เมนู

โวภินฺทนฺตา [เต ภินฺทนฺตา (ก.)] มญฺเญ จรนฺติ ปญฺญาคเตน ทิฏฺฐิคตานิ ฯ เต ปญฺเห อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวา ตถาคเต อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ คูฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ จฯ กถิตา วิสชฺชิตาว เต ปญฺหา ภควตา โหนฺติ นิทฺทิฏฺฐการณา อุปกฺขิตฺตกา จฯ เต ภควโต สมฺปชฺชนฺติฯ อถ โข ภควาว ตตฺถ อติโรจติ ยทิทํ ปญฺญายาติ – โธเนน ยุคํ สมาคมา, น หิ ตฺวํ สกฺขสิ สมฺปยาตเวฯ

เตนาห ภควา –

‘‘อถ ตฺวํ ปวิตกฺกมาคมา, มนสา ทิฏฺฐิคตานิ จินฺตยนฺโต;

โธเนน ยุคํ สมาคมา, น หิ ตฺวํ สกฺขสิ สมฺปยาตเว’’ติฯ

ปสูรสุตฺตนิทฺเทโส อฏฺฐโมฯ

9. มาคณฺฑิยสุตฺตนิทฺเทโส

อถ มาคณฺฑิยสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –

[70]

ทิสฺวาน ตณฺหํ อรติํ รคญฺจ, นาโหสิ ฉนฺโท อปิ เมถุนสฺมิํ;

กิเมวิทํ มุตฺตกรีสปุณฺณํ, ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉฯ

ทิสฺวาน ตณฺหํ อรติํ รคญฺจ, นาโหสิ ฉนฺโท อปิ เมถุนสฺมินฺติฯ ตณฺหญฺจ อรติญฺจ รคญฺจ มารธีตโร ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา เมถุนธมฺเม ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วา นาโหสีติ – ทิสฺวาน ตณฺหํ อรติํ รคญฺจ นาโหสิ ฉนฺโท อปิ เมถุนสฺมิํฯ

กิเมวิทํ มุตฺตกรีสปุณฺณํ, ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉติฯ กิเมวิทํ สรีรํ มุตฺตปุณฺณํ กรีสปุณฺณํ เสมฺหปุณฺณํ รุหิรปุณฺณํ อฏฺฐิสงฺฆาตนฺหารุสมฺพนฺธํ รุธิรมํสาวเลปนํ จมฺมวินทฺธํ ฉวิยา ปฏิจฺฉนฺนํ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ อุคฺฆรนฺตํ ปคฺฆรนฺตํ กิมิสงฺฆนิเสวิตํ นานากลิมลปริปูรํ ปาเทน อกฺกมิตุํ น อิจฺเฉยฺย, กุโต ปน สํวาโส วา สมาคโม วาติ – กิเมวิทํ มุตฺตกรีสปุณฺณํ, ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉฯ

อนจฺฉริยญฺเจตํ มนุสฺโส ทิพฺเพ กาเม ปตฺถยนฺโต มานุสเก กาเม น อิจฺเฉยฺย, มานุสเก วา กาเม ปตฺถยนฺโต ทิพฺเพ กาเม น อิจฺเฉยฺยฯ ยํ ตฺวํ อุโภปิ น อิจฺฉสิ น สาทิยสิ น ปตฺเถสิ น ปิเหสิ นาภิชปฺปสิ, กิํ เต ทสฺสนํ, กตมาย ตฺวํ ทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโตติ ปุจฺฉตีติฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ทิสฺวาน ตณฺหํ อรติํ รคญฺจ, นาโหสิ ฉนฺโท อปิ เมถุนสฺมิํ;

กิเมวิทํ มุตฺตกรีสปุณฺณํ, ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉ’’ติฯ

[71]

เอตาทิสํ เจ รตนํ น อิจฺฉสิ, นาริํ นรินฺเทหิ พหูหิ ปตฺถิตํ;

ทิฏฺฐิคตํ สีลวตํ นุ ชีวิตํ, ภวูปปตฺติญฺจ วเทสิ กีทิสํฯ

[72]

อิทํ วทามีติ น ตสฺส โหติ, [มาคณฺฑิยาติ [มาคนฺทิยาติ (สี. สฺยา.)] ภควา]

ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ;

ปสฺสญฺจ ทิฏฺฐีสุ อนุคฺคหาย, อชฺฌตฺตสนฺติํ ปจินํ อทสฺสํฯ

อิทํ วทามีติ น ตสฺส โหตีติฯ อิทํ วทามีติ อิทํ วทามิ, เอตํ วทามิ, เอตฺตกํ วทามิ, เอตฺตาวตา วทามิ, อิทํ ทิฏฺฐิคตํ วทามิ – ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ วา…เป.… ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วาฯ น ตสฺส โหตีติ น มยฺหํ โหติ, ‘‘เอตฺตาวตา วทามี’’ติ น ตสฺส โหตีติ – อิทํ วทามีติ น ตสฺส โหติฯ

มาคณฺฑิยาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติ – มาคณฺฑิยาติ ภควาฯ

ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตนฺติฯ ธมฺเมสูติ ทฺวาสฏฺฐิยา ทิฏฺฐิคเตสุฯ

นิจฺเฉยฺยาติ นิจฺฉินิตฺวา วินิจฺฉินิตฺวา วิจินิตฺวา ปวิจินิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, โอธิคฺคาโห พิลคฺคาโห วรคฺคาโห โกฏฺฐาสคฺคาโห อุจฺจยคฺคาโห สมุจฺจยคฺคาโห, ‘‘อิทํ สจฺจํ ตจฺฉํ ตถํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีต’’นฺติ คหิตํ ปรามฏฺฐํ อภินิวิฏฺฐํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ, นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ – ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํฯ

ปสฺสญฺจ ทิฏฺฐีสุ อนุคฺคหายาติฯ ทิฏฺฐีสุ อาทีนวํ ปสฺสนฺโต ทิฏฺฐิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ นาภินิวิสามิฯ อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติฯ เอวมฺปิ ปสฺสญฺจ ทิฏฺฐีสุ อนุคฺคหายฯ

อถ วา ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ ทิฏฺฐิคตเมตํ ทิฏฺฐิคหนํ ทิฏฺฐิกนฺตาโร ทิฏฺฐิวิสูกายิกํ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺฐิสญฺโญชนํ, สทุกฺขํ สวิฆาตํ สอุปายาสํ สปริฬาหํ, น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิญฺญาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตตีติฯ ทิฏฺฐีสุ อาทีนวํ ปสฺสนฺโต ทิฏฺฐิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ นาภินิวิสามิฯ อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติฯ เอวมฺปิ ปสฺสญฺจ ทิฏฺฐีสุ อนุคฺคหายฯ

อถ วา ‘‘อสสฺสโต โลโก, อนฺตวา โลโก, อนนฺตวา โลโก, ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ, อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรํ, โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ ทิฏฺฐิคตเมตํ ทิฏฺฐิคหนํ ทิฏฺฐิกนฺตาโร ทิฏฺฐิวิสูกายิกํ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺฐิสญฺโญชนํ, สทุกฺขํ สวิฆาตํ สอุปายาสํ สปริฬาหํ น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิญฺญาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตตีติฯ ทิฏฺฐีสุ อาทีนวํ ปสฺสนฺโต ทิฏฺฐิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ นาภินิวิสามิฯ อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติฯ เอวมฺปิ ปสฺสญฺจ ทิฏฺฐีสุ อนุคฺคหายฯ

อถ วา อิมา ทิฏฺฐิโย เอวํคหิตา เอวํปรามฏฺฐา เอวํคติกา ภวิสฺสนฺติ เอวํอภิสมฺปรายาติฯ ทิฏฺฐีสุ อาทีนวํ ปสฺสนฺโต ทิฏฺฐิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ นาภินิวิสามิฯ อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติฯ เอวมฺปิ ปสฺสญฺจ ทิฏฺฐีสุ อนุคฺคหายฯ

อถ วา อิมา ทิฏฺฐิโย นิรยสํวตฺตนิกา ติรจฺฉานโยนิสํวตฺตนิกา เปตฺติวิสยสํวตฺตนิกาติฯ

ทิฏฺฐีสุ อาทีนวํ ปสฺสนฺโต ทิฏฺฐิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ นาภินิวิสามิฯ อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติฯ เอวมฺปิ ปสฺสญฺจ ทิฏฺฐีสุ อนุคฺคหายฯ

อถ วา อิมา ทิฏฺฐิโย อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาติฯ ทิฏฺฐีสุ อาทีนวํ ปสฺสนฺโต ทิฏฺฐิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ นาภินิวิสามิฯ อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติฯ เอวมฺปิ ปสฺสญฺจ ทิฏฺฐีสุ อนุคฺคหายฯ

อชฺฌตฺตสนฺติํ ปจินํ อทสฺสนฺติฯ อชฺฌตฺตสนฺติํ อชฺฌตฺตํ ราคสฺส สนฺติํ, โทสสฺส สนฺติํ, โมหสฺส สนฺติํ, โกธสฺส… อุปนาหสฺส… มกฺขสฺส … ปฬาสสฺส… อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส … มายาย… สาเฐยฺยสฺส… ถมฺภสฺส… สารมฺภสฺส… มานสฺส… อติมานสฺส… มทสฺส… ปมาทสฺส… สพฺพกิเลสานํ… สพฺพทุจฺจริตานํ… สพฺพทรถานํ… สพฺพปริฬาหานํ… สพฺพสนฺตาปานํ… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺติํ อุปสนฺติํ วูปสนฺติํ นิพฺพุติํ ปฏิปสฺสทฺธิํ สนฺติํฯ ปจินนฺติ ปจินนฺโต วิจินนฺโต ปวิจินนฺโต ตุลยนฺโต ตีรยนฺโต วิภาวยนฺโต วิภูตํ กโรนฺโต, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ปจินนฺโต วิจินนฺโต ปวิจินนฺโต ตุลยนฺโต ตีรยนฺโต วิภาวยนฺโต วิภูตํ กโรนฺโต, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ ปจินนฺโต วิจินนฺโต ปวิจินนฺโต… ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ปจินนฺโต วิจินนฺโต ปวิจินนฺโต ตุลยนฺโต ตีรยนฺโต วิภาวยนฺโต วิภูตํ กโรนฺโตฯ อทสฺสนฺติ อทสฺสํ อทกฺขิํ อปสฺสิํ ปฏิวิชฺฌินฺติ – อชฺฌตฺตสนฺติํ ปจินํ อทสฺสํฯ

เตนาห ภควา –

‘‘อิทํ วทามีติ น ตสฺส โหติ, [มาคณฺฑิยาติ ภควา]

ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ;

ปสฺสญฺจ ทิฏฺฐีสุ อนุคฺคหาย;

อชฺฌตฺตสนฺติํ ปจินํ อทสฺส’’นฺติฯ

[73]

วินิจฺฉยา ยานิ ปกปฺปิตานิ, [อิติ มาคณฺฑิโย]

เต เว มุนี พฺรูสิ อนุคฺคหาย;

อชฺฌตฺตสนฺตีติ ยเมตมตฺถํ, กถํ นุ ธีเรหิ ปเวทิตํ ตํฯ

วินิจฺฉยา ยานิ ปกปฺปิตานีติฯ วินิจฺฉยา วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ทิฏฺฐิวินิจฺฉยาฯ

ปกปฺปิตานีติ กปฺปิตา ปกปฺปิตา อภิสงฺขตา สณฺฐปิตาติปิ ปกปฺปิตา ฯ อถ วา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา วิปริณามธมฺมาติปิ ปกปฺปิตาติ – วินิจฺฉยา ยานิ ปกปฺปิตานิฯ

อิติ มาคณฺฑิโยติฯ อิตีติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อิตีติฯ มาคณฺฑิโยติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร – อิติ มาคณฺฑิโยติฯ

เต เว มุนี พฺรูสิ อนุคฺคหาย, อชฺฌตฺตสนฺตีติ ยเมตมตฺถนฺติฯ เต เวติ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิฯ มุนีติฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนีติฯ อนุคฺคหายาติ ทิฏฺฐีสุ อาทีนวํ ปสฺสนฺโต ทิฏฺฐิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ นาภินิวิสามีติ จ ภณสิ, อชฺฌตฺตสนฺตีติ จ ภณสิฯ ยเมตมตฺถนฺติ ยํ ปรมตฺถนฺติ – เต เว มุนี พฺรูสิ อนุคฺคหาย, อชฺฌตฺตสนฺตีติ ยเมตมตฺถํฯ

กถํ นุ ธีเรหิ ปเวทิตํ ตนฺติฯ กถํ นูติ ปทํ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา ทฺเวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา, เอวํ นุ โข นนุ โข กิํ นุ โข กถํ นุ โขติ – กถํ นุฯ ธีเรหีติ ธีเรหิ ปณฺฑิเตหิ ปญฺญวนฺเตหิ [ปญฺญาวนฺเตหิ (สี. สฺยา.)] พุทฺธิมนฺเตหิ ญาณีหิ วิภาวีหิ เมธาวีหิฯ ปเวทิตนฺติ เวทิตํ ปเวทิตํ อาจิกฺขิตํ เทสิตํ ปญฺญาปิตํ ปฏฺฐปิตํ วิวฏํ วิภตฺตํ อุตฺตานีกตํ ปกาสิตนฺติ – กถํ นุ ธีเรหิ ปเวทิตํ ตํฯ

เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘วินิจฺฉยา ยานิ ปกปฺปิตานิ, [อิติ มาคณฺฑิโย]

เต เว มุนี พฺรูสิ อนุคฺคหาย;

อชฺฌตฺตสนฺตีติ ยเมตมตฺถํ, กถํ นุ ธีเรหิ ปเวทิตํ ต’’นฺติฯ

[74]

น ทิฏฺฐิยา น สุติยา น ญาเณน, [มาคณฺฑิยาติ ภควา]

สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาห;

อทิฏฺฐิยา อสฺสุติยา อญาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตน;

เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหาย, สนฺโต อนิสฺสาย ภวํ น ชปฺเปฯ

ทิฏฺฐิยา น สุติยา น ญาเณนาติฯ ทิฏฺเฐนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสิ; สุเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสิ; ทิฏฺฐสุเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสิ; ญาเณนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสีติ – น ทิฏฺฐิยา น สุติยา น ญาเณนฯ

มาคณฺฑิยาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติ – มาคณฺฑิยาติ ภควาฯ

สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาหาติฯ สีเลนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสิ; วเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสิ; สีลพฺพเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสีติ – สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาหฯ

อทิฏฺฐิยา อสฺสุติยา อญาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตนาติฯ ทิฏฺฐิปิ อิจฺฉิตพฺพาฯ ทสวตฺถุกา สมฺมาทิฏฺฐิ – อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺฐํ, อตฺถิ หุตํ, อตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ [สุกฏทุกฺกฏานํ (สี.)] กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, อตฺถิ อยํ โลโก, อตฺถิ ปโร โลโก, อตฺถิ มาตา, อตฺถิ ปิตา, อตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, อตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา [สมคฺคตา (ก.)] สมฺมาปฏิปนฺนา เย อิมญฺจ โลกํ ปรญฺจ โลกํ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตีติ; สวนมฺปิ อิจฺฉิตพฺพํ – ปรโต โฆโส, สุตฺตํ, เคยฺยํ, เวยฺยากรณํ, คาถา, อุทานํ, อิติวุตฺตกํ, ชาตกํ, อพฺภุตธมฺมํ, เวทลฺลํ; ญาณมฺปิ อิจฺฉิตพฺพํ – กมฺมสฺสกตญาณํ, สจฺจานุโลมิกญาณํ [กมฺมสฺสกตํ ญาณํ สจฺจานุโลมิกํ ญาณํ (สี. ก.) ญาณวิภงฺเคปิ], อภิญฺญาญาณํ, สมาปตฺติญาณํ; สีลมฺปิ อิจฺฉิตพฺพํ – ปาติโมกฺขสํวโร; วตมฺปิ อิจฺฉิตพฺพํ – อฏฺฐ ธุตงฺคานิ – อารญฺญิกงฺคํ, ปิณฺฑปาติกงฺคํ, ปํสุกูลิกงฺคํ, เตจีวริกงฺค, สปทานจาริกงฺคํ, ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคํ, เนสชฺชิกงฺคํ, ยถาสนฺถติกงฺคนฺติฯ

อทิฏฺฐิยา อสฺสุติยา อญาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตนาติ ฯ นาปิ สมฺมาทิฏฺฐิมตฺเตน, นาปิ สวนมตฺเตน, นาปิ ญาณมตฺเตน, นาปิ สีลมตฺเตน, นาปิ วตมตฺเตน อชฺฌตฺตสนฺติํ ปตฺโต โหติ, นาปิ วินา เอเตหิ ธมฺเมหิ อชฺฌตฺตสนฺติํ ปาปุณาติฯ อปิ จ สมฺภารา อิเม ธมฺมา โหนฺติ อชฺฌตฺตสนฺติํ ปาปุณิตุํ อธิคนฺตุํ ผสฺสิตุํ สจฺฉิกาตุนฺติ – อทิฏฺฐิยา อสฺสุติยา อญาณา อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตนฯ

เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหายาติฯ เอเตติ กณฺหปกฺขิกานํ ธมฺมานํ สมุคฺฆาตโต ปหานํ อิจฺฉิตพฺพํ, เตธาตุเกสุ กุสเลสุ ธมฺเมสุ อตมฺมยตา [อกมฺมยตา (สี. ก.)] อิจฺฉิตพฺพา, ยโต กณฺหปกฺขิยา ธมฺมา สมุคฺฆาตปหาเนน ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา, เตธาตุเกสุ จ กุสเลสุ ธมฺเมสุ อตมฺมยตา โหติ, เอตฺตาวตาปิ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสติฯ อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติฯ เอวมฺปิ เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหายฯ ยโต ตณฺหา จ ทิฏฺฐิ จ มาโน จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาติ, เอตฺตาวตาปิ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติฯ เอวมฺปิ เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหายฯ

ยโต ปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อาเนญฺชาภิสงฺขาโร จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาติ, เอตฺตาวตาปิ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติฯ เอวมฺปิ เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหายฯ

สนฺโต อนิสฺสาย ภวํ น ชปฺเปติฯ สนฺโตติ ราคสฺส สมิตตฺตา สนฺโต, โทสสฺส สมิตตฺตา สนฺโต, โมหสฺส สมิตตฺตา สนฺโต , โกธสฺส… อุปนาหสฺส… มกฺขสฺส… ปฬาสสฺส… อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส… มายาย… สาเฐยฺยสฺส… ถมฺภสฺส… สารมฺภสฺส… มานสฺส… อติมานสฺส… มทสฺส… ปมาทสฺส… สพฺพกิเลสานํ… สพฺพทุจฺจริตานํ… สพฺพทรถานํ… สพฺพปริฬาหานํ… สพฺพสนฺตาปานํ… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา วิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฏิปสฺสทฺธตฺตา สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธติ – สนฺโตฯ

อนิสฺสายาติ ทฺเว นิสฺสยา – ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฏฺฐินิสฺสโย จ…เป.… อยํ ตณฺหานิสฺสโย…เป.… อยํ ทิฏฺฐินิสฺสโยฯ ตณฺหานิสฺสยํ ปหาย ทิฏฺฐินิสฺสยํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ อนิสฺสาย, โสตํ อนิสฺสาย, ฆานํ อนิสฺสาย, ชิวฺหํ อนิสฺสาย, กายํ อนิสฺสาย, มนํ อนิสฺสาย, รูเป… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… กามธาตุํ… รูปธาตุํ… อรูปธาตุํ… กามภวํ… รูปภวํ… อรูปภวํ… สญฺญาภวํ… อสญฺญาภวํ… เนวสญฺญานาสญฺญาภวํ… เอกโวการภวํ… จตุโวการภวํ… ปญฺจโวการภวํ… อตีตํ… อนาคตํ… ปจฺจุปฺปนฺนํ… ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพ ธมฺเม อนิสฺสาย อคฺคณฺหิตฺวา อปรามสิตฺวา อนภินิวิสิตฺวาติ – สนฺโต อนิสฺสายฯ ภวํ น ชปฺเปติ กามภวํ น ชปฺเปยฺย, รูปภวํ น ชปฺเปยฺย, อรูปภวํ น ชปฺเปยฺย นปฺปชปฺเปยฺย น อภิชปฺเปยฺยาติ – สนฺโต อนิสฺสาย ภวํ น ชปฺเปฯ

เตนาห ภควา –

‘‘น ทิฏฺฐิยา น สุติยา น ญาเณน, [มาคณฺฑิยาติ ภควา]

สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาห;

อทิฏฺฐิยา อสฺสุติยา อญาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตน;

เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหาย, สนฺโต อนิสฺสาย ภวํ น ชปฺเป’’ติฯ

[75]

โน เจ กิร ทิฏฺฐิยา น สุติยา น ญาเณน, [อิติ มาคณฺฑิโย]

สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาห;

อทิฏฺฐิยา อสฺสุติยา อญาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตน;

มญฺญามหํ โมมุหเมว ธมฺมํ, ทิฏฺฐิยา เอเก ปจฺเจนฺติ สุทฺธิํฯ

โน เจ กิร ทิฏฺฐิยา น สุติยา น ญาเณนาติฯ

ทิฏฺฐิยาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสิ; สุเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ… ทิฏฺฐสุเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ , มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ… ญาเณนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสีติ – โน เจ กิร ทิฏฺฐิยา น สุติยา น ญาเณนฯ

อิติ มาคณฺฑิโยติ อิตีติ ปทสนฺธิ…เป.…ฯ มาคณฺฑิโยติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป.… อิติ มาคณฺฑิโยฯ

สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาหาติฯ สีเลนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ…เป.… วเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ…เป.… สีลพฺพเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสีติ – สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาหฯ

อทิฏฺฐิยา อสฺสุติยา อญาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตนาติฯ ทิฏฺฐิปิ อิจฺฉิตพฺพาติ เอวํ ภณสิ, สวนมฺปิ อิจฺฉิตพฺพนฺติ เอวํ ภณสิ, ญาณมฺปิ อิจฺฉิตพฺพนฺติ เอวํ ภณสิ, น สกฺโกสิ เอกํเสน อนุชานิตุํ, นปิ สกฺโกสิ เอกํเสน ปฏิกฺขิปิตุนฺติ – อทิฏฺฐิยา อสฺสุติยา อญาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตนฯ

มญฺญามหํ โมมุหเมว ธมฺมนฺติฯ โมมูหธมฺโม อยํ ตุยฺหํ พาลธมฺโม มูฬฺหธมฺโม อญฺญาณธมฺโม อมราวิกฺเขปธมฺโมติ เอวํ มญฺญามิ เอวํ ชานามิ เอวํ อาชานามิ เอวํ วิชานามิ เอวํ ปฏิวิชานามิ เอวํ ปฏิวิชฺฌามีติ – มญฺญามหํ โมมุหเมว ธมฺมํฯ

ทิฏฺฐิยา เอเก ปจฺเจนฺติ สุทฺธินฺติฯ สุทฺธิทิฏฺฐิยา เอเก สมณพฺราหฺมณา สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ ปจฺเจนฺติ; ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ ทิฏฺฐิยา เอเก สมณพฺราหฺมณา สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ ปจฺเจนฺติ; ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป.… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ ทิฏฺฐิยา เอเก สมณพฺราหฺมณา สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ ปจฺเจนฺตีติ – ทิฏฺฐิยา เอเก ปจฺเจนฺติ สุทฺธิํฯ

เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘โน เจ กิร ทิฏฺฐิยา น สุติยา น ญาเณน, [อิติ มาคณฺฑิโย]

สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาห;

อทิฏฺฐิยา อสฺสุติยา อญาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตน;

มญฺญามหํ โมมุหเมว ธมฺมํ, ทิฏฺฐิยา เอเก ปจฺเจนฺติ สุทฺธิ’’นฺติฯ

[76]

ทิฏฺฐิญฺจ [ทิฏฺฐีสุ (สี. สฺยา. ก.)] นิสฺสายนุปุจฺฉมาโน, [มาคณฺฑิยาติ ภควา]

สมุคฺคหีเตสุ ปโมหมาคา [สโมหมาคา (ก.)] ;

อิโต จ นาทฺทกฺขิ อณุมฺปิ สญฺญํ, ตสฺมา ตุวํ โมมุหโต ทหาสิฯ

ทิฏฺฐิญฺจ นิสฺสายนุปุจฺฉมาโนติฯ มาคณฺฑิโย พฺราหฺมโณ ทิฏฺฐิํ นิสฺสาย ทิฏฺฐิํ ปุจฺฉติ, ลคฺคนํ นิสฺสาย ลคฺคนํ ปุจฺฉติ, พนฺธนํ นิสฺสาย พนฺธนํ ปุจฺฉติ, ปลิโพธํ นิสฺสาย ปลิโพธํ ปุจฺฉติฯ อนุปุจฺฉมาโนติ ปุนปฺปุนํ ปุจฺฉตีติ – ทิฏฺฐิญฺจ นิสฺสายนุปุจฺฉมาโนฯ

มาคณฺฑิยาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติฯ ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป.… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติ – มาคณฺฑิยาติ ภควาฯ

สมุคฺคหีเตสุ ปโมหมาคาติฯ ยา สา ทิฏฺฐิ ตยา คหิตา ปรามฏฺฐา อภินิวิฏฺฐา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตา, ตาเยว ตฺวํ ทิฏฺฐิยา มูฬฺโหสิ ปมูฬฺโหสิ สมฺมูฬฺโหสิ โมหํ อาคโตสิ ปโมหํ อาคโตสิ สมฺโมหํ อาคโตสิ อนฺธการํ ปกฺขนฺโทสีติ – สมุคฺคหีเตสุ ปโมหมาคาฯ

อิโต จ นาทฺทกฺขิ อณุมฺปิ สญฺญนฺติฯ อิโต อชฺฌตฺตสนฺติโต วา ปฏิปทาโต วา ธมฺมเทสนาโต วา, ยุตฺตสญฺญํ ปตฺตสญฺญํ ลกฺขณสญฺญํ การณสญฺญํ ฐานสญฺญํ น ปฏิลภติ, กุโต ญาณนฺติฯ เอวมฺปิ อิโต จ นาทฺทกฺขิ อณุมฺปิ สญฺญํฯ อถ วา อนิจฺจํ วา อนิจฺจสญฺญานุโลมํ วา, ทุกฺขํ วา ทุกฺขสญฺญานุโลมํ วา, อนตฺตํ วา อนตฺตสญฺญานุโลมํ วา, สญฺญุปฺปาทมตฺตํ วา สญฺชานิตมตฺตํ วา น ปฏิลภติ , กุโต ญาณนฺติฯ เอวมฺปิ อิโต จ นาทฺทกฺขิ อณุมฺปิ สญฺญํฯ

ตสฺมา ตุวํ โมมุหโต ทหาสีติฯ ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา โมมูหธมฺมโต พาลธมฺมโต มูฬฺหธมฺมโต อญฺญาณธมฺมโต อมราวิกฺเขปธมฺมโต ทหาสิ ปสฺสสิ ทกฺขสิ โอโลเกสิ นิชฺฌายสิ อุปปริกฺขสีติ – ตสฺมา ตุวํ โมมุหโต ทหาสิฯ

เตนาห ภควา –

‘‘ทิฏฺฐิญฺจ นิสฺสายนุปุจฺฉมาโน, [มาคณฺฑิยาติ ภควา]

สมุคฺคหีเตสุ ปโมหมาคา;

อิโต จ นาทฺทกฺขิ อณุมฺปิ สญฺญํ, ตสฺมา ตุวํ โมมุหโต ทหาสี’’ติฯ

[77]

สโม วิเสสี อุท วา นิหีโน, โย มญฺญติ โส วิวเทถ เตน;

ตีสุ วิธาสุ อวิกมฺปมาโน, สโม วิเสสีติ น ตสฺส โหติฯ

สโม วิเสสี อุท วา นิหีโน, โย มญฺญติ โส วิวเทถ เตนาติฯ สทิโสหมสฺมีติ วา เสยฺโยหมสฺมีติ วา หีโนหมสฺมีติ วา โย มญฺญติ, โส เตน มาเนน ตาย ทิฏฺฐิยา เตน วา ปุคฺคเลน กลหํ กเรยฺย ภณฺฑนํ กเรยฺย วิคฺคหํ กเรยฺย วิวาทํ กเรยฺย เมธคํ กเรยฺย – ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ, อหํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานามิ, กิํ ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานิสฺสสิ, มิจฺฉาปฏิปนฺโน ตฺวมสิ, อหมสฺมิ สมฺมาปฏิปนฺโน, สหิตํ เม, อสหิตํ เต, ปุเร วจนียํ ปจฺฉา อวจ, ปจฺฉา วจนียํ ปุเร อวจ, อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตํ, อาโรปิโต เต วาโท, นิคฺคหิโต ตฺวมสิ, จร วาทปฺปโมกฺขาย, นิพฺเพเฐหิ วา สเจ ปโหสี’’ติ – สโม วิเสสี อุท วา นิหีโน โย มญฺญติ โส วิวเทถ เตนฯ

ตีสุ วิธาสุ อวิกมฺปมาโน, สโม วิเสสีติ น ตสฺส โหตีติฯ ยสฺเสตา ติสฺโส วิธา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส ตีสุ วิธาสุ น กมฺปติ น วิกมฺปติ, อวิกมฺปมานสฺส ปุคฺคลสฺส สทิโสหมสฺมีติ วา เสยฺโยหมสฺมีติ วา หีโนหมสฺมีติ วาฯ น ตสฺส โหตีติฯ น มยฺหํ โหตีติ ตีสุ วิธาสุ อวิกมฺปมาโน, สโม วิเสสีติ – น ตสฺส โหติฯ

เตนาห ภควา –

‘‘สโม วิเสสี อุท วา นิหีโน, โย มญฺญติ โส วิวเทถ เตน;

ตีสุ วิธาสุ อวิกมฺปมาโน, สโม วิเสสีติ น ตสฺส โหตี’’ติฯ

[78]

สจฺจนฺติ โส พฺราหฺมโณ กิํ วเทยฺย, มุสาติ วา โส วิวเทถ เกน;

ยสฺมิํ สมํ วิสมํ วาปิ นตฺถิ, ส เกน วาทํ ปฏิสํยุเชยฺยฯ

สจฺจนฺติ โส พฺราหฺมโณ กิํ วเทยฺยาติฯ พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ…เป.… อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมาฯ สจฺจนฺติ โส พฺราหฺมโณ กิํ วเทยฺยาติฯ ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ พฺราหฺมโณ กิํ วเทยฺย กิํ กเถยฺย กิํ ภเณยฺย กิํ ทีปเยยฺย กิํ โวหเรยฺย; ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป.… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ พฺราหฺมโณ กิํ วเทยฺย กิํ กเถยฺย กิํ ภเณยฺย กิํ ทีปเยยฺย กิํ โวหเรยฺยาติ – สจฺจนฺติ โส พฺราหฺมโณ กิํ วเทยฺยฯ

มุสาติ วา โส วิวเทถ เกนาติฯ พฺราหฺมโณ มยฺหํว สจฺจํ, ตุยฺหํ มุสาติ เกน มาเนน, กาย ทิฏฺฐิยา, เกน วา ปุคฺคเลน กลหํ กเรยฺย ภณฺฑนํ กเรยฺย วิคฺคหํ กเรยฺย วิวาทํ กเรยฺย เมธคํ กเรยฺย – ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ…เป.… นิพฺเพเฐหิ วา สเจ ปโหสี’’ติ – มุสาติ วา โส วิวเทถ เกนฯ

ยสฺมิํ สมํ วิสมํ วาปิ นตฺถีติฯ ยสฺมินฺติ ยสฺมิํ ปุคฺคเล อรหนฺเต ขีณาสเว สทิโสหมสฺมีติ มาโน นตฺถิ, เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน นตฺถิ, หีโนหมสฺมีติ โอมาโน นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ – ยสฺมิํ สมํ วิสมํ วาปิ นตฺถิฯ

เกน วาทํ ปฏิสํยุเชยฺยาติฯ โส เกน มาเนน, กาย ทิฏฺฐิยา, เกน วา ปุคฺคเลน วาทํ ปฏิสญฺโญเชยฺย ปฏิพเลยฺย กลหํ กเรยฺย ภณฺฑนํ กเรยฺย วิคฺคหํ กเรยฺย วิวาทํ กเรยฺย เมธคํ กเรยฺย – ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ…เป.… นิพฺเพเฐหิ วา สเจ ปโหสี’’ติ – ส เกน วาทํ ปฏิสํยุเชยฺยฯ

เตนาห ภควา –

‘‘สจฺจนฺติ โส พฺราหฺมโณ กิํ วเทยฺย, มุสาติ วา โส วิวเทถ เกน;

ยสฺมิํ สมํ วิสมํ วาปิ นตฺถิ, ส เกน วาทํ ปฏิสํยุเชยฺยา’’ติฯ

[79]

โอกํ ปหาย อนิเกตสารี, คาเม อกุพฺพํ มุนิ สนฺถวานิ [สนฺธวานิ (ก.)] ;

กาเมหิ ริตฺโต อปุเรกฺขราโน, กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิราฯ

อถ โข หาลิทฺทกานิ [หลิทฺทกานี (สี.)] คหปติ เยนายสฺมา มหากจฺจาโน เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข หาลิทฺทกานิ คหปติ อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ เอตทโวจ – ‘‘วุตฺตมิทํ ภนฺเต, กจฺจาน, ภควตา อฏฺฐกวคฺคิเก มาคณฺฑิยปญฺเห –

‘‘โอกํ ปหาย อนิเกตสารี, คาเม อกุพฺพํ มุนิ สนฺถวานิ;

กาเมหิ ริตฺโต อปุเรกฺขราโน, กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิรา’’ติฯ

‘‘อิมสฺส นุ โข ภนฺเต, กจฺจาน, ภควตา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส กถํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ’’ติ?

‘‘รูปธาตุ โข, คหปติ, วิญฺญาณสฺส โอโก รูปธาตุ ราควินิพนฺธญฺจ [ราควินิพทฺธญฺจ (สี.)] ปน วิญฺญาณํ โอกสารีติ วุจฺจติฯ เวทนาธาตุ โข, คหปติ… สญฺญาธาตุ โข, คหปติ… สงฺขารธาตุ โข, คหปติ, วิญฺญาณสฺส โอโก สงฺขารธาตุ ราควินิพนฺธญฺจ ปน วิญฺญาณํ โอกสารีติ วุจฺจติฯ เอวํ โข, คหปติ, โอกสารี โหติฯ

‘‘กถญฺจ, คหปติ, อโนกสารี โหติ? รูปธาตุยา โข, คหปติ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปายุปาทานา [อุปยุปาทานา (ก.)] เจตโส อธิฏฺฐานาภินิเวสานุสยา เต ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา; ตสฺมา ตถาคโต อโนกสารีติ วุจฺจติฯ

เวทนาธาตุยา โข, คหปติ… สญฺญาธาตุยา โข, คหปติ… สงฺขารธาตุยา โข, คหปติ… วิญฺญาณธาตุยา โข, คหปติ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปายุปาทานา เจตโส อธิฏฺฐานาภินิเวสานุสยา เต ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา; ตสฺมา ตถาคโต อโนกสารีติ วุจฺจติฯ เอวํ โข, คหปติ, อโนกสารี โหติฯ

‘‘กถญฺจ, คหปติ, นิเกตสารี โหติ? รูปนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข, คหปติ, นิเกตสารีติ วุจฺจติฯ สทฺทนิมิตฺต… คนฺธนิมิตฺต… รสนิมิตฺต… โผฏฺฐพฺพนิมิตฺต… ธมฺมนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข, คหปติ, นิเกตสารีติ วุจฺจติฯ เอวํ โข, คหปติ, นิเกตสารี โหติฯ

‘‘กถญฺจ, คหปติ, อนิเกตสารี โหติ? รูปนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข, คหปติ, ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา; ตสฺมา ตถาคโต อนิเกตสารีติ วุจฺจติฯ สทฺทนิมิตฺต… คนฺธนิมิตฺต… รสนิมิตฺต… โผฏฺฐพฺพนิมิตฺต… ธมฺมนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข, คหปติ, ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา; ตสฺมา ตถาคโต อนิเกตสารีติ วุจฺจติฯ เอวํ โข, คหปติ, อนิเกตสารี โหติฯ

‘‘กถญฺจ, คหปติ, คาเม สนฺถวชาโต โหติ? อิธ , คหปติ, เอกจฺโจ ภิกฺขุ คิหีหิ สํสฏฺโฐ วิหรติ สหนนฺที สหโสกี, สุขิเตสุ สุขิโต, ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ อตฺตนา โวโยคํ อาปชฺชติฯ เอวํ โข, คหปติ, คาเม สนฺถวชาโต โหติฯ

‘‘กถญฺจ, คหปติ, คาเม น สนฺถวชาโต โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ ภิกฺขุ คิหีหิ อสํสฏฺโฐ วิหรติ น สหนนฺที น สหโสกี, น สุขิเตสุ สุขิโต, น ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ น อตฺตนา โวโยคํ อาปชฺชติฯ เอวํ โข, คหปติ, คาเม น สนฺถวชาโต โหติฯ

‘‘กถญฺจ, คหปติ, กาเมหิ อริตฺโต โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ ภิกฺขุ กาเมสุ อวีตราโค โหติ อวิคตจฺฉนฺโท อวิคตเปโม อวิคตปิปาโส อวิคตปริฬาโห อวิคตตณฺโหฯ เอวํ โข, คหปติ, กาเมหิ อริตฺโต โหติฯ

‘‘กถญฺจ , คหปติ, กาเมหิ ริตฺโต โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ ภิกฺขุ กาเมสุ วีตราโค โหติ วิคตจฺฉนฺโท วิคตเปโม วิคตปิปาโส วิคตปริฬาโห วิคตตณฺโหฯ เอวํ โข, คหปติ, กาเมหิ ริตฺโต โหติฯ

‘‘กถญฺจ, คหปติ, ปุเรกฺขราโน โหติ? อิธ , คหปติ, เอกจฺจสฺส ภิกฺขุโน เอวํ โหติ – ‘เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธาน’นฺติ ตตฺถ นนฺทิํ สมนฺนาเนติ, ‘เอวํเวทโน สิยํ… เอวํสญฺโญ สิยํ… เอวํสงฺขาโร สิยํ… เอวํวิญฺญาโณ สิยํ อนาคตมทฺธาน’นฺติ ตตฺถ นนฺทิํ สมนฺนาเนติฯ เอวํ โข, คหปติ, ปุเรกฺขราโน โหติฯ

‘‘กถญฺจ , คหปติ, อปุเรกฺขราโน โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺจสฺส ภิกฺขุโน เอวํ โหติ – ‘เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธาน’นฺติ น ตตฺถ นนฺทิํ สมนฺนาเนติ, ‘เอวํเวทโน สิยํ… เอวํสญฺโญ สิยํ… เอวํสงฺขาโร สิยํ… เอวํวิญฺญาโณ สิยํ อนาคตมทฺธาน’นฺติ น ตตฺถ นนฺทิํ สมนฺนาเนติฯ เอวํ โข, คหปติ, อปุเรกฺขราโน โหติฯ

‘‘กถญฺจ, คหปติ, กถํ วิคฺคยฺห ชเนน กตฺตา โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ เอวรูปิํ กถํ กตฺตา โหติ – ‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ, อหํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานามิ, กิํ ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานิสฺสสิ, มิจฺฉาปฏิปนฺโน ตฺวมสิ, อหมสฺมิ สมฺมาปฏิปนฺโน, สหิตํ เม, อสหิตํ เต, ปุเร วจนียํ ปจฺฉา อวจ, ปจฺฉา วจนียํ ปุเร อวจ, อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตํ, อาโรปิโต เต วาโท, นิคฺคหิโต ตฺวมสิ, จร วาทปฺปโมกฺขาย, นิพฺเพเฐหิ วา สเจ ปโหสี’ติฯ เอวํ โข, คหปติ, กถํ วิคฺคยฺห ชเนน กตฺตา โหติฯ

‘‘กถญฺจ, คหปติ, กถํ วิคฺคยฺห ชเนน น กตฺตา โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ น เอวรูปิํ กถํ กตฺตา โหติ – ‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ…เป.… นิพฺเพเฐหิ วา สเจ ปโหสี’ติฯ เอวํ โข, คหปติ, วิคฺคยฺห ชเนน น กตฺตา โหติฯ อิติ โข, คหปติ, ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อฏฺฐกวคฺคิเก มาคณฺฑิยปญฺเห –

‘‘โอกํ ปหาย อนิเกตสารี, คาเม อกุพฺพํ มุนิ สนฺถวานิ;

กาเมหิ ริตฺโต อปุเรกฺขราโน, กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิรา’’ติฯ

‘‘อิมสฺส โข, คหปติ, ภควตา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ

เตนาห ภควา –

‘‘โอกํ ปหาย อนิเกตสารี, คาเม อกุพฺพํ มุนิ สนฺถวานิ;

กาเมหิ ริตฺโต อปุเรกฺขราโน, กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิรา’’ติฯ

[80]

เยหิ วิวิตฺโต วิจเรยฺย โลเก, น ตานิ อุคฺคยฺห วเทยฺย นาโค;

เอลมฺพุชํ กณฺฑกวาริชํ [กณฺฏกํ วาริชํ (สี.)] ยถา, ชเลน ปงฺเกน จนูปลิตฺตํ;

เอวํ มุนี สนฺติวาโท อคิทฺโธ, กาเม จ โลเก จ อนูปลิตฺโตฯ

เยหิ วิวิตฺโต วิจเรยฺย โลเกติฯ เยหีติ เยหิ ทิฏฺฐิคเตหิฯ วิวิตฺโตติ กายทุจฺจริเตน ริตฺโต วิวิตฺโต ปวิวิตฺโต, วจีทุจฺจริเตน… มโนทุจฺจริเตน… ราเคน…เป.… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ ริตฺโต วิวิตฺโต ปวิวิตฺโตฯ วิจเรยฺยาติ วิจเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยฯ โลเกติ มนุสฺสโลเกติ – เยหิ วิวิตฺโต วิจเรยฺย โลเกฯ

ตานิ อุคฺคยฺห วเทยฺย นาโคติฯ นาโคติ อาคุํ น กโรตีติ – นาโค, น คจฺฉตีติ – นาโค, นาคจฺฉตีติ – นาโคฯ กถํ อาคุํ น กโรตีติ – นาโค? อาคู วุจฺจนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายติํ ชาติชรามรณิยาฯ

อาคุํ น กโรติ กิญฺจิ โลเก, [สภิยาติ ภควา]

สพฺพสญฺโญเค วิสชฺช พนฺธนานิ;

สพฺพตฺถ น สชฺชติ วิมุตฺโต, นาโค ตาที ปวุจฺจเต ตถตฺตาฯ

เอวํ อาคุํ น กโรตีติ – นาโคฯ

กถํ น คจฺฉตีติ – นาโค? น ฉนฺทาคติํ คจฺฉติ, น โทสาคติํ คจฺฉติ, น โมหาคติํ คจฺฉติ, น ภยาคติํ คจฺฉติ, น ราควเสน คจฺฉติ, น โทสวเสน คจฺฉติ, น โมหวเสน คจฺฉติ, น มานวเสน คจฺฉติ, น ทิฏฺฐิวเสน คจฺฉติ, น อุทฺธจฺจวเสน คจฺฉติ, น วิจิกิจฺฉาวเสน คจฺฉติ, นานุสยวเสน คจฺฉติ, น วคฺเคหิ ธมฺเมหิ ยายติ นียติ วุยฺหติ สํหรียติฯ เอวํ น คจฺฉตีติ – นาโคฯ

กถํ นาคจฺฉตีติ – นาโค? โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติฯ สกทาคามิมคฺเคน… อนาคามิมคฺเคน… อรหตฺตมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติฯ เอวํ นาคจฺฉตีติ – นาโคฯ

ตานิ อุคฺคยฺห วเทยฺย นาโคติฯ นาโค น ตานิ ทิฏฺฐิคตานิ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา วเทยฺย กเถยฺย ภเณยฺย ทีปเยยฺย โวหเรยฺย; ‘‘สสฺสโต โลโก…เป.… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ วเทยฺย กเถยฺย ภเณยฺย ทีปเยยฺย โวหเรยฺยาติ – น ตานิ อุคฺคยฺห วเทยฺย นาโคฯ

เอลมฺพุชํ กณฺฑกวาริชํ ยถา, ชเลน ปงฺเกน จนูปลิตฺตนฺติฯ เอลํ วุจฺจติ อุทกํ, อมฺพุชํ วุจฺจติ ปทุมํ, กณฺฑโก วุจฺจติ ขรทณฺโฑ, วาริ วุจฺจติ อุทกํ, วาริชํ วุจฺจติ ปทุมํ วาริสมฺภวํ, ชลํ วุจฺจติ อุทกํ, ปงฺโก วุจฺจติ กทฺทโมฯ ยถา ปทุมํ วาริชํ วาริสมฺภวํ ชเลน จ ปงฺเกน จ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ, อลิตฺตํ อสํลิตฺตํ อนุปลิตฺตนฺติ – เอลมฺพุชํ กณฺฑกวาริชํ ยถา ชเลน ปงฺเกน จนูปลิตฺตํฯ

เอวํ มุนี สนฺติวาโท อคิทฺโธ, กาเม จ โลเก จ อนูปลิตฺโตติฯ เอวนฺติ โอปมฺมสํปฏิปาทนํฯ มุนีติฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ…เป.… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิฯ สนฺติวาโทติ สนฺติวาโท มุนิ ตาณวาโท เลณวาโท สรณวาโท อภยวาโท อจฺจุตวาโท อมตวาโท นิพฺพานวาโทติ – เอวํ มุนิ สนฺติวาโทฯ อคิทฺโธติฯ เคโธ วุจฺจติ ตณฺหาฯ โย ราโค สาราโค…เป.… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ ยสฺเสโส เคโธ ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก ญาณคฺคินา ทฑฺโฒ โส วุจฺจติ อคิทฺโธฯ

โส รูเป อคิทฺโธ, สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ… กุเล… คเณ… อาวาเส… ลาเภ… ยเส… ปสํสาย… สุเข… จีวเร… ปิณฺฑปาเต … เสนาสเน… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร… กามธาตุยา … รูปธาตุยา… อรูปธาตุยา… กามภเว… รูปภเว… อรูปภเว… สญฺญาภเว… อสญฺญาภเว… เนวสญฺญานาสญฺญาภเว… เอกโวการภเว… จตุโวการภเว… ปญฺจโวการภเว… อตีเต… อนาคเต… ปจฺจุปฺปนฺเน… ทิฏฺฐ-สุต-มุต-วิญฺญาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ อคิทฺโธ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺโฌสนฺโน [อนชฺฌาปนฺโน (สี.), อนชฺโฌปนฺโน (สฺยา.)], วีตเคโธ วิคตเคโธ จตฺตเคโธ วนฺตเคโธ มุตฺตเคโธ ปหีนเคโธ ปฏินิสฺสฏฺฐเคโธ, วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺฐราโค, นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ – เอวํ มุนิ สนฺติวาโท อคิทฺโธฯ

กาเม จ โลเก จ อนูปลิตฺโตติฯ กามาติ อุทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป.… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาฯ โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกฯ เลปาติ ทฺเว เลปา – ตณฺหาเลโป จ ทิฏฺฐิเลโป จ…เป.… อยํ ตณฺหาเลโป…เป.… อยํ ทิฏฺฐิเลโปฯ มุนิ ตณฺหาเลปํ ปหาย ทิฏฺฐิเลปํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา กาเม จ โลเก จ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ, อลิตฺโต อปลิตฺโต อนุปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – เอวํ มุนี สนฺติวาโท อคิทฺโธ, กาเม จ โลเก จ อนูปลิตฺโตฯ

เตนาห ภควา –

‘‘เยหิ วิวิตฺโต วิจเรยฺย โลเก, น ตานิ อุคฺคยฺห วเทยฺย นาโค;

เอลมฺพุชํ กณฺฑกวาริชํ ยถา, ชเลน ปงฺเกน จนูปลิตฺตํ;

เอวํ มุนี สนฺติวาโท อคิทฺโธ, กาเม จ โลเก จ อนูปลิตฺโต’’ติฯ

[81]

น เวทคู ทิฏฺฐิยา [ทิฏฺฐิยายโก (ก. อฏฺฐ.) สุ. นิ. 852] น มุติยา, ส มานเมติ น หิ ตมฺมโย โส;

น กมฺมุนา โนปิ สุเตน เนยฺโย, อนูปนีโต ส นิเวสเนสุฯ

เวทคู ทิฏฺฐิยา น มุติยา, ส มานเมตีติฯ นาติ ปฏิกฺเขโปฯ เวทคูติฯ เวโท วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ , ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฏฺฐิฯ เตหิ เวเทหิ ชาติชรามรณสฺส อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต, โกฏิคโต โกฏิปฺปตฺโต, ปริยนฺตคโต ปริยนฺตปฺปตฺโต, โวสานคโต โวสานปฺปตฺโต, ตาณคโต ตาณปฺปตฺโต, เลณคโต เลณปฺปตฺโต, สรณคโต สรณปฺปตฺโต, อภยคโต อภยปฺปตฺโต, อจฺจุตคโต อจฺจุตปฺปตฺโต , อมตคโต อมตปฺปตฺโต, นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปตฺโต, เวทานํ วา อนฺตํ คโตติ เวทคู, เวเทหิ วา อนฺตํ คโตติ เวทคู, สตฺตนฺนํ วา ธมฺมานํ วิทิตตฺตา เวทคู, สกฺกายทิฏฺฐิ วิทิตา โหติ, วิจิกิจฺฉา วิทิตา โหติ, สีลพฺพตปรามาโส วิทิโต โหติ, ราโค วิทิโต โหติ, โทโส วิทิโต โหติ, โมโห วิทิโต โหติ, มาโน วิทิโต โหติ, วิทิตาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายติํ ชาติชรามรณิยาฯ

เวทานิ วิเจยฺย เกวลานิ, [สภิยาติ ภควา]

สมณานํ ยานีธตฺถิ พฺราหฺมณานํ;

สพฺพเวทนาสุ วีตราโค, สพฺพํ เวทมติจฺจ เวทคู โสติฯ

น ทิฏฺฐิยาติ ตสฺส ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิฯ โส ทิฏฺฐิยา น ยายติ น นียติ น วุยฺหติ น สํหรียติ, นปิ ตํ ทิฏฺฐิคตํ สารโต ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ – น เวทคู ทิฏฺฐิยาฯ น มุติยาติ มุตรูเปน วา ปรโต โฆเสน วา มหาชนสมฺมุติยา วา มานํ เนติ น อุเปติ น อุปคจฺฉติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ – น เวทคู ทิฏฺฐิยา น มุติยา ส มานเมติฯ

น หิ ตมฺมโย โสติ น ตณฺหาวเสน ทิฏฺฐิวเสน ตมฺมโย โหติ ตปฺปรโม ตปฺปรายโนฯ ยโต ตณฺหา จ ทิฏฺฐิ จ มาโน จสฺส ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา เอตฺตาวตา น ตมฺมโย โหติ น ตปฺปรโม น ตปฺปรายโนติ – ส มานเมติ น หิ ตมฺมโย โสฯ

กมฺมุนา โนปิ สุเตน เนยฺโยติฯ น กมฺมุนาติ ปุญฺญาภิสงฺขาเรน วา อปุญฺญาภิสงฺขาเรน วา อาเนญฺชาภิสงฺขาเรน วา น ยายติ น นียติ น วุยฺหติ น สํหรียตีติ – น กมฺมุนาฯ โนปิ สุเตน เนยฺโยติ สุตสุทฺธิยา วา ปรโต โฆเสน วา มหาชนสมฺมุติยา วา น ยายติ น นียติ น วุยฺหติ น สํหรียตีติ – น กมฺมุนา โนปิ สุเตน เนยฺโยฯ

อนูปนีโต ส นิเวสเนสูติฯ อุปยาติ ทฺเว อุปยา – ตณฺหูปโย จ ทิฏฺฐูปโย จ…เป.… อยํ ตณฺหูปโย…เป.… อยํ ทิฏฺฐูปโยฯ ตสฺส ตณฺหูปโย ปหีโน, ทิฏฺฐูปโย ปฏินิสฺสฏฺโฐฯ ตณฺหูปยสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺฐูปยสฺส ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา โส นิเวสเนสุ อนูปนีโต อนุปลิตฺโต อนุปคโต อนชฺโฌสิโต อนธิมุตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – อนูปนีโต ส นิเวสเนสุฯ

เตนาห ภควา –

‘‘น เวทคู ทิฏฺฐิยา น มุติยา, ส มานเมติ น หิ ตมฺมโย โส;

น กมฺมุนา โนปิ สุเตน เนยฺโย, อนูปนีโต ส นิเวสเนสู’’ติฯ

[82]

สญฺญาวิรตฺตสฺส น สนฺติ คนฺถา, ปญฺญาวิมุตฺตสฺส น สนฺติ โมหา;

สญฺญญฺจ ทิฏฺฐิญฺจ เย อคฺคเหสุํ, เต ฆฏฺฏมานา [ฆฏฺฏยนฺตา (สฺยา.) สุ. นิ. 853] วิจรนฺติ โลเกฯ

สญฺญาวิรตฺตสฺส น สนฺติ คนฺถาติฯ โย สมถปุพฺพงฺคมํ อริยมคฺคํ ภาเวติ ตสฺส อาทิโต อุปาทาย คนฺถา วิกฺขมฺภิตา โหนฺติ, อรหตฺเต ปตฺเต อรหโต คนฺถา จ โมหา จ นีวรณา จ กามสญฺญา พฺยาปาทสญฺญา วิหิํสาสญฺญา ทิฏฺฐิสญฺญา จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาติ – สญฺญาวิรตฺตสฺส น สนฺติ คนฺถาฯ

ปญฺญาวิมุตฺตสฺส น สนฺติ โมหาติฯ

โย วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ อริยมคฺคํ ภาเวติ, ตสฺส อาทิโต อุปาทาย โมหา วิกฺขมฺภิตา โหนฺติ, อรหตฺเต ปตฺเต อรหโต โมหา จ คนฺถา จ นีวรณา จ กามสญฺญา พฺยาปาทสญฺญา วิหิํสาสญฺญา ทิฏฺฐิสญฺญา จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาติ – ปญฺญาวิมุตฺตสฺส น สนฺติ โมหาฯ

สญฺญญฺจ ทิฏฺฐิญฺจ เย อคฺคเหสุํ, เต ฆฏฺฏมานา วิจรนฺติ โลเกติฯ เย สญฺญํ คณฺหนฺติ กามสญฺญํ พฺยาปาทสญฺญํ วิหิํสาสญฺญํ เต สญฺญาวเสน ฆฏฺเฏนฺติ สงฺฆฏฺเฏนฺติฯ ราชาโนปิ ราชูหิ วิวทนฺติ, ขตฺติยาปิ ขตฺติเยหิ วิวทนฺติ, พฺราหฺมณาปิ พฺราหฺมเณหิ วิวทนฺติ, คหปตีปิ คหปตีหิ วิวทนฺติ, มาตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ มาตรา วิวทติ, ปิตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ ปิตรา วิวทติ, ภาตาปิ ภาตรา วิวทติ, ภคินีปิ ภคินิยา วิวทติ, ภาตาปิ ภคินิยา วิวทติ, ภคินีปิ ภาตรา วิวทติ, สหาโยปิ สหาเยน วิวทติ ฯ เต ตตฺถ กลหวิคฺคหวิวาทมาปนฺนา อญฺญมญฺญํ ปาณีหิปิ อุปกฺกมนฺติ, เลฑฺฑูหิปิ [เลฏฺฏูหิปิ (ก.)] อุปกฺกมนฺติ, ทณฺเฑหิปิ อุปกฺกมนฺติ, สตฺเถหิปิ อุปกฺกมนฺติฯ เต ตตฺถ มรณมฺปิ นิคจฺฉนฺติ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขํฯ เย ทิฏฺฐิํ คณฺหนฺติ ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ วา…เป.… ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา เต ทิฏฺฐิวเสน ฆฏฺเฏนฺติ สงฺฆฏฺเฏนฺติ, สตฺถารโต สตฺถารํ ฆฏฺเฏนฺติ, ธมฺมกฺขานโต ธมฺมกฺขานํ ฆฏฺเฏนฺติ, คณโต คณํ ฆฏฺเฏนฺติ, ทิฏฺฐิยา ทิฏฺฐิํ ฆฏฺเฏนฺติ, ปฏิปทาย ปฏิปทํ ฆฏฺเฏนฺติ, มคฺคโต มคฺคํ ฆฏฺเฏนฺติฯ

อถ วา เต วิวทนฺติ, กลหํ กโรนฺติ, ภณฺฑนํ กโรนฺติ, วิคฺคหํ กโรนฺติ, วิวาทํ กโรนฺติ, เมธคํ กโรนฺติ – ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ…เป.… นิพฺเพเฐหิ วา สเจ ปโหสี’’ติฯ เตสํ อภิสงฺขารา อปฺปหีนา; อภิสงฺขารานํ อปฺปหีนตฺตา คติยา ฆฏฺเฏนฺติ, นิรเย ฆฏฺเฏนฺติ, ติรจฺฉานโยนิยา ฆฏฺเฏนฺติ, เปตฺติวิสเย ฆฏฺเฏนฺติ, มนุสฺสโลเก ฆฏฺเฏนฺติ, เทวโลเก ฆฏฺเฏนฺติ, คติยา คติํ… อุปปตฺติยา อุปปตฺติํ… ปฏิสนฺธิยา ปฏิสนฺธิํ… ภเวน ภวํ… สํสาเรน สํสารํ… วฏฺเฏน วฏฺฏํ ฆฏฺเฏนฺติ สงฺฆฏฺเฏนฺติ วทนฺติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติฯ โลเกติ อปายโลเก…เป.… อายตนโลเกติ – สญฺญญฺจ ทิฏฺฐิญฺจ เย อคฺคเหสุํ เต ฆฏฺฏมานา วิจรนฺติ โลเกฯ

เตนาห ภควา –

‘‘สญฺญาวิรตฺตสฺส น สนฺติ คนฺถา, ปญฺญาวิมุตฺตสฺส น สนฺติ โมหา;

สญฺญญฺจ ทิฏฺฐิญฺจ เย อคฺคเหสุํ, เต ฆฏฺฏมานา วิจรนฺติ โลเก’’ติฯ

มาคณฺฑิยสุตฺตนิทฺเทโส นวโมฯ

10. ปุราเภทสุตฺตนิทฺเทโส

อถ ปุราเภทสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –

[83]

กถํทสฺสี กถํสีโล, อุปสนฺโตติ วุจฺจติ;

ตํ เม โคตม ปพฺรูหิ, ปุจฺฉิโต อุตฺตมํ นรํฯ

กถํทสฺสี กถํสีโล, อุปสนฺโตติ วุจฺจตีติฯ กถํทสฺสีติ กีทิเสน ทสฺสเนน สมนฺนาคโต, กิํสณฺฐิเตน, กิํปกาเรน, กิํปฏิภาเคนาติ – กถํทสฺสีฯ กถํสีโลติ กีทิเสน สีเลน สมนฺนาคโต, กิํสณฺฐิเตน, กิํปกาเรน, กิํปฏิภาเคนาติ – กถํทสฺสี กถํสีโลฯ อุปสนฺโตติ วุจฺจตีติ สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธติ วุจฺจติ ปวุจฺจติ กถียติ ภณียติ ทีปียติ โวหรียติฯ กถํทสฺสีติ อธิปญฺญํ ปุจฺฉติ, กถํสีโลติ อธิสีลํ ปุจฺฉติ, อุปสนฺโตติ อธิจิตฺตํ ปุจฺฉตีติ – กถํทสฺสี กถํสีโล อุปสนฺโตติ วุจฺจติฯ

ตํ เม โคตม ปพฺรูหีติฯ นฺติ ยํ ปุจฺฉามิ, ยํ ยาจามิ, ยํ อชฺเฌสามิ, ยํ ปสาเทมิฯ โคตมาติ โส นิมฺมิโต พุทฺธํ ภควนฺตํ โคตฺเตน อาลปติฯ ปพฺรูหีติ พฺรูหิ อาจิกฺข เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวร วิภช อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ตํ เม โคตม ปพฺรูหิฯ

ปุจฺฉิโต อุตฺตมํ นรนฺติฯ ปุจฺฉิโตติ ปุฏฺโฐ ปุจฺฉิโต ยาจิโต อชฺเฌสิโต ปสาทิโตฯ อุตฺตมํ นรนฺติ อคฺคํ เสฏฺฐํ วิสิฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ นรนฺติ – ปุจฺฉิโต อุตฺตมํ นรํฯ

เตนาห โส นิมฺมิโต –

‘‘กถํทสฺสี กถํสีโล, อุปสนฺโตติ วุจฺจติ;

ตํ เม โคตม ปพฺรูหิ, ปุจฺฉิโต อุตฺตมํ นร’’นฺติฯ

[84]