.)] น อุสฺสิเนติ, วิสินิตฺวา ฐิโตฯ เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ, วิธูเปตฺวา ฐิโตฯ อเสกฺเขน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคตตฺตา ฐิโตฯ อเสกฺเขน สมาธิกฺขนฺเธน… อเสกฺเขน ปญฺญากฺขนฺเธน… อเสกฺเขน วิมุตฺติกฺขนฺเธน… อเสกฺเขน วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธน สมนฺนาคตตฺตา ฐิโตฯ สจฺจํ สมฺปฏิปาทิยิตฺวา ฐิโตฯ เอชํ สมติกฺกมิตฺวา ฐิโตฯ กิเลสคฺคิํ ปริยาทิยิตฺวา ฐิโต, อปริคมนตาย ฐิโต, กฏํ สมาทาย ฐิโต, มุตฺติปฏิเสวนตาย ฐิโต, เมตฺตาย ปาริสุทฺธิยา ฐิโต, กรุณาย… มุทิตาย… อุเปกฺขาย ปาริสุทฺธิยา ฐิโต, อจฺจนฺตปาริสุทฺธิยา ฐิโต, อกมฺมยตาย [อตมฺมยตาย (สี.), อกมฺมญฺญตาย (สฺยา.)] ปาริสุทฺธิยา ฐิโต, วิมุตฺตตฺตา ฐิโต, สนฺตุสฺสิตตฺตา ฐิโต, ขนฺธปริยนฺเต ฐิโต, ธาตุปริยนฺเต ฐิโต, อายตนปริยนฺเต ฐิโต, คติปริยนฺเต ฐิโต, อุปปตฺติปริยนฺเต ฐิโต, ปฏิสนฺธิปริยนฺเต ฐิโต, (ภวปริยนฺเต ฐิโต, สํสารปริยนฺเต ฐิโต วฏฺฏปริยนฺเต ฐิโต, อนฺติเม ภเว ฐิโต,) [( ) นตฺถิ สีหฬโปตฺถเก] อนฺติเม สมุสฺสเย ฐิโต, อนฺติมเทหธโร อรหาฯ

‘‘ตสฺสายํ ปจฺฉิมโก ภโว, จริโมยํ สมุสฺสโย;

ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโว’’ติฯ

นาวํ สิตฺวาว ปารคูติฯ เตนาห ภควา –

‘‘ตสฺมา ชนฺตุ สทา สโต, กามานิ ปริวชฺชเย;

เต ปหาย ตเร โอฆํ, นาวํ สิตฺวาว ปารคู’’ติฯ

กามสุตฺตนิทฺเทโส ปฐโมฯ

2. คุหฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทโส

อถ คุหฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –

[7]

สตฺโต คุหายํ พหุนาภิฉนฺโน, ติฏฺฐํ นโร โมหนสฺมิํ ปคาฬฺโห;

ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โส, กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายาฯ

สตฺโต คุหายํ พหุนาภิฉนฺโนติฯ สตฺโตติ หิ โข วุตฺตํ, อปิ จ คุหา ตาว วตฺตพฺพาฯ คุหา วุจฺจติ กาโยฯ

กาโยติ วา คุหาติ วา เทโหติ วา สนฺเทโหติ วา นาวาติ วา รโถติ วา ธโชติ วา วมฺมิโกติ วา นครนฺติ วา นิฑฺฑนฺติ วา กุฏีติ วา คณฺโฑติ วา กุมฺโภติ วา นาโคติ วา กายสฺเสตํ อธิวจนํฯ สตฺโต คุหายนฺติ คุหายํ สตฺโต วิสตฺโต อาสตฺโต ลคฺโค ลคฺคิโต ปลิพุทฺโธฯ ยถา ภิตฺติขิเล วา นาคทนฺเต วา คณฺฑํ สตฺตํ วิสตฺตํ อาสตฺตํ ลคฺคํ ลคฺคิตํ ปลิพุทฺธํ; เอวเมว คุหายํ สตฺโต วิสตฺโต อาสตฺโต ลคฺโค ลคฺคิโต ปลิพุทฺโธฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘รูเป โข, ราธ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยูปาทานา เจตโส อธิฏฺฐานาภินิเวสานุสยา, ตตฺร สตฺโต ตตฺร วิสตฺโต; ตสฺมา สตฺโตติ วุจฺจติฯ เวทนาย โข, ราธ…เป.… สญฺญาย โข, ราธ… สงฺขาเรสุ โข, ราธ… วิญฺญาเณ โข, ราธ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยูปาทานา เจตโส อธิฏฺฐานาภินิเวสานุสยา, ตตฺร สตฺโต ตตฺร วิสตฺโต; ตสฺมา สตฺโตติ วุจฺจติฯ สตฺโตติ ลคฺคนาธิวจน’’นฺติ – สตฺโต คุหายํฯ พหุนาภิฉนฺโนติ พหุเกหิ กิเลเสหิ ฉนฺโน, ราเคน ฉนฺโน โทเสน ฉนฺโน โมเหน ฉนฺโน โกเธน ฉนฺโน อุปนาเหน ฉนฺโน มกฺเขน ฉนฺโน ปฬาเสน ฉนฺโน อิสฺสาย ฉนฺโน มจฺฉริเยน ฉนฺโน มายาย ฉนฺโน สาเฐยฺเยน ฉนฺโน ถมฺเภน ฉนฺโน สารมฺเภน ฉนฺโน มาเนน ฉนฺโน อติมาเนน ฉนฺโน มเทน ฉนฺโน ปมาเทน ฉนฺโนฯ สพฺพกิเลเสหิ สพฺพทุจฺจริเตหิ สพฺพทรเถหิ สพฺพปริฬาเหหิ สพฺพสนฺตาเปหิ สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ ฉนฺโน วิฉนฺโน อุจฺฉนฺโน อาวุโต นิวุโต โอวุโต [โอผุโต (สฺยา.)] ปิหิโต ปฏิจฺฉนฺโน ปฏิกุชฺชิโตติ – สตฺโต คุหายํ พหุนาภิฉนฺโนฯ

ติฏฺฐํ นโร โมหนสฺมิํ ปคาฬฺโหติ ติฏฺฐนฺโต นโร รตฺโต ราควเสน ติฏฺฐติ, ทุฏฺโฐ โทสวเสน ติฏฺฐติ, มูฬฺโห โมหวเสน ติฏฺฐติ, วินิพทฺโธ มานวเสน ติฏฺฐติ, ปรามฏฺโฐ ทิฏฺฐิวเสน ติฏฺฐติ, วิกฺเขปคโต อุทฺธจฺจวเสน ติฏฺฐติ, อนิฏฺฐงฺคโต วิจิกิจฺฉาวเสน ติฏฺฐติ, ถามคโต อนุสยวเสน ติฏฺฐติฯ เอวมฺปิ ติฏฺฐํ นโรฯ

วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, ตญฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺฐติฯ สนฺติ, ภิกฺขเว, โสตวิญฺเญยฺยา สทฺทา…เป.… ฆานวิญฺเญยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิญฺเญยฺยา รสา… กายวิญฺเญยฺยา โผฏฺฐพฺพา… มโนวิญฺเญยฺยา ธมฺมา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, ตญฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺฐตี’’ติฯ เอวมฺปิ ติฏฺฐํ นโรฯ

วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘รูปูปยํ วา, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํ ติฏฺฐมานํ ติฏฺฐติ, รูปารมฺมณํ รูปปติฏฺฐํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชติฯ เวทนูปยํ วา, ภิกฺขเว…เป.… สญฺญูปยํ… สงฺขารูปยํ วา, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํ ติฏฺฐมานํ ติฏฺฐติ, สงฺขารารมฺมณํ สงฺขารปติฏฺฐํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชตี’’ติฯ เอวมฺปิ ติฏฺฐํ นโรฯ

วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา – ‘‘กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺที อตฺถิ ตณฺหา, ปติฏฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหํฯ ยตฺถ ปติฏฺฐิตํ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺสาวกฺกนฺติฯ ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺสาวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิฯ ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติฯ ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ชาติชรามรณํฯ ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สรชํ สอุปายาสนฺติ วทามี’’ติฯ เอวมฺปิ ติฏฺฐํ นโรฯ

‘‘ผสฺเส เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร…เป.… มโนสญฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… วิญฺญาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺที อตฺถิ ตณฺหา , ปติฏฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหํฯ ยตฺถ ปติฏฺฐิตํ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺสาวกฺกนฺติฯ ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺสาวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิฯ ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติฯ ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ , อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ชาติชรามรณํฯ ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สรชํ สอุปายาสนฺติ วทามี’’ติฯ เอวมฺปิ ติฏฺฐํ นโรฯ

โมหนสฺมิํ ปคาฬฺโหติฯ โมหนา วุจฺจนฺติ ปญฺจ กามคุณาฯ จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา; โสตวิญฺเญยฺยา สทฺทา… ฆานวิญฺเญยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิญฺเญยฺยา รสา… กายวิญฺเญยฺยา โผฏฺฐพฺพา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียาฯ

กิํ การณา โมหนา วุจฺจนฺติ ปญฺจ กามคุณา? เยภุยฺเยน เทวมนุสฺสา ปญฺจสุ กามคุเณสุ มุยฺหนฺติ สมฺมุยฺหนฺติ สมฺปมุยฺหนฺติ, มูฬฺหา สมฺมูฬฺหา สมฺปมูฬฺหา อวิชฺชาย อนฺธีกตา อาวุตา นิวุตา โอวุตา ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ปฏิกุชฺชิตา, ตํ การณา โมหนา วุจฺจนฺติ ปญฺจ กามคุณาฯ โมหนสฺมิํ ปคาฬฺโหติ โมหนสฺมิํ ปคาฬฺโห โอคาฬฺโห อชฺโฌคาฬฺโห นิมุคฺโคติ – ติฏฺฐํ นโร โมหนสฺมิํ ปคาฬฺโหฯ

ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โสติฯ วิเวกาติ ตโย วิเวกา – กายวิเวโก, จิตฺตวิเวโก, อุปธิวิเวโกฯ กตโม กายวิเวโก? อิธ ภิกฺขุ วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ อรญฺญํ รุกฺขมูลํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปุญฺชํฯ กาเยน วิวิตฺโต วิหรติฯ โส เอโก คจฺฉติ, เอโก ติฏฺฐติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ, เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, เอโก ปฏิกฺกมติ, เอโก รโห นิสีทติ, เอโก จงฺกมํ อธิฏฺฐาติ, เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติฯ อยํ กายวิเวโกฯ

กตโม จิตฺตวิเวโก? ปฐมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นีวรเณหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติฯ ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจาเรหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติฯ ตติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ปีติยา จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติฯ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สุขทุกฺเขหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติฯ อากาสานญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสญฺญาย ปฏิฆสญฺญาย นานตฺตสญฺญาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติฯ วิญฺญาณญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานญฺจายตนสญฺญาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติฯ อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติฯ โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺฐิยา วิจิกิจฺฉาย สีลพฺพตปรามาสา ทิฏฺฐานุสยา วิจิกิจฺฉานุสยา, ตเทกฏฺเฐหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติฯ สกทาคามิสฺส โอฬาริกา กามราคสญฺโญชนา ปฏิฆสญฺโญชนา โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา, ตเทกฏฺเฐหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติฯ อนาคามิสฺส อนุสหคตา กามราคสญฺโญชนา ปฏิฆสญฺโญชนา อนุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา, ตเทกฏฺเฐหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติฯ

อรหโต รูปารูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา , ตเทกฏฺเฐหิ จ กิเลเสหิ พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติฯ อยํ จิตฺตวิเวโกฯ

กตโม อุปธิวิเวโก? อุปธิ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จฯ อุปธิวิเวโก วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํฯ โย สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ อยํ อุปธิวิเวโกฯ กายวิเวโก จ วิเวกฏฺฐกายานํ [วูปกฏฺฐกายานํ (สฺยา.)] เนกฺขมฺมาภิรตานํ, จิตฺตวิเวโก จ ปริสุทฺธจิตฺตานํ ปรมโวทานปฺปตฺตานํ, อุปธิวิเวโก จ นิรูปธีนํ ปุคฺคลานํ วิสงฺขารคตานํฯ

ทูเร วิเวกา หีติฯ โย โส เอวํ คุหายํ สตฺโต, เอวํ พหุเกหิ กิเลเสหิ ฉนฺโน, เอวํ โมหนสฺมิํ ปคาฬฺโห, โส กายวิเวกาปิ ทูเร, จิตฺตวิเวกาปิ ทูเร, อุปธิวิเวกาปิ ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตา อนาสนฺเน วิเวกฏฺเฐ [ววกฏฺเฐ (สี.), อนุปกฏฺเฐ (สฺยา.)]ตถาวิโธติ ตาทิโส ตสฺสณฺฐิโต ตปฺปกาโร ตปฺปฏิภาโค โย โส โมหนสฺมิํ ปคาฬฺโหติ – ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โสฯ

กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายาติฯ กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จฯ กตเม วตฺถุกามา? มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฏฺฐพฺพา, อตฺถรณา ปาวุรณา ทาสิทาสา อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา, เขตฺตํ วตฺถุ หิรญฺญํ สุวณฺณํ, คามนิคมราชธานิโย รฏฺฐญฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺฐาคารญฺจ, ยํ กิญฺจิ รชนียํ วตฺถุ – วตฺถุกามาฯ อปิ จ อตีตา กามา อนาคตา กามา ปจฺจุปฺปนฺนา กามา, อชฺฌตฺตา กามา พหิทฺธา กามา อชฺฌตฺตพหิทฺธา กามา, หีนา กามา มชฺฌิมา กามา ปณีตา กามา, อาปายิกา กามา มานุสิกา กามา ทิพฺพา กามา ปจฺจุปฏฺฐิตา กามา, นิมฺมิตา กามา อนิมฺมิตา กามา ปรนิมฺมิตา กามา, ปริคฺคหิตา กามา อปริคฺคหิตา กามา, มมายิตา กามา อมมายิตา กามา, สพฺเพปิ กามาวจรา ธมฺมา, สพฺเพปิ รูปาวจรา ธมฺมา, สพฺเพปิ อรูปาวจรา ธมฺมา, ตณฺหาวตฺถุกา ตณฺหารมฺมณา กามนียฏฺเฐน รชนียฏฺเฐน มทนียฏฺเฐน กามาฯ อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามาฯ

กตเม กิเลสกามา? ฉนฺโท กาโม ราโค กาโม ฉนฺทราโค กาโม, สงฺกปฺโป กาโม ราโค กาโม สงฺกปฺปราโค กาโม, โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสฺเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํฯ

‘‘อทฺทสํ กาม เต มูลํ, สงฺกปฺปา กาม ชายสิ;

น ตํ สงฺกปฺปยิสฺสามิ, เอวํ กาม น โหหิสี’’ติฯ –

อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก, ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกฯ กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายาติฯ กามา หิ โลเก ทุปฺปหายา ทุจฺจชฺชา ทุปฺปริจฺจชฺชา ทุนฺนิมฺมทยา ทุนฺนิเวฐยา ทุพฺพินิเวฐยา ทุตฺตรา ทุปฺปตรา ทุสฺสมติกฺกมา ทุพฺพินิวตฺตาติ – กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายาฯ

เตนาห ภควา –

‘‘สตฺโต คุหายํ พหุนาภิฉนฺโน, ติฏฺฐํ นโร โมหนสฺมิํ ปคาฬฺโห;

ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โส, กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายา’’ติฯ

[8]

อิจฺฉานิทานา ภวสาตพทฺธา, เต ทุปฺปมุญฺจา น หิ อญฺญโมกฺขา;

ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานา, อิเม ว กาเม ปุริเม ว ชปฺปํฯ

อิจฺฉานิทานา ภวสาตพทฺธาติฯ อิจฺฉา วุจฺจติ ตณฺหาฯ

โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺที นนฺทิราโค, จิตฺตสฺส สาราโค อิจฺฉา มุจฺฉา อชฺโฌสานํ เคโธ ปลิเคโธ สงฺโค ปงฺโก, เอชา มายา ชนิกา สญฺชนนี สิพฺพินี ชาลินี สริตา วิสตฺติกา, สุตฺตํ วิสฏา อายูหินี ทุติยา ปณิธิ ภวเนตฺติ, วนํ วนโถ สนฺธโว สฺเนโห อเปกฺขา ปฏิพนฺธุ, อาสา อาสีสนา อาสีสิตตฺตํ, รูปาสา สทฺทาสา คนฺธาสา รสาสา โผฏฺฐพฺพาสา, ลาภาสา ธนาสา ปุตฺตาสา ชีวิตาสา , ชปฺปา ปชปฺปา อภิชปฺปา ชปฺปนา ชปฺปิตตฺตํ โลลุปฺปํ โลลุปฺปายนา โลลุปฺปายิตตฺตํ ปุจฺฉญฺฉิกตา สาธุกมฺยตา, อธมฺมราโค วิสมโลโภ นิกนฺติ นิกามนา ปตฺถนา ปิหนา สมฺปตฺถนา, กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา, รูปตณฺหา อรูปตณฺหา นิโรธตณฺหา, รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺฐพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา, โอโฆ โยโค คนฺโถ อุปาทานํ อาวรณํ นีวรณํ ฉทนํ พนฺธนํ, อุปกฺกิเลโส อนุสโย ปริยุฏฺฐานํ ลตา เววิจฺฉํ , ทุกฺขมูลํ ทุกฺขนิทานํ ทุกฺขปฺปภโว มารปาโส มารพฬิสํ มารวิสโย, ตณฺหานที ตณฺหาชาลํ ตณฺหาคทฺทุลํ ตณฺหาสมุทฺโท อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ อิจฺฉานิทานาติ อิจฺฉานิทานกา อิจฺฉาเหตุกา อิจฺฉาปจฺจยา อิจฺฉาการณา อิจฺฉาปภวาติ – อิจฺฉานิทานาฯ

ภวสาตพทฺธาติฯ เอกํ ภวสาตํ – สุขา เวทนาฯ ทฺเว ภวสาตานิ – สุขา จ เวทนา อิฏฺฐญฺจ วตฺถุฯ ตีณิ ภวสาตานิ – โยพฺพญฺญํ, อาโรคฺยํ, ชีวิตํฯ จตฺตาริ ภวสาตานิ – ลาโภ, ยโส, ปสํสา, สุขํฯ ปญฺจ ภวสาตานิ – มนาปิกา รูปา, มนาปิกา สทฺทา, มนาปิกา คนฺธา, มนาปิกา รสา, มนาปิกา โผฏฺฐพฺพาฯ ฉ ภวสาตานิ – จกฺขุสมฺปทา, โสตสมฺปทา, ฆานสมฺปทา, ชิวฺหาสมฺปทา, กายสมฺปทา, มโนสมฺปทาฯ ภวสาตพทฺธา, สุขาย เวทนาย สาตพทฺธา, อิฏฺฐสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ พทฺธา, โยพฺพญฺเญ พทฺธา, อาโรคฺเย พทฺธา, ชีวิเต พทฺธา, ลาเภ พทฺธา, ยเส พทฺธา, ปสํสายํ พทฺธา, สุเข พทฺธา , มนาปิเกสุ รูเปสุ พทฺธา, สทฺเทสุ… คนฺเธสุ… รเสสุ… มนาปิเกสุ โผฏฺฐพฺเพสุ พทฺธา, จกฺขุสมฺปทาย พทฺธา, โสตฆานชิวฺหากายมโนสมฺปทาย พทฺธา, วิพทฺธา อาพทฺธา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพทฺธาติ – อิจฺฉานิทานา ภวสาตพทฺธาฯ

เต ทุปฺปมุญฺจา น หิ อญฺญโมกฺขาติ เต วา ภวสาตวตฺถู ทุปฺปมุญฺจา, สตฺตา วา เอตฺโต ทุมฺโมจยาฯ

กถํ เต ภวสาตวตฺถู ทุปฺปมุญฺจา? สุขา เวทนา ทุปฺปมุญฺจา, อิฏฺฐํ วตฺถุ ทุปฺปมุญฺจํ, โยพฺพญฺญํ ทุปฺปมุญฺจํ, อาโรคฺยํ ทุปฺปมุญฺจํ, ชีวิตํ ทุปฺปมุญฺจํ, ลาโภ ทุปฺปมุญฺโจ, ยโส ทุปฺปมุญฺโจ, ปสํสา ทุปฺปมุญฺจา, สุขํ ทุปฺปมุญฺจํ, มนาปิกา รูปา ทุปฺปมุญฺจา, มนาปิกา สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฏฺฐพฺพา ทุปฺปมุญฺจา, จกฺขุสมฺปทา ทุปฺปมุญฺจา, โสตฆานชิวฺหากายมโนสมฺปทา ทุปฺปมุญฺจา ทุมฺโมจยา ทุปฺปโมจยา ทุนฺนิเวฐยา ทุพฺพินิเวฐยา , ทุตฺตรา ทุปฺปตรา ทุสฺสมติกฺกมา ทุพฺพินิวตฺตาฯ เอวํ เต ภวสาตวตฺถู ทุปฺปมุญฺจาฯ

กถํ สตฺตา เอตฺโต ทุมฺโมจยา? สุขาย เวทนาย สตฺตา ทุมฺโมจยา, อิฏฺฐสฺมา วตฺถุสฺมา ทุมฺโมจยา, โยพฺพญฺญา ทุมฺโมจยา, อาโรคฺยา ทุมฺโมจยา, ชีวิตา ทุมฺโมจยา, ลาภา ทุมฺโมจยา, ยสา ทุมฺโมจยา, ปสํสาย ทุมฺโมจยา, สุขา ทุมฺโมจยา , มนาปิเกหิ รูเปหิ ทุมฺโมจยา, มนาปิเกหิ สทฺเทหิ… คนฺเธหิ… รเสหิ… โผฏฺฐพฺเพหิ ทุมฺโมจยา, จกฺขุสมฺปทาย ทุมฺโมจยา, โสตฆานชิวฺหากายมโนสมฺปทาย ทุมฺโมจยา ทุรุทฺธรา [ทุทฺธรา (ก.)], ทุสฺสมุทฺธรา ทุพฺพุฏฺฐาปยา ทุสฺสมุฏฺฐาปยา ทุนฺนิเวฐยา ทุพฺพินิเวฐยา ทุตฺตรา ทุปฺปตรา ทุสฺสมติกฺกมา ทุพฺพินิวตฺตาฯ เอวํ สตฺตา เอตฺโต ทุมฺโมจยาติ – เต ทุปฺปมุญฺจาฯ

หิ อญฺญโมกฺขาติ เต อตฺตนา ปลิปปลิปนฺนา น สกฺโกนฺติ ปรํ ปลิปปลิปนฺนํ อุทฺธริตุํฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘โส วต, จุนฺท, อตฺตนา ปลิปปลิปนฺโน ปรํ ปลิปปลิปนฺนํ อุทฺธริสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ โส วต, จุนฺท, อตฺตนา อทนฺโต อวินีโต อปรินิพฺพุโต ปรํ ทเมสฺสติ วิเนสฺสติ ปรินิพฺพาเปสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติฯ เอวมฺปิ น หิ อญฺญโมกฺขาฯ

อถ วา นตฺถญฺโญ โกจิ โมเจตาฯ เต ยทิ มุญฺเจยฺยุํ, สเกน ถาเมน สเกน พเลน สเกน วีริเยน สเกน ปรกฺกเมน สเกน ปุริสถาเมน สเกน ปุริสพเลน สเกน ปุริสวีริเยน สเกน ปุริสปรกฺกเมน อตฺตนา สมฺมาปฏิปทํ อนุโลมปฏิปทํ อปจฺจนีกปฏิปทํ อนฺวตฺถปฏิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ ปฏิปชฺชมานา มุญฺเจยฺยุนฺติฯ เอวมฺปิ น หิ อญฺญโมกฺขาฯ

วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา –

‘‘นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย, กถํกถิํ โธตก กิญฺจิ โลเก;

ธมฺมญฺจ เสฏฺฐํ อภิชานมาโน, เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสี’’ติฯ

เอวมฺปิ น หิ อญฺญโมกฺขาฯ

วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา –

‘‘อตฺตนาว กตํ ปาปํ, อตฺตนา สํกิลิสฺสติ;

อตฺตนา อกตํ ปาปํ, อตฺตนาว วิสุชฺฌติ;

สุทฺธี อสุทฺธิ ปจฺจตฺตํ, นาญฺโญ อญฺญํ วิโสธเย’’ติฯ

เอวมฺปิ น หิ อญฺญโมกฺขาฯ

วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา – ‘‘เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ติฏฺฐเตว นิพฺพานํ, ติฏฺฐติ นิพฺพานคามิมคฺโค, ติฏฺฐามหํ สมาทเปตาฯ อถ จ ปน มม สาวกา มยา เอวํ โอวทิยมานา เอวํ อนุสาสิยมานา อปฺเปกจฺเจ อจฺจนฺตนิฏฺฐํ นิพฺพานํ อาราเธนฺติ, เอกจฺเจ นาราเธนฺติฯ เอตฺถ กฺยาหํ, พฺราหฺมณ, กโรมิ? มคฺคกฺขายี, พฺราหฺมณ, ตถาคโตฯ มคฺคํ พุทฺโธ อาจิกฺขติ ฯ อตฺตนา ปฏิปชฺชมานา มุญฺเจยฺยุ’’นฺติฯ เอวมฺปิ น หิ อญฺญโมกฺขาติ – เต ทุปฺปมุญฺจา น หิ อญฺญโมกฺขาฯ

ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานาติฯ ปจฺฉา วุจฺจติ อนาคตํ, ปุเร วุจฺจติ อตีตํฯ อปิ จ อตีตํ อุปาทาย อนาคตญฺจ ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ ปจฺฉา, อนาคตํ อุปาทาย อตีตญฺจ ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ ปุเรฯ กถํ ปุเร อเปกฺขํ กโรติ? ‘‘เอวํรูโป อโหสิํ อตีตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทิํ สมนฺนาเนติฯ ‘‘เอวํเวทโน อโหสิํ… เอวํสญฺโญ อโหสิํ… เอวํสงฺขาโร อโหสิํ… เอวํวิญฺญาโณ อโหสิํ อตีตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทิํ สมนฺนาเนติฯ เอวมฺปิ ปุเร อเปกฺขํ กโรติฯ

อถ วา ‘‘อิติ เม จกฺขุ อโหสิ อตีตมทฺธานํ, อิติ รูปา’’ติ – ตตฺถ ฉนฺทราคปฏิพทฺธํ โหติ วิญฺญาณํฯ ฉนฺทราคปฏิพทฺธตฺตา วิญฺญาณสฺส ตทภินนฺทติฯ ตทภินนฺทนฺโต เอวมฺปิ ปุเร อเปกฺขํ กโรติฯ ‘‘อิติ เม โสตํ อโหสิ อตีตมทฺธานํ, อิติ สทฺทา’’ติ…เป.… ‘‘อิติ เม ฆานํ อโหสิ อตีตมทฺธานํ, อิติ คนฺธา’’ติ… ‘‘อิติ เม ชิวฺหา อโหสิ อตีตมทฺธานํ, อิติ รสา’’ติ… ‘‘อิติ เม กาโย อโหสิ อตีตมทฺธานํ, อิติ โผฏฺฐพฺพา’’ติ… ‘‘อิติ เม มโน อโหสิ อตีตมทฺธานํ, อิติ ธมฺมา’’ติ – ตตฺถ ฉนฺทราคปฏิพทฺธํ โหติ วิญฺญาณํฯ ฉนฺทราคปฏิพทฺธตฺตา วิญฺญาณสฺส ตทภินนฺทติฯ ตทภินนฺทนฺโต เอวมฺปิ ปุเร อเปกฺขํ กโรติฯ

อถ วา ยานิสฺส ตานิ ปุพฺเพ มาตุคาเมน สทฺธิํ หสิตลปิตกีฬิตานิ ตทสฺสาเทติ ตํ นิกาเมติ, เตน จ วิตฺติํ อาปชฺชติฯ เอวมฺปิ ปุเร อเปกฺขํ กโรติฯ

กถํ ปจฺฉา อเปกฺขํ กโรติ? ‘‘เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทิํ สมนฺนาเนติฯ ‘‘เอวํเวทโน สิยํ… เอวํสญฺโญ สิยํ… เอวํสงฺขาโร สิยํ… เอวํวิญฺญาโณ สิยํ อนาคตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทิํ สมนฺนาเนติฯ เอวมฺปิ ปจฺฉา อเปกฺขํ กโรติฯ

อถ วา ‘‘อิติ เม จกฺขุ สิยา อนาคตมทฺธานํ, อิติ รูปา’’ติ – อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ ปณิทหติฯ เจตโส ปณิธานปจฺจยา ตทภินนฺทติฯ ตทภินนฺทนฺโต เอวมฺปิ ปจฺฉา อเปกฺขํ กโรติฯ ‘‘อิติ เม โสตํ สิยา อนาคตมทฺธานํ, อิติ สทฺทา’’ติ… ‘‘อิติ เม ฆานํ สิยา อนาคตมทฺธานํ, อิติ คนฺธา’’ติ… ‘‘อิติ เม ชิวฺหา สิยา อนาคตมทฺธานํ, อิติ รสา’’ติ… ‘‘อิติ เม กาโย สิยา อนาคตมทฺธานํ, อิติ โผฏฺฐพฺพา’’ติ… ‘‘อิติ เม มโน สิยา อนาคตมทฺธานํ, อิติ ธมฺมา’’ติ – อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ ปณิทหติฯ เจตโส ปณิธานปจฺจยา ตทภินนฺทติฯ ตทภินนฺทนฺโต เอวมฺปิ ปจฺฉา อเปกฺขํ กโรติฯ

อถ วา ‘‘อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวญฺญตโร วา’’ติ – อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ ปณิทหติฯ เจตโส ปณิธานปจฺจยา ตทภินนฺทติฯ ตทภินนฺทนฺโต เอวมฺปิ ปจฺฉา อเปกฺขํ กโรตีติ – ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานาฯ

อิเม ว กาเม ปุริเม ว ชปฺปนฺติฯ อิเม ว กาเมติ ปจฺจุปฺปนฺเน ปญฺจ กามคุเณ อิจฺฉนฺตา สาทิยนฺตา ปตฺถยนฺตา ปิหยนฺตา อภิชปฺปนฺตาฯ ปุริเม ว ชปฺปนฺติ อตีเต ปญฺจ กามคุเณ ชปฺปนฺตา ปชปฺปนฺตา อภิชปฺปนฺตาติ – อิเม ว กาเม ปุริเม ว ชปฺปํฯ

เตนาห ภควา –

‘‘อิจฺฉานิทานา ภวสาตพทฺธา, เต ทุปฺปมุญฺจา น หิ อญฺญโมกฺขา;

ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานา, อิเม ว กาเม ปุริเม ว ชปฺป’’นฺติฯ

[9]

กาเมสุ คิทฺธา ปสุตา ปมูฬฺหา, อวทานิยา เต วิสเม นิวิฏฺฐา;

ทุกฺขูปนีตา ปริเทวยนฺติ, กิํสู ภวิสฺสาม อิโต จุตาเสฯ

กาเมสุ คิทฺธา ปสุตา ปมูฬฺหาติฯ กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ เคโธ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ กิเลสกาเมน วตฺถุกาเมสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา [อชฺโฌปนฺนา (สี. สฺยา.)] ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ – กาเมสุ คิทฺธาฯ

ปสุตาติ เยปิ กาเม เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ, ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา, ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตาฯ เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ…เป.… ปริเยสนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา, ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตา ฯ เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปฏิลภนฺติ… สทฺเท… คนฺเธ … รเส… โผฏฺฐพฺเพ ปฏิลภนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา, ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตาฯ เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปริภุญฺชนฺติ … สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ ปริภุญฺชนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา, ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตาฯ ยถา กลหการโก กลหปสุโต, กมฺมการโก กมฺมปสุโต, โคจเร จรนฺโต โคจรปสุโต, ฌายี ฌานปสุโต; เอวเมว เยปิ กาเม เอสนฺติ คเวสติ ปริเยสนฺติ, ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตาฯ เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ…เป.… ปริเยสนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตาฯ

เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปฏิลภนฺติ… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ ปฏิลภนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา, ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตาฯ เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปริภุญฺชนฺติ… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ ปริภุญฺชนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา, ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตาฯ

ปมูฬฺหาติ เยภุยฺเยน เทวมนุสฺสา ปญฺจสุ กามคุเณสุ มุยฺหนฺติ สมฺมุยฺหนฺติ สมฺปมุยฺหนฺติ มูฬฺหา สมฺมูฬฺหา สมฺปมูฬฺหา อวิชฺชาย อนฺธีกตา อาวุตา นิวุตา โอวุตา ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ปฏิกุชฺชิตาติ – กาเมสุ คิทฺธา ปสุตา ปมูฬฺหาฯ

อวทานิยา เต วิสเม นิวิฏฺฐาติฯ อวทานิยาติ อวคจฺฉนฺตีติปิ อวทานิยา, มจฺฉริโนปิ วุจฺจนฺติ อวทานิยา, พุทฺธานํ สาวกานํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสิฏฺฐิํ นาทิยนฺตีติ – อวทานิยาฯ กถํ อวคจฺฉนฺตีติ อวทานิยา? นิรยํ คจฺฉนฺติ, ติรจฺฉานโยนิํ คจฺฉนฺติ, เปตฺติวิสยํ คจฺฉนฺตีติ, เอวํ อาคจฺฉนฺตีติ – อวทานิยาฯ กถํ มจฺฉริโน วุจฺจนฺติ อวทานิยา? ปญฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํฯ ยํ เอวรูปํ มจฺฉริยํ มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกญฺจุกตา อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส, อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํฯ อปิ จ, ขนฺธมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, ธาตุมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, อายตนมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ คาโหฯ อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํฯ อิมินา มจฺฉริเยน อวทญฺญุตาย สมนฺนาคตา ชนา ปมตฺตาฯ เอวํ มจฺฉริโน วุจฺจนฺติ อวทานิยาฯ กถํ พุทฺธานํ สาวกานํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสิฏฺฐิํ นาทิยนฺตีติ – อวทานิยา? พุทฺธานํ สาวกานํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสิฏฺฐิํ น อาทิยนฺติ น สุสฺสุสนฺติ, น โสตํ โอทหนฺติ, น อญฺญา จิตฺตํ อุปฏฺฐเปนฺติ, อนสฺสวา อวจนกรา ปฏิโลมวุตฺติโน, อญฺเญเนว มุขํ กโรนฺติฯ เอวํ พุทฺธานํ สาวกานํ [พุทฺธานํ พุทฺธสาวกานํ (สี. สฺยา.)] วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสิฏฺฐิํ นาทิยนฺตีติ อวทานิยาติ – อวทานิยาฯ

เต วิสเม นิวิฏฺฐาติ วิสเม กายกมฺเม นิวิฏฺฐา, วิสเม วจีกมฺเม นิวิฏฺฐา, วิสเม มโนกมฺเม นิวิฏฺฐา, วิสเม ปาณาติปาเต นิวิฏฺฐา, วิสเม อทินฺนาทาเน นิวิฏฺฐา, วิสเม กาเมสุมิจฺฉาจาเร นิวิฏฺฐา, วิสเม มุสาวาเท นิวิฏฺฐา, วิสมาย ปิสุณาย วาจาย นิวิฏฺฐา , วิสมาย ผรุสาย วาจาย… วิสเม สมฺผปฺปลาเป… วิสมาย อภิชฺฌาย นิวิฏฺฐา, วิสเม พฺยาปาเท… วิสมาย มิจฺฉาทิฏฺฐิยา นิวิฏฺฐา, วิสเมสุ สงฺขาเรสุ นิวิฏฺฐา, วิสเมสุ ปญฺจสุ กามคุเณสุ นิวิฏฺฐา, วิสเมสุ ปญฺจสุ นีวรเณสุ นิวิฏฺฐา วินิวิฏฺฐา ปติฏฺฐิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ – อวทานิยา เต วิสเม นิวิฏฺฐาฯ

ทุกฺขูปนีตา ปริเทวยนฺตีติฯ ทุกฺขูปนีตาติ ทุกฺขปฺปตฺตา ทุกฺขสมฺปตฺตา ทุกฺขูปคตา, มารปฺปตฺตา มารสมฺปตฺตา มารูปคตา, มรณปฺปตฺตา มรณสมฺปตฺตา มรณูปคตาฯ ปริเทวยนฺตีติ ลปนฺติ ลาลปนฺติ [สลฺลปนฺติ (สี.)], โสจนฺติ กิลมนฺติ ปริเทวนฺติ อุรตฺตาฬิํ กนฺทนฺติ สมฺโมหํ อาปชฺชนฺตีติ – ทุกฺขูปนีตา ปริเทวยนฺติฯ

กิํสู ภวิสฺสาม อิโต จุตาเสติ อิโต จุตา กิํ ภวิสฺสาม? เนรยิกา ภวิสฺสาม, ติรจฺฉานโยนิกา ภวิสฺสาม, เปตฺติวิสยิกา ภวิสฺสาม, มนุสฺสา ภวิสฺสาม, เทวา ภวิสฺสาม, รูปี ภวิสฺสาม, อรูปี ภวิสฺสาม, สญฺญี ภวิสฺสาม, อสญฺญี ภวิสฺสาม, เนวสญฺญีนาสญฺญี ภวิสฺสาม, ‘‘ภวิสฺสาม นุ โข มยํ อนาคตมทฺธานํ, นนุ โข ภวิสฺสาม อนาคตมทฺธานํ, กิํ นุ โข ภวิสฺสาม อนาคตมทฺธานํ, กถํ นุ โข ภวิสฺสาม อนาคตมทฺธานํ, กิํ หุตฺวา กิํ ภวิสฺสาม นุ โข มยํ อนาคตมทฺธาน’’นฺติ สํสยปกฺขนฺทา วิมติปกฺขนฺทา ทฺเวฬฺหกชาตา ลปนฺติ ลาลปนฺติ, โสจนฺติ กิลมนฺติ ปริเทวนฺติ อุรตฺตาฬิํ กนฺทนฺติ สมฺโมหํ อาปชฺชนฺตีติ – กิํสู ภวิสฺสาม อิโต จุตาเสฯ

เตนาห ภควา –

‘‘กาเมสุ คิทฺธา ปสุตา ปมูฬฺหา, อวทานิยา เต วิสเม นิวิฏฺฐา;

ทุกฺขูปนีตา ปริเทวยนฺติ, กิํสู ภวิสฺสาม อิโต จุตาเส’’ติฯ

[10]

ตสฺมา หิ สิกฺเขถ อิเธว ชนฺตุ, ยํ กิญฺจิ ชญฺญา วิสมนฺติ โลเก;

น ตสฺส เหตู วิสมํ จเรยฺย, อปฺปญฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีราฯ

ตสฺมา หิ สิกฺเขถ อิเธว ชนฺตูติฯ ตสฺมาติ ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตนฺนิทานา, เอตมาทีนวํ สมฺปสฺสมาโน กาเมสูติ – ตสฺมาฯ สิกฺเขถาติ ติสฺโส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขาฯ

กตมา อธิสีลสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุฯ ขุทฺทโก สีลกฺขนฺโธ, มหนฺโต สีลกฺขนฺโธ, สีลํ ปติฏฺฐา อาทิ จรณํ สํยโม สํวโร โมกฺขํ ปาโมกฺขํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อยํ อธิสีลสิกฺขาฯ

กตมา อธิจิตฺตสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิํ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ อธิจิตฺตสิกฺขาฯ

กตมา อธิปญฺญาสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ ปญฺญวา โหติ อุทยตฺถคามินิยา ปญฺญาย สมนฺนาคโต, อริยาย นิพฺเพธิกาย สมฺมาทุกฺขกฺขยคามินิยา ฯ โส ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ‘‘อิเม อาสวา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ อาสวสมุทโย’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ อาสวนิโรโธ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ – อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาฯ

อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย, ชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปสฺสนฺโต สิกฺเขยฺย , ปจฺจเวกฺขนฺโต สิกฺเขยฺย, จิตฺตํ อธิฏฺฐหนฺโต สิกฺเขยฺย, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต สิกฺเขยฺย, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต สิกฺเขยฺย, สติํ อุปฏฺฐเปนฺโต สิกฺเขยฺย, จิตฺตํ สมาทหนฺโต สิกฺเขยฺย, ปญฺญาย ปชานนฺโต สิกฺเขยฺย, อภิญฺเญยฺยํ อภิชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปริญฺเญยฺยํ ปริชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต สิกฺเขยฺย, ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺเขยฺย , สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺเขยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺยฯ

อิธาติ อิมิสฺสา ทิฏฺฐิยา อิมิสฺสา ขนฺติยา อิมิสฺสา รุจิยา อิมสฺมิํ อาทาเย อิมสฺมิํ ธมฺเม อิมสฺมิํ วินเย อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย อิมสฺมิํ ปาวจเน อิมสฺมิํ พฺรหฺมจริเย อิมสฺมิํ สตฺถุสาสเน อิมสฺมิํ อตฺตภาเว อิมสฺมิํ มนุสฺสโลเก – เตน วุจฺจติ อิธาติฯ ชนฺตูติ สตฺโต นโร…เป.… มนุโชติ – ตสฺมา หิ สิกฺเขถ อิเธว ชนฺตุฯ

ยํ กิญฺจิ ชญฺญา วิสมนฺติ โลเกติฯ ยํ กิญฺจีติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ [ปริทายวจนเมตํ (สฺยา.)] – ยํ กิญฺจีติฯ วิสมนฺติ ชญฺญาติ วิสมํ กายกมฺมํ วิสมนฺติ ชาเนยฺย, วิสมํ วจีกมฺมํ วิสมนฺติ ชาเนยฺย, วิสมํ มโนกมฺมํ วิสมนฺติ ชาเนยฺย, วิสมํ ปาณาติปาตํ วิสโมติ ชาเนยฺย, วิสมํ อทินฺนาทานํ วิสมนฺติ ชาเนยฺย, วิสมํ กาเมสุมิจฺฉาจารํ วิสโมติ ชาเนยฺย, วิสมํ มุสาวาทํ วิสโมติ ชาเนยฺย, วิสมํ ปิสุณํ วาจํ วิสมาติ ชาเนยฺย, วิสมํ ผรุสํ วาจํ วิสมาติ ชาเนยฺย, วิสมํ สมฺผปฺปลาปํ วิสโมติ ชาเนยฺย, วิสมํ อภิชฺฌํ วิสมาติ ชาเนยฺย, วิสมํ พฺยาปาทํ วิสโมติ ชาเนยฺย, วิสมํ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ วิสมาติ ชาเนยฺย, วิสเม สงฺขาเร วิสมาติ ชาเนยฺย, วิสเม ปญฺจ กามคุเณ วิสมาติ ชาเนยฺย, วิสเม ปญฺจ นีวรเณ วิสมาติ ชาเนยฺย อาชาเนยฺย วิชาเนยฺย ปฏิวิชาเนยฺย ปฏิวิชฺเฌยฺยฯ โลเกติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกติ – ยํ กิญฺจิ ชญฺญา วิสมนฺติ โลเกฯ

น ตสฺส เหตู วิสมํ จเรยฺยาติฯ

วิสมสฺส กายกมฺมสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส วจีกมฺมสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส มโนกมฺมสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส ปาณาติปาตสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส อทินฺนาทานสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส กาเมสุมิจฺฉาจารสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส มุสาวาทสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมาย ปิสุณาย วาจาย เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมาย ผรุสาย วาจาย เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส สมฺผปฺปลาปสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมาย อภิชฺฌาย เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส พฺยาปาทสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมาย มิจฺฉาทิฏฺฐิยา เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมานํ สงฺขารานํ เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมานํ ปญฺจนฺนํ กามคุณานํ เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมานํ ปญฺจนฺนํ นีวรณานํ เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมาย เจตนาย เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมาย ปตฺถนาย เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมาย ปณิธิยา เหตุ วิสมํ น จเรยฺย น อาจเรยฺย น สมาจเรยฺย น สมาทาย วตฺเตยฺยาติ – น ตสฺส เหตู วิสมํ จเรยฺยฯ

อปฺปญฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีราติฯ ชีวิตนฺติ อายุ ฐิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนา ชีวิตํ ชีวิตินฺทฺริยํฯ อปิ จ, ทฺวีหิ การเณหิ อปฺปกํ ชีวิตํ – ฐิติปริตฺตตาย วา อปฺปกํ ชีวิตํ, สรสปริตฺตตาย วา อปฺปกํ ชีวิตํฯ กถํ ฐิติปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ? อตีเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิตฺถ, น ชีวติ น ชีวิสฺสติ; อนาคเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิสฺสติ, น ชีวติ น ชีวิตฺถ; ปจฺจุปฺปนฺเน จิตฺตกฺขเณ ชีวติ, น ชีวิตฺถ น ชีวิสฺสติฯ

‘‘ชีวิตํ อตฺตภาโว จ, สุขทุกฺขา จ เกวลา;

เอกจิตฺตสมายุตฺตา, ลหุโส วตฺตเต ขโณฯ

‘‘จุลฺลาสีติสหสฺสานิ , กปฺปา ติฏฺฐนฺติ เย มรู;

นตฺเวว เตปิ ชีวนฺติ, ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สํยุตาฯ

‘‘เย นิรุทฺธา มรนฺตสฺส, ติฏฺฐมานสฺส วา อิธ;

สพฺเพปิ สทิสา ขนฺธา, คตา อปฺปฏิสนฺธิกาฯ

‘‘อนนฺตรา จ เย ภคฺคา [ภงฺคา (สี. สฺยา.)], เย จ ภคฺคา อนาคตา;

ตทนฺตเร นิรุทฺธานํ, เวสมํ นตฺถิ ลกฺขเณฯ

‘‘อนิพฺพตฺเตน น ชาโต, ปจฺจุปฺปนฺเนน ชีวติ;

จิตฺตภคฺคา มโต โลโก, ปญฺญตฺติ ปรมตฺถิยาฯ

‘‘ยถา นินฺนา ปวตฺตนฺติ, ฉนฺเทน ปริณามิตา;

อจฺฉินฺนธารา วตฺตนฺติ, สฬายตนปจฺจยาฯ

‘‘อนิธานคตา ภคฺคา, ปุญฺโช นตฺถิ อนาคเต;

นิพฺพตฺตา เย จ [นิพฺพตฺตาเยว (สพฺพตฺถ)] ติฏฺฐนฺติ, อารคฺเค สาสปูปมาฯ

‘‘นิพฺพตฺตานญฺจ ธมฺมานํ, ภงฺโค เนสํ ปุรกฺขโต;

ปโลกธมฺมา ติฏฺฐนฺติ, ปุราเณหิ อมิสฺสิตาฯ

‘‘อทสฺสนโต อายนฺติ, ภงฺคา คจฺฉนฺติ ทสฺสนํ;

วิชฺชุปฺปาโทว อากาเส, อุปฺปชฺชนฺติ วยนฺติ จา’’ติฯ

เอวํ ฐิติปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํฯ

กถํ สรสปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ? อสฺสาสูปนิพนฺธํ ชีวิตํ, ปสฺสาสูปนิพนฺธํ ชีวิตํ, อสฺสาสปสฺสาสูปนิพนฺธํ ชีวิตํ, มหาภูตูปนิพนฺธํ ชีวิตํ, กพฬีการาหารูปนิพนฺธํ ชีวิตํ, อุสฺมูปนิพนฺธํ ชีวิตํ, วิญฺญาณูปนิพนฺธํ ชีวิตํฯ มูลมฺปิ อิเมสํ ทุพฺพลํ, ปุพฺพเหตูปิ อิเมสํ ทุพฺพลาฯ เย ปจฺจยา เตปิ ทุพฺพลา, เยปิ ปภาวิกา เตปิ ทุพฺพลาฯ สหภูมิ อิเมสํ ทุพฺพลา, สมฺปโยคาปิ อิเมสํ ทุพฺพลา, สหชาปิ อิเมสํ ทุพฺพลา, ยาปิ ปโยชิกา สาปิ ทุพฺพลา, อญฺญมญฺญํ อิเม นิจฺจทุพฺพลา, อญฺญมญฺญํ อนวฏฺฐิตา อิเมฯ อญฺญมญฺญํ ปริปาตยนฺติ อิเม, อญฺญมญฺญสฺส หิ นตฺถิ ตายิตา, น จาปิ ฐเปนฺติ อญฺญมญฺญํ อิเมฯ โยปิ นิพฺพตฺตโก โส น วิชฺชติฯ

‘‘น จ เกนจิ โกจิ หายติ, คนฺธพฺพา จ อิเม หิ สพฺพโส;

ปุริเมหิ ปภาวิกา อิเม, เยปิ ปภาวิกา เต ปุเร มตา;

ปุริมาปิ จ ปจฺฉิมาปิ จ, อญฺญมญฺญํ น กทาจิ มทฺทสํสู’’ติฯ

เอวํ สรสปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํฯ

อปิ จ จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ ชีวิตํ อุปาทาย มนุสฺสานํ อปฺปกํ ชีวิตํ ปริตฺตกํ ชีวิตํ โถกํ [โถกกํ (ก.)] ชีวิตํ ขณิกํ ชีวิตํ ลหุกํ ชีวิตํ อิตฺตรํ ชีวิตํ อนทฺธนียํ ชีวิตํ นจิรฏฺฐิติกํ ชีวิตํฯ ตาวติํสานํ เทวานํ…เป.… ยามานํ เทวานํ… ตุสิตานํ เทวานํ… นิมฺมานรตีนํ เทวานํ… ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ… พฺรหฺมกายิกานํ เทวานํ ชีวิตํ อุปาทาย มนุสฺสานํ อปฺปกํ ชีวิตํ ปริตฺตกํ ชีวิตํ โถกํ ชีวิตํ ขณิกํ ชีวิตํ ลหุกํ ชีวิตํ อิตฺตรํ ชีวิตํ อนทฺธนียํ ชีวิตํ นจิรฏฺฐิติกํ ชีวิตํฯ

วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘อปฺปมิทํ , ภิกฺขเว, มนุสฺสานํ อายุฯ คมนิโย สมฺปราโย มนฺตาย โพทฺธพฺพํ, กตฺตพฺพํ กุสลํ, จริตพฺพํ พฺรหฺมจริยํ, นตฺถิ ชาตสฺส อมรณํฯ โย, ภิกฺขเว, จิรํ ชีวติ โส วสฺสสตํ อปฺปํ วา ภิยฺโย’’ฯ

‘‘อปฺปมายุ มนุสฺสานํ, หีเฬยฺย นํ สุโปริโส;

จเรยฺยาทิตฺตสีโสว นตฺถิ มจฺจุสฺสนาคโมฯ

‘‘อจฺจยนฺติ อโหรตฺตา, ชีวิตํ อุปรุชฺฌติ;

อายุ ขิยฺยติ มจฺจานํ, กุนฺนทีนํว โอทก’’นฺติฯ

อปฺปญฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีราติฯ ธีราติ ธีรา, ธิติมาติ ธีรา, ธิติสมฺปนฺนาติ ธีรา, ธีกตปาปาติ ธีราฯ ธี วุจฺจติ ปญฺญาฯ ยา ปญฺญา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย สลฺลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปุญฺญํ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา ภูริ เมธา ปริณายิกา วิปสฺสนา สมฺปชญฺญํ ปโตโท ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ ปญฺญาสตฺถํ ปญฺญาปาสาโท ปญฺญาอาโลโก ปญฺญาโอภาโส ปญฺญาปชฺโชโต ปญฺญารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ, ตาย ปญฺญาย สมนฺนาคตตฺตา ธีราฯ อปิ จ ขนฺธธีรา ธาตุธีรา อายตนธีรา, ปฏิจฺจสมุปฺปาทธีรา สติปฏฺฐานธีรา สมฺมปฺปธานธีรา อิทฺธิปาทธีรา, อินฺทฺริยธีรา พลธีรา โพชฺฌงฺคธีรา มคฺคธีรา ผลธีรา นิพฺพานธีราฯ เต ธีรา เอวมาหํสุ – ‘‘มนุสฺสานํ อปฺปกํ ชีวิตํ, ปริตฺตกํ ชีวิตํ , โถกํ ชีวิตํ, ขณิกํ ชีวิตํ, ลหุกํ ชีวิตํ, อิตฺตรํ ชีวิตํ, อนทฺธนียํ ชีวิตํ, นจิรฏฺฐิติกํ ชีวิต’’นฺติฯ เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – อปฺปญฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีราฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ตสฺมา หิ สิกฺเขถ อิเธว ชนฺตุ, ยํ กิญฺจิ ชญฺญา วิสมนฺติ โลเก;

น ตสฺส เหตู วิสมํ จเรยฺย, อปฺปญฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีรา’’ติฯ

[11]

ปสฺสามิ โลเก ปริผนฺทมานํ, ปชํ อิมํ ตณฺหคตํ ภเวสุ;

หีนา นรา มจฺจุมุเข ลปนฺติ, อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสุฯ

ปสฺสามิ โลเก ปริผนฺทมานนฺติฯ ปสฺสามีติ มํสจกฺขุนาปิ ปสฺสามิ, ทิพฺพจกฺขุนาปิ ปสฺสามิ, ปญฺญาจกฺขุนาปิ ปสฺสามิ, พุทฺธจกฺขุนาปิ ปสฺสามิ, สมนฺตจกฺขุนาปิ ปสฺสามิ ทกฺขามิ โอโลเกมิ นิชฺฌายามิ อุปปริกฺขามิฯ โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกฯ

ปริผนฺทมานนฺติ ตณฺหาผนฺทนาย ผนฺทมานํ, ทิฏฺฐิผนฺทนาย ผนฺทมานํ, กิเลสผนฺทนาย ผนฺทมานํ, ปโยคผนฺทนาย ผนฺทมานํ, วิปากผนฺทนาย ผนฺทมานํ, ทุจฺจริตผนฺทนาย ผนฺทมานํ, รตฺตํ ราเคน ผนฺทมานํ, ทุฏฺฐํ โทเสน ผนฺทมานํ, มูฬฺหํ โมเหน ผนฺทมานํ, วินิพทฺธํ มาเนน ผนฺทมานํ, ปรามฏฺฐํ ทิฏฺฐิยา ผนฺทมานํ, วิกฺเขปคตํ อุทฺธจฺเจน ผนฺทมานํ, อนิฏฺฐงฺคตํ วิจิกิจฺฉาย ผนฺทมานํ, ถามคตํ อนุสเยหิ ผนฺทมานํ, ลาเภน ผนฺทมานํ, อลาเภน ผนฺทมานํ, ยเสน ผนฺทมานํ, อยเสน ผนฺทมานํ, ปสํสาย ผนฺทมานํ, นินฺทาย ผนฺทมานํ, สุเขน ผนฺทมานํ, ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, ชาติยา ผนฺทมานํ, ชราย ผนฺทมานํ, พฺยาธินา ผนฺทมานํ, มรเณน ผนฺทมานํ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาเสหิ ผนฺทมานํ, เนรยิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, ติรจฺฉานโยนิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, เปตฺติวิสยิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, มานุสิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, คพฺโภกฺกนฺติมูลเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, คพฺเภ ฐิติมูลเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, คพฺภา วุฏฺฐานมูลเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, ชาตสฺสูปนิพนฺธเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, ชาตสฺส ปราเธยฺยเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, อตฺตูปกฺกเมน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, ปรูปกฺกเมน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, ทุกฺขทุกฺเขน ผนฺทมานํ, สงฺขารทุกฺเขน ผนฺทมานํ, วิปริณามทุกฺเขน ผนฺทมานํ, จกฺขุโรเคน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, โสตโรเคน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, ฆานโรเคน ทุกฺเขน…เป.… ชิวฺหาโรเคน… กายโรเคน… สีสโรเคน… กณฺณโรเคน… มุขโรเคน… ทนฺตโรเคน… กาเสน… สาเสน… ปินาเสน… ทาเหน… ชเรน… กุจฺฉิโรเคน… มุจฺฉาย… ปกฺขนฺทิกาย… สูลาย … วิสุจิกาย… กุฏฺเฐน… คณฺเฑน… กิลาเสน… โสเสน… อปมาเรน… ททฺทุยา… กณฺฑุยา… กจฺฉุยา… รขสาย… วิตจฺฉิกาย… โลหิเตน… ปิตฺเตน… มธุเมเหน… อํสาย… ปิฬกาย… ภคนฺทเลน [ภคนฺทลาย (สฺยา.)] … ปิตฺตสมุฏฺฐาเนน อาพาเธน… เสมฺหสมุฏฺฐาเนน อาพาเธน… วาตสมุฏฺฐาเนน อาพาเธน… สนฺนิปาติเกน อาพาเธน… อุตุปริณามเชน อาพาเธน… วิสมปริหารเชน อาพาเธน… โอปกฺกมิเกน อาพาเธน … กมฺมวิปากเชน อาพาเธน… สีเตน… อุณฺเหน… ชิฆจฺฉาย… ปิปาสาย … อุจฺจาเรน… ปสฺสาเวน… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสน ทุกฺเขน… มาตุมรเณน ทุกฺเขน… ปิตุมรเณน ทุกฺเขน… ภาตุมรเณน ทุกฺเขน… ภคินิมรเณน ทุกฺเขน… ปุตฺตมรเณน ทุกฺเขน… ธีตุมรเณน ทุกฺเขน… ญาติพฺยสเนน… โภคพฺยสเนน… โรคพฺยสเนน… สีลพฺยสเนน… ทิฏฺฐิพฺยสเนน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ สมฺผนฺทมานํ วิปฺผนฺทมานํ เวธมานํ ปเวธมานํ สมฺปเวธมานํ ปสฺสามิ ทกฺขามิ โอโลเกมิ นิชฺฌายามิ อุปปริกฺขามีติ – ปสฺสามิ โลเก ปริผนฺทมานํฯ

ปชํ อิมํ ตณฺหคตํ ภเวสูติฯ ปชาติ สตฺตาธิวจนํฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา, สทฺทตณฺหา, คนฺธตณฺหา, รสตณฺหา, โผฏฺฐพฺพตณฺหา, ธมฺมตณฺหาฯ ตณฺหคตนฺติ ตณฺหาคตํ ตณฺหานุคตํ ตณฺหายานุสฏํ ตณฺหายาสนฺนํ ตณฺหาย ปาติตํ อภิภูตํ ปริยาทินฺนจิตฺตํ ภเวสูติ กามภเว รูปภเว อรูปภเวติ – ปชํ อิมํ ตณฺหคตํ ภเวสุฯ

หีนา นรา มจฺจุมุเข ลปนฺตีติฯ หีนา นราติ หีนา นรา หีเนน กายกมฺเมน สมนฺนาคตาติ หีนา นรา, หีเนน วจีกมฺเมน สมนฺนาคตาติ หีนา นรา, หีเนน มโนกมฺเมน สมนฺนาคตาติ หีนา นรา, หีเนน ปาณาติปาเตน สมนฺนาคตาติ หีนา นรา, หีเนน อทินฺนาทาเนน…เป.… หีเนน กาเมสุมิจฺฉาจาเรน… หีเนน มุสาวาเทน… หีนาย ปิสุณาย วาจาย… หีนาย ผรุสาย วาจาย… หีเนน สมฺผปฺปลาเปน… หีนาย อภิชฺฌาย… หีเนน พฺยาปาเทน… หีนาย มิจฺฉาทิฏฺฐิยา… หีเนหิ สงฺขาเรหิ… หีเนหิ ปญฺจหิ กามคุเณหิ นีวรเณหิ… หีนาย เจตนาย… หีนาย ปตฺถนาย… หีนาย ปณิธิยา สมนฺนาคตาติ หีนา นรา หีนา นิหีนา โอหีนา โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา ปริตฺตาติ – หีนา นราฯ มจฺจุมุเข ลปนฺตีติฯ มจฺจุมุเขติ มารมุเข มรณมุเข, มจฺจุปฺปตฺตา มจฺจุสมฺปตฺตา มจฺจูปาคตา, มารปฺปตฺตา มารสมฺปตฺตา มารูปาคตา, มรณปฺปตฺตา มรณสมฺปตฺตา มรณูปาคตา ลปนฺติ ลาลปนฺติ โสจนฺติ กิลมนฺติ ปริเทวนฺติ อุรตฺตาฬิํ กนฺทนฺติ สมฺโมหํ อาปชฺชนฺตีติ – หีนา นรา มจฺจุมุเข ลปนฺติฯ

อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสูติฯ ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหาฯ

ภวาภเวสูติ ภวาภเว กมฺมภเว ปุนพฺภเว กามภเว , กมฺมภเว กามภเว ปุนพฺภเว รูปภเว, กมฺมภเว รูปภเว ปุนพฺภเว อรูปภเว, กมฺมภเว อรูปภเว ปุนพฺภเว ปุนปฺปุนพฺภเว, ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุนอุปปตฺติยา ปุนปฺปุนปฏิสนฺธิยา ปุนปฺปุนอตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา, อวีตตณฺหา อวิคตตณฺหา อจตฺตตณฺหา อวนฺตตณฺหาฯ อมุตฺตตณฺหา อปฺปหีนตณฺหา อปฺปฏินิสฺสฏฺฐตณฺหาติ – อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสุฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ปสฺสามิ โลเก ปริผนฺทมานํ, ปชํ อิมํ ตณฺหคตํ ภเวสุ;

หีนา นรา มจฺจุมุเข ลปนฺติ, อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสู’’ติฯ

[12]

มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเน, มจฺเฉว [มจฺโฉว (สี.)] อปฺโปทเก ขีณโสเต;

เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺย, ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโนฯ

มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเนติฯ มมตฺตาติ ทฺเว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฏฺฐิมมตฺตญฺจฯ กตมํ ตณฺหามมตฺตํ? ยาวตา ตณฺหาสงฺขาเตน สีมกตํ มริยาทิกตํ โอธิกตํ ปริยนฺตกตํ ปริคฺคหิตํ มมายิตํฯ อิทํ มมํ, เอตํ มมํ, เอตฺตกํ มมํ, เอตฺตาวตา มมํ, มม รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺฐพฺพา, อตฺถรณา ปาวุรณา ทาสิทาสา อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา เขตฺตํ วตฺถุ หิรญฺญํ สุวณฺณํ คามนิคมราชธานิโย รฏฺฐญฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺฐาคารญฺจ, เกวลมฺปิ มหาปถวิํ ตณฺหาวเสน มมายติฯ ยาวตา อฏฺฐสตํ ตณฺหาวิจริตํ, อิทํ ตณฺหามมตฺตํฯ

กตมํ ทิฏฺฐิมมตฺตํ? วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ, ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺฐิ, ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ; ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ ทิฏฺฐิคหนํ ทิฏฺฐิกนฺตาโร ทิฏฺฐิวิสูกายิกํ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิกํ ทิฏฺฐิสญฺโญชนํ คาโห ปฏิคฺคาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริเยสคฺคาโห วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห ‘‘อยาถาวกสฺมิํ ยาถาวก’’นฺติ คาโหฯ ยาวตา ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตานิ, อิทํ ทิฏฺฐิมมตฺตํฯ มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเนติ มมายิตํ วตฺถุํ อจฺเฉทสํกิโนปิ ผนฺทนฺติ, อจฺฉินฺทนฺเตปิ ผนฺทนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ ผนฺทนฺติ, มมายิตํ วตฺถุํ วิปริณามสํกิโนปิ ผนฺทนฺติ, วิปริณามนฺเตปิ ผนฺทนฺติ, วิปริณเตปิ ผนฺทนฺติ ปผนฺทนฺติ สมฺผนฺทนฺติ วิปฺผนฺทนฺติ เวธนฺติ [เวเธนฺติ (สฺยา.)] ปเวธนฺติ สมฺปเวธนฺติฯ

เอวํ ผนฺทมาเน ปผนฺทมาเน สมฺผนฺทมาเน วิปฺผนฺทมาเน เวธมาเน ปเวธมาเน สมฺปเวธมาเน ปสฺสถ ทกฺขถ โอโลเกถ นิชฺฌายถ อุปปริกฺขถาติ – มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเนฯ

มจฺเฉว อปฺโปทเก ขีณโสเตติฯ ยถา มจฺฉา อปฺโปทเก ปริตฺโตทเก อุทกปริยาทาเน กาเกหิ วา กุลเลหิ วา พลากาหิ วา ปริปาติยมานา อุกฺขิปิยมานา ขชฺชมานา ผนฺทนฺติ ปผนฺทนฺติ สมฺผนฺทนฺติ วิปฺผนฺทนฺติ เวธนฺติ ปเวธนฺติ สมฺปเวธนฺติ; เอวเมว ปชา มมายิตํ วตฺถุํ อจฺเฉทสํกิโนปิ ผนฺทนฺติ, อจฺฉินฺทนฺเตปิ ผนฺทนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ ผนฺทนฺติ, มมายิตํ วตฺถุํ วิปริณามสํกิโนปิ ผนฺทนฺติ, วิปริณามนฺเตปิ ผนฺทนฺติ, วิปริณเตปิ ผนฺทนฺติ ปผนฺทนฺติ สมฺผนฺทนฺติ วิปฺผนฺทนฺติ เวธนฺติ ปเวธนฺติ สมฺปเวธนฺตีติ – มจฺเฉว อปฺโปทเก ขีณโสเตฯ

เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺยาติฯ เอตํ อาทีนวํ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา [ติรยิตฺวา (ก.)] วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา มมตฺเตสูติ – เอตมฺปิ ทิสฺวาฯ อมโม จเรยฺยาติ มมตฺตาติ ทฺเว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฏฺฐิมมตฺตญฺจ…เป.… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ…เป.… อิทํ ทิฏฺฐิมมตฺตํฯ ตณฺหามมตฺตํ ปหาย ทิฏฺฐิมมตฺตํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ อมมายนฺโต โสตํ อมมายนฺโต ฆานํ อมมายนฺโต ชิวฺหํ อมมายนฺโต กายํ อมมายนฺโต มนํ อมมายนฺโต รูเป… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ… ธมฺเม… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… กามธาตุํ… รูปธาตุํ… อรูปธาตุํ… กามภวํ… รูปภวํ… อรูปภวํ… สญฺญาภวํ… อสญฺญาภวํ… เนวสญฺญานาสญฺญาภวํ… เอกโวการภวํ… จตุโวการภวํ… ปญฺจโวการภวํ… อตีตํ… อนาคตํ… ปจฺจุปฺปนฺนํ… ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพ ธมฺเม อมมายนฺโต อคณฺหนฺโต อปรามสนฺโต อนภินิวิสนฺโต จเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ – เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺยฯ

ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโนติฯ ภเวสูติ กามภเว รูปภเว อรูปภเวฯ อาสตฺติ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโนติฯ ภเวสุ อาสตฺติํ อกุพฺพมาโน, ฉนฺทํ เปมํ ราคํ ขนฺติํ อกุพฺพมาโน อชนยมาโน อสญฺชนยมาโน อนิพฺพตฺตยมาโน อนภินิพฺพตฺตยมาโนติ – ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโนฯ

เตนาห ภควา –

‘‘มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเน, มจฺเฉว อปฺโปทเก ขีณโสเต;

เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺย, ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโน’’ติฯ

[13]

อุโภสุ อนฺเตสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ, ผสฺสํ ปริญฺญาย อนานุคิทฺโธ;

ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโน, น ลิมฺปตี [น ลิปฺปติ (สี.)] ทิฏฺฐสุเตสุ ธีโรฯ

อุโภสุ อนฺเตสุ วิเนยฺย ฉนฺทนฺติฯ อนฺตาติ ผสฺโส เอโก อนฺโต ผสฺสสมุทโย ทุติโย อนฺโต, อตีโต เอโก อนฺโต อนาคโต ทุติโย อนฺโต, สุขา เวทนา เอโก อนฺโต ทุกฺขา เวทนา ทุติโย อนฺโต, นามํ เอโก อนฺโต รูปํ ทุติโย อนฺโต, ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ เอโก อนฺโต ฉ พาหิรานิ อายตนานิ ทุติโย อนฺโต, สกฺกาโย เอโก อนฺโต สกฺกายสมุทโย ทุติโย อนฺโตฯ ฉนฺโทติ โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสฺเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํฯ อุโภสุ อนฺเตสุ วิเนยฺย ฉนฺทนฺติ อุโภสุ อนฺเตสุ ฉนฺทํ วิเนยฺย ปฏิวิเนยฺย ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ – อุโภสุ อนฺเตสุ วิเนยฺย ฉนฺทํฯ

ผสฺสํ ปริญฺญาย อนานุคิทฺโธติฯ

ผสฺโสติ จกฺขุสมฺผสฺโส โสตสมฺผสฺโส ฆานสมฺผสฺโส ชิวฺหาสมฺผสฺโส กายสมฺผสฺโส มโนสมฺผสฺโส, อธิวจนสมฺผสฺโส, ปฏิฆสมฺผสฺโส, สุขเวทนีโย สมฺผสฺโส ทุกฺขเวทนีโย สมฺผสฺโส อทุกฺขมสุขเวทนีโย สมฺผสฺโส, กุสโล ผสฺโส อกุสโล ผสฺโส อพฺยากโต ผสฺโส, กามาวจโร ผสฺโส รูปาวจโร ผสฺโส อรูปาวจโร ผสฺโส, สุญฺญโต ผสฺโส อนิมิตฺโต ผสฺโส อปฺปณิหิโต ผสฺโส, โลกิโย ผสฺโส โลกุตฺตโร ผสฺโส, อตีโต ผสฺโส อนาคโต ผสฺโส ปจฺจุปฺปนฺโน ผสฺโส, โย เอวรูโป ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ผสฺโสฯ

ผสฺสํ ปริญฺญายาติ ผสฺสํ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวา – ญาตปริญฺญาย, ตีรณปริญฺญาย [ติรณปริญฺญาย (สฺยา.)], ปหานปริญฺญายฯ กตมา ญาตปริญฺญา? ผสฺสํ ชานาติ – อยํ จกฺขุสมฺผสฺโส, อยํ โสตสมฺผสฺโส, อยํ ฆานสมฺผสฺโส, อยํ ชิวฺหาสมฺผสฺโส, อยํ กายสมฺผสฺโส, อยํ มโนสมฺผสฺโส, อยํ อธิวจนสมฺผสฺโส, อยํ ปฏิฆสมฺผสฺโส, อยํ สุขเวทนีโย ผสฺโส, อยํ ทุกฺขเวทนีโย ผสฺโส, อยํ อทุกฺขมสุขเวทนีโย ผสฺโส, อยํ กุสโล ผสฺโส, อยํ อกุสโล ผสฺโส, อยํ อพฺยากโต ผสฺโส, อยํ กามาวจโร ผสฺโส, อยํ รูปาวจโร ผสฺโส, อยํ อรูปาวจโร ผสฺโส, อยํ สุญฺญโต ผสฺโส, อยํ อนิมิตฺโต ผสฺโส, อยํ อปฺปณิหิโต ผสฺโส, อยํ โลกิโย ผสฺโส, อยํ โลกุตฺตโร ผสฺโส , อยํ อตีโต ผสฺโส, อยํ อนาคโต ผสฺโส, อยํ ปจฺจุปฺปนฺโน ผสฺโสติ ชานาติ ปสฺสติ – อยํ ญาตปริญฺญาฯ

กตมา ตีรณปริญฺญา? เอวํ ญาตํ กตฺวา ผสฺสํ ตีเรติฯ อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปรโต ปโลกโต อีติโต อุปทฺทวโต ภยโต อุปสคฺคโต จลโต ปภงฺคุโต อธุวโต อตาณโต อเลณโต อสรณโต ริตฺตโต ตุจฺฉโต สุญฺญโต อนตฺตโต อาทีนวโต วิปริณามธมฺมโต อสารกโต อฆมูลโต วธกโต วิภวโต สาสวโต สงฺขตโต มารามิสโต ชาติชราพฺยาธิมรณธมฺมโต โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมโต สํกิเลสธมฺมโต สมุทยโต อตฺถงฺคมโต อสฺสาทโต อาทีนวโต นิสฺสรณโต ตีเรติ – อยํ ตีรณปริญฺญาฯ

กตมา ปหานปริญฺญา? เอวํ ตีรยิตฺวา ผสฺเส ฉนฺทราคํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺติํ กโรติ อนภาวํ คเมติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘โย, ภิกฺขเว, ผสฺเสสุ ฉนฺทราโค ตํ ปชหถฯ

เอวํ โส ผสฺโส ปหีโน ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํ กโต อายติํ อนุปฺปาทธมฺโม’’ติ – อยํ ปหานปริญฺญาฯ ผสฺสํ ปริญฺญายาติฯ ผสฺสํ อิมาหิ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวาฯ อนานุคิทฺโธติฯ เคธาเอ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ยสฺเสโส เคโธ ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก ญาณคฺคินา ทฑฺโฒ, โส วุจฺจติ อคิทฺโธฯ โส รูเป อคิทฺโธ สทฺเท อคิทฺโธ คนฺเธ อคิทฺโธ รเส อคิทฺโธ โผฏฺฐพฺเพ อคิทฺโธ กุเล… คเณ… อาวาเส… ลาเภ… ยเส… ปสํสาย… สุเข… จีวเร… ปิณฺฑปาเต… เสนาสเน… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร อคิทฺโธ กามธาตุยา… รูปธาตุยา… อรูปธาตุยา… กามภเว… รูปภเว… อรูปภเว… สญฺญาภเว… อสญฺญาภเว… เนวสญฺญานาสญฺญาภเว… เอกโวการภเว… จตุโวการภเว… ปญฺจโวการภเว… อตีเต… อนาคเต… ปจฺจุปฺปนฺเน… ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ อคิทฺโธ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺฌาปนฺโน วีตเคโธ วิคตเคโธ จตฺตเคโธ วนฺตเคโธ มุตฺตเคโธ ปหีนเคโธ ปฏินิสฺสฏฺฐเคโธ วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺฐราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ – ผสฺสํ ปริญฺญาย อนานุคิทฺโธฯ

ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโนติฯ ยทนฺติ ยํฯ อตฺตครหีติ ทฺวีหิ การเณหิ อตฺตานํ ครหติ – กตตฺตา จ อกตตฺตา จฯ กถํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อตฺตานํ ครหติ? กตํ เม กายทุจฺจริตํ, อกตํ เม กายสุจริตนฺติ – อตฺตานํ ครหติฯ กตํ เม วจีทุจฺจริตํ, อกตํ เม วจีสุจริตนฺติ – อตฺตานํ ครหติฯ กตํ เม มโนทุจฺจริตํ, อกตํ เม มโนสุจริตนฺติ – อตฺตานํ ครหติฯ กโต เม ปาณาติปาโต, อกตา เม ปาณาติปาตา เวรมณีติ – อตฺตานํ ครหติฯ กตํ เม อทินฺนาทานํ, อกตา เม อทินฺนาทานา เวรมณีติ – อตฺตานํ ครหติฯ กโต เม กาเมสุมิจฺฉาจาโร, อกตา เม กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณีติ – อตฺตานํ ครหติฯ กโต เม มุสาวาโท, อกตา เม มุสาวาทา เวรมณีติ – อตฺตานํ ครหติฯ กตา เม ปิสุณา วาจา, อกตา เม ปิสุณาย วาจาย เวรมณีติ – อตฺตานํ ครหติฯ กตา เม ผรุสา วาจา, อกตา เม ผรุสาย วาจาย เวรมณีติ – อตฺตานํ ครหติฯ

กโต เม สมฺผปฺปลาโป, อกตา เม สมฺผปฺปลาปา เวรมณีติ – อตฺตานํ ครหติฯ กตา เม อภิชฺฌา, อกตา เม อนภิชฺฌาติ – อตฺตานํ ครหติฯ กโต เม พฺยาปาโท, อกโต เม อพฺยาปาโทติ – อตฺตานํ ครหติฯ กตา เม มิจฺฉาทิฏฺฐิ, อกตา เม สมฺมาทิฏฺฐีติ – อตฺตานํ ครหติฯ เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อตฺตานํ ครหติฯ อถ วา, สีเลสุมฺหิ น ปริปูรการีติ – อตฺตานํ ครหติฯ อินฺทฺริเยสุมฺหิ อคุตฺตทฺวาโรติ – อตฺตานํ ครหติฯ โภชเนมฺหิ [โภชเน (สฺยา.)] อมตฺตญฺญูติ – อตฺตานํ ครหติฯ ชาคริยํ อนนุยุตฺโตติ – อตฺตานํ ครหติฯ สติสมฺปชญฺเญน อสมนฺนาคโตติ – อตฺตานํ ครหติฯ อภาวิตา เม จตฺตาโร สติปฏฺฐานาติ – อตฺตานํ ครหติฯ อภาวิตา เม จตฺตาโร สมฺมปฺปธานาติ – อตฺตานํ ครหติฯ อภาวิตา เม จตฺตาโร อิทฺธิปาทาติ – อตฺตานํ ครหติฯ อภาวิตานิ เม ปญฺจินฺทฺริยานีติ – อตฺตานํ ครหติฯ อภาวิตานิ เม ปญฺจ พลานีติ – อตฺตานํ ครหติฯ อภาวิตา เม สตฺต โพชฺฌงฺคาติ – อตฺตานํ ครหติฯ อภาวิโต เม อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคติ – อตฺตานํ ครหติฯ ทุกฺขํ เม อปริญฺญาตนฺติ – อตฺตานํ ครหติฯ สมุทโย เม อปฺปหีโนติ – อตฺตานํ ครหติฯ มคฺโค เม อภาวิโตติ – อตฺตานํ ครหติฯ นิโรโธ เม อสจฺฉิกโตติ – อตฺตานํ ครหติฯ เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อตฺตานํ ครหติฯ เอวํ อตฺตครหิตํ กมฺมํ อกุพฺพมาโน อชนยมาโน อสญฺชนยมาโน อนิพฺพตฺตยมาโน อนภินิพฺพตฺตยมาโนติ – ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโนฯ น ลิมฺปตี ทิฏฺฐสุเตสุ ธีโรติฯ เลโปติ ทฺเว เลปา – ตณฺหาเลโป จ ทิฏฺฐิเลโป จ…เป.… อยํ ตณฺหาเลโป…เป.… อยํ ทิฏฺฐิเลโปฯ ธีโรติ ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวีฯ ธีโร ตณฺหาเลปํ ปหาย ทิฏฺฐิเลปํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา ทิฏฺเฐ น ลิมฺปติ, สุเต น ลิมฺปติ, มุเต น ลิมฺปติ, วิญฺญาเต น ลิมฺปติ, น ปลิมฺปติ [น สํลิมฺปติ (สฺยา.)], น อุปลิมฺปติฯ อลิตฺโต อปลิตฺโต [อสํลิตฺโต (สฺยา.)] อนุปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – น ลิมฺปตี ทิฏฺฐสุเตสุ ธีโรติฯ

เตนาห ภควา –

‘‘อุโภสุ อนฺเตสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ, ผสฺสํ ปริญฺญาย อนานุคิทฺโธ;

ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโน, น ลิมฺปตี ทิฏฺฐสุเตสุ ธีโร’’ติฯ

[14]

สญฺญํ ปริญฺญา วิตเรยฺย โอฆํ, ปริคฺคเหสุ มุนิ โนปลิตฺโต;

อพฺพูฬฺหสลฺโล จรมปฺปมตฺโต, นาสีสตี โลกมิมํ ปรญฺจฯ

สญฺญํ ปริญฺญา วิตเรยฺย โอฆนฺติฯ สญฺญาติ กามสญฺญา พฺยาปาทสญฺญา วิหิํสาสญฺญา เนกฺขมฺมสญฺญา อพฺยาปาทสญฺญา อวิหิํสาสญฺญา รูปสญฺญา สทฺทสญฺญา คนฺธสญฺญา รสสญฺญา โผฏฺฐพฺพสญฺญา ธมฺมสญฺญา – ยา เอวรูปา สญฺญา สญฺชานนา สญฺชานิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ สญฺญาฯ สญฺญํ ปริญฺญาติ สญฺญํ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวา – ญาตปริญฺญาย, ตีรณปริญฺญาย, ปหานปริญฺญายฯ

กตมา ญาตปริญฺญา? สญฺญํ ชานาติ – อยํ กามสญฺญา, อยํ พฺยาปาทสญฺญา, อยํ วิหิํสาสญฺญา, อยํ เนกฺขมฺมสญฺญา, อยํ อพฺยาปาทสญฺญา, อยํ อวิหิํสาสญฺญา, อยํ รูปสญฺญา, อยํ สทฺทสญฺญา, อยํ คนฺธสญฺญา, อยํ รสสญฺญา, อยํ โผฏฺฐพฺพสญฺญา, อยํ ธมฺมสญฺญาติ ชานาติ ปสฺสติ – อยํ ญาตปริญฺญาฯ

กตมา ตีรณปริญฺญา? เอวํ ญาตํ กตฺวา สญฺญํ ตีเรติฯ อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปรโต ปโลกโต อีติโต อุปทฺทวโต ภยโต อุปสคฺคโต จลโต ปภงฺคุโต…เป.… สมุทยโต อตฺถงฺคมโต อสฺสาทโต อาทีนวโต นิสฺสรณโต ตีเรติ – อยํ ตีรณปริญฺญาฯ

กตมา ปหานปริญฺญา? เอวํ ตีรยิตฺวา สญฺญาย ฉนฺทราคํ ปชหติ วิโนเทติ อนภาวํ คเมติฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา – ‘‘โย, ภิกฺขเว, สญฺญาย ฉนฺทราโค, ตํ ปชหถฯ เอวํ สา สญฺญา ปหีนา ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํ กตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา’’ติ – อยํ ปหานปริญฺญาฯ สญฺญํ ปริญฺญาติ สญฺญํ อิมาหิ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวาฯ วิตเรยฺย โอฆนฺติ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฐฆํ อวิชฺโชฆํ ตเรยฺย อุตฺตเรยฺย ปตเรยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺยาติ – สญฺญํ ปริญฺญา วิตเรยฺย โอฆํฯ

ปริคฺคเหสุ มุนิ โนปลิตฺโตติฯ ปริคฺคหาติ ทฺเว ปริคฺคหา – ตณฺหาปริคฺคโห จ ทิฏฺฐิปริคฺคโห จ…เป.… อยํ ตณฺหาปริคฺคโห…เป.… อยํ ทิฏฺฐิปริคฺคโหฯ มุนีติฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํฯ

ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ, เตน ญาเณน สมนฺนาคโต มุนิ โมนปฺปตฺโตติฯ ตีณิ โมเนยฺยานิ – กายโมเนยฺยํ, วจีโมเนยฺยํ, มโนโมเนยฺยํฯ

กตมํ กายโมเนยฺยํ? ติวิธกายทุจฺจริตานํ ปหานํ กายโมเนยฺยํ, ติวิธํ กายสุจริตํ กายโมเนยฺยํ, กายารมฺมเณ ญาณํ กายโมเนยฺยํ, กายปริญฺญา กายโมเนยฺยํ, ปริญฺญาสหคโต มคฺโค กายโมเนยฺยํ, กาเย ฉนฺทราคสฺส ปหานํ กายโมเนยฺยํ, กายสงฺขารนิโรโธ จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ กายโมเนยฺยํ – อิทํ กายโมเนยฺยํฯ

กตมํ วจีโมเนยฺยํ? จตุพฺพิธวจีทุจฺจริตานํ ปหานํ วจีโมเนยฺยํ, จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํ วจีโมเนยฺยํ, วาจารมฺมเณ ญาณํ วจีโมเนยฺยํ, วาจาปริญฺญา วจีโมเนยฺยํ, ปริญฺญาสหคโต มคฺโค วจีโมเนยฺยํ, วาจาย ฉนฺทราคสฺส ปหานํ วจีโมเนยฺยํ, วจีสงฺขารนิโรโธ ทุติยชฺฌานสมาปตฺติ วจีโมเนยฺยํ – อิทํ วจีโมเนยฺยํฯ

กตมํ มโนโมเนยฺยํ? ติวิธมโนทุจฺจริตานํ ปหานํ มโนโมเนยฺยํ, ติวิธํ มโนสุจริตํ มโนโมเนยฺยํ, จิตฺตารมฺมเณ ญาณํ มโนโมเนยฺยํ, จิตฺตปริญฺญา มโนโมเนยฺยํ, ปริญฺญาสหคโต มคฺโค มโนโมเนยฺยํ, จิตฺเต ฉนฺทราคสฺส ปหานํ มโนโมเนยฺยํ, จิตฺตสงฺขารนิโรโธ สญฺญาเวทยิตนิโรธํ มโนโมเนยฺยํ – อิทํ มโนโมเนยฺยํฯ

‘‘กายมุนิํ วาจามุนิํ, มโนมุนิมนาสวํ;

มุนิํ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ, อาหุ สพฺพปฺปหายินํฯ

‘‘กายมุนิํ วาจามุนิํ, มโนมุนิมนาสวํ;

มุนิํ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ, อาหุ นินฺหาตปาปก’’นฺติ [นิํนฺหาตปาปกนฺติ (สฺยา.)]

อิเมหิ ตีหิ โมเนยฺเยหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตา ฉ มุนิโน [ฉ มุนโย (สฺยา.)] – อคารมุนิโน, อนคารมุนิโน, เสขมุนิโน, อเสขมุนิโน, ปจฺเจกมุนิโน, มุนิมุนิโนติฯ กตเม อคารมุนิโน? เย เต อคาริกา ทิฏฺฐปทา วิญฺญาตสาสนา – อิเม อคารมุนิโนฯ กตเม อนคารมุนิโน ? เย เต ปพฺพชิตา ทิฏฺฐปทา วิญฺญาตสาสนา – อิเม อนคารมุนิโนฯ สตฺต เสขา เสขมุนิโนฯ อรหนฺโต อเสขมุนิโนฯ ปจฺเจกพุทฺธา ปจฺเจกมุนิโนฯ มุนิมุนิโน วุจฺจนฺติ ตถาคตา อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธาฯ

‘‘น โมเนน มุนิ โหติ, มูฬฺหรูโป อวิทฺทสุ;

โย จ ตุลํว ปคฺคยฺห, วรมาทาย ปณฺฑิโตฯ

‘‘ปาปานิ ปริวชฺเชติ, ส มุนิ เตน โส มุนิ;

โย มุนาติ อุโภ โลเก, มุนิ เตน ปวุจฺจติฯ

‘‘อสตญฺจ สตญฺจ ญตฺวา ธมฺมํ, อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก;

เทวมนุสฺเสหิ ปูชิโต โย, สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนี’’ติฯ

เลปาติ ทฺเว เลปา – ตณฺหาเลโป จ ทิฏฺฐิเลโป จ…เป.… อยํ ตณฺหาเลโป…เป.… อยํ ทิฏฺฐิเลโปฯ มุนิ ตณฺหาเลปํ ปหาย ทิฏฺฐิเลปํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา ปริคฺคเหสุ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติฯ อลิตฺโต อปลิตฺโต อนุปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – ปริคฺคเหสุ มุนิ โนปลิตฺโตฯ

อพฺพูฬฺหสลฺโล จรมปฺปมตฺโตติฯ สลฺลนฺติ สตฺต สลฺลานิ – ราคสลฺลํ, โทสสลฺลํ, โมหสลฺลํ, มานสลฺลํ, ทิฏฺฐิสลฺลํ, โสกสลฺลํ, กถํกถาสลฺลํ [ทุจฺจริตสลฺลํ (สี.)]ฯ ยสฺเสเต สลฺลา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อพฺพูฬฺหสลฺโล อพฺพหิตสลฺโล อุทฺธตสลฺโล สมุทฺธตสลฺโล อุปฺปาฏิตสลฺโล สมุปฺปาฏิตสลฺโล จตฺตสลฺโล วนฺตสลฺโล มุตฺตสลฺโล ปหีนสลฺโล ปฏินิสฺสฏฺฐสลฺโล นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ – อพฺพูฬฺหสลฺโลฯ

จรนฺติ จรนฺโต วิหรนฺโต อิริยนฺโต วตฺตนฺโต ปาเลนฺโต ยเปนฺโต ยาเปนฺโตฯ อปฺปมตฺโตติ สกฺกจฺจการี สาตจฺจการี อฏฺฐิตการี อโนลีนวุตฺติโก อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺโท อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสุฯ ‘‘กถาหํ อปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ, ปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ตตฺถ ตตฺถ ปญฺญาย อนุคฺคณฺเหยฺย’’นฺติ โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุสฺโสฬฺหี จ อปฺปฏิวานิ จ สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺฐานํ อนุโยโค อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสุฯ

‘‘กถาหํ อปริปูรํ วา สมาธิกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ, ปริปูรํ วา สมาธิกฺขนฺธํ ตตฺถ ตตฺถ ปญฺญาย อนุคฺคณฺเหยฺย’’นฺติ…เป.… กุสเลสุ ธมฺเมสุฯ ‘‘กถาหํ อปริปูรํ วา ปญฺญากฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ… วิมุตฺติกฺขนฺธํ… วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ, ปริปูรํ วา วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ ตตฺถ ตตฺถ ปญฺญาย อนุคฺคณฺเหยฺย’’นฺติ โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุสฺโสฬฺหี จ อปฺปฏิวานิ จ สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺฐานํ อนุโยโค อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสุฯ ‘‘กถาหํ อปริญฺญาตํ วา ทุกฺขํ ปริชาเนยฺยํ, อปฺปหีเน วา กิเลเส ปชเหยฺยํ, อภาวิตํ วา มคฺคํ ภาเวยฺยํ, อสจฺฉิกตํ วา นิโรธํ สจฺฉิกเรยฺย’’นฺติ โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุสฺโสฬฺหี จ อปฺปฏิวานิ จ สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺฐานํ อนุโยโค อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสูติ – อพฺพูฬฺหสลฺโล จรมปฺปมตฺโตฯ

นาสีสตี โลกมิมํ ปรญฺจาติ อิมํ โลกํ นาสีสติ สกตฺตภาวํ, ปรโลกํ นาสีสติ ปรตฺตภาวํ; อิมํ โลกํ นาสีสติ สกรูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณํ, ปรํ โลกํ นาสีสติ ปรรูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณํ; อิมํ โลกํ นาสีสติ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ, ปรํ โลกํ นาสีสติ ฉ พาหิรานิ อายตนานิ; อิมํ โลกํ นาสีสติ มนุสฺสโลกํ, ปรํ โลกํ นาสีสติ เทวโลกํฯ อิมํ โลกํ นาสีสติ กามธาตุํ, ปรํ โลกํ นาสีสติ รูปธาตุํ อรูปธาตุํ; อิมํ โลกํ นาสีสติ กามธาตุํ รูปธาตุํ, ปรํ โลกํ นาสีสติ อรูปธาตุํฯ ปุน คติํ วา อุปปตฺติํ วา ปฏิสนฺธิํ วา ภวํ วา สํสารํ วา วฏฺฏํ วา นาสีสติ น อิจฺฉติ น สาทิยติ น ปตฺเถติ น ปิเหติ นาติชปฺปตีติ – นาสีสตี โลกมิมํ ปรญฺจาติฯ

เตนาห ภควา –

‘‘สญฺญํ ปริญฺญา วิตเรยฺย โอฆํ, ปริคฺคเหสุ มุนิ โนปลิตฺโต;

อพฺพูฬฺหสลฺโล จรมปฺปมตฺโต, นาสีสตี โลกมิมํ ปรญฺจา’’ติฯ

คุหฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทโส ทุติโยฯ

3. ทุฏฺฐฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทโส

อถ ทุฏฺฐฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –

[15]

วทนฺติ เว ทุฏฺฐมนาปิ เอเก, อโถปิ [อญฺเญปิ เต (สี.), อญฺเญปิ (สฺยา.)] เว สจฺจมนา วทนฺติ;

วาทญฺจ ชาตํ มุนิ โน อุเปติ, ตสฺมา มุนี นตฺถิ ขิโล กุหิญฺจิฯ

วทนฺติ เว ทุฏฺฐมนาปิ เอเกติ เต ติตฺถิยา ทุฏฺฐมนา วิรุทฺธมนา ปฏิวิรุทฺธมนา อาหตมนา ปจฺจาหตมนา อาฆาติตมนา ปจฺจาฆาติตมนา วทนฺติ อุปวทนฺติ ภควนฺตญฺจ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ อภูเตนาติ – วทนฺติ เว ทุฏฺฐมนาปิ เอเกฯ

อโถปิ เว สจฺจมนา วทนฺตีติ เย เตสํ ติตฺถิยานํ สทฺทหนฺตา โอกปฺเปนฺตา อธิมุจฺจนฺตา สจฺจมนา สจฺจสญฺญิโน ภูตมนา ภูตสญฺญิโน ตถมนา ตถสญฺญิโน ยาถาวมนา ยาถาวสญฺญิโน อวิปรีตมนา อวิปรีตสญฺญิโน วทนฺติ อุปวทนฺติ ภควนฺตญฺจ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ อภูเตนาติ – อโถปิ เว สจฺจมนา วทนฺติฯ

วาทญฺจ ชาตํ มุนิ โน อุเปตีติฯ โส วาโท ชาโต โหติ สญฺชาโต นิพฺพตฺโต อภินิพฺพตฺโต ปาตุภูโต ปรโตโฆโส อกฺโกโส อุปวาโท ภควโต จ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ อภูเตนาติ – วาทญฺจ ชาตํฯ มุนิ โน อุเปตีติฯ มุนีติฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํฯ ยา ปญฺญา ปชานนา อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ, เตน ญาเณน สมนฺนาคโต มุนิ โมนปฺปตฺโต…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิฯ โย วาทํ อุเปติ โส ทฺวีหิ การเณหิ วาทํ อุเปติ – การโก การกตาย วาทํ อุเปติ, อถ วา วุจฺจมาโน อุปวทิยมาโน กุปฺปติ พฺยาปชฺชติ ปติฏฺฐิยติ โกปญฺจ โทสญฺจ อปฺปจฺจยญฺจ ปาตุกโรติฯ อการโกมฺหีติ โย วาทํ อุเปติ โส อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ วาทํ อุเปติฯ มุนิ ทฺวีหิ การเณหิ วาทํ น อุเปติ – อการโก มุนิ อการกตาย วาทํ น อุเปติ, อถ วา วุจฺจมาโน อุปวทิยมาโน น กุปฺปติ น พฺยาปชฺชติ น ปติฏฺฐิยติ น โกปญฺจ โทสญฺจ อปฺปจฺจยญฺจ ปาตุกโรติฯ