3. อโยฆรจริยา

ว่าด้วยจริยาวัตรของอโยฆรกุมาร

[23] อีกเรื่องหนึ่ง ในกาลเมื่อเราเป็นพระราช-
โอรสของพระเจ้ากาสี เจริญวัยในเรือนเหล็ก
มีนามชื่อว่าอโยฆระ พระบิดาตรัสว่า เจ้าได้
รับความทุกข์ตั้งแต่เกิดมา เขาเลี้ยงไว้ในที่
แคบลูกเอ๋ย วันนี้จงปกครองแผ่นดินทั้งสิ้น
พร้อมทั้งแว่นแคว้น พร้อมทั้งชาวนิคมและ
บริวารชนนี้เถิด เราถวายบังคมจอมกษัตริย์
แล้วประคองอัญชลี ได้ทูลดังนี้ว่า บรรดาสัตว์
ในแผ่นดินบางพวกต่ำช้า บางพวกอุกฤษฏ์
บางพวกปานกลาง สัตว์ทั้งหมดนั้นไม่มีอารัก-
ขา เจริญอยู่ในเรือนของตนพร้อมด้วยหมู่ญาติ
การเลี้ยงดูข้าพระบาทในที่คับแคบนี้ไม่มีใคร
เหมือนในโลก ข้าพระบาทเติบโตอยู่ในเรือน
เหล็ก เหมือนพระจันทร์พระอาทิตย์ไม่มีรัศมี
ข้าพระบาทประสูติจากพระครรภ์พระมารดาอัน

เต็มไปด้วยซากศพเน่าแล้ว ยังถูกใส่ ( ขัง )
ไว้ในเรือนเหล็ก ซึ่งมีทุกข์ร้ายกว่านั้นอีก ข้า
พระบาทได้รับความทุกข์ร้ายอย่างยิ่งเช่นนี้แล้ว
ถ้ายังยินดีในราชสมบัติ ก็จะเป็นผู้เลวทราม
กว่าคนเลวทรามไป ข้าพระบาทเป็นผู้เหนื่อย-
หน่ายในกาย ไม่ต้องการได้ราชสมบัติ ข้า
พระบาทจะแสวงหาธรรมเครื่องดับ ซึ่งเป็นที่
ที่มัจจุราชพึ่งย่ำยีข้าพระบาทไม่ได้ เราคิดอย่าง
นี้แล้ว เมื่อมหาชนร้องไห้คร่ำครวญอยู่ ได้ตัด
เครื่องผูกเสียแล้วเข้าไปยังป่าใหญ่ เหมือนช้าง
ฉะนั้น เราจะเกลียดพระมารดาพระบิดาก็หา
ไม่ จะเกลียดยศศักดิ์อันใหญ่หลวงก็หามิได้
แต่พระสัพพัญญุตญาณเป็นที่รักของเรา ฉะนั้น
เรา จงสละราชสมบัติ ฉะนี้แล.
จบ อโยฆรจริยาที่ 3

อรรถกถาอโยฆรจริยาที่ 3

พึงทราบวินิจฉัยในอรรถกถาอโยฆรจริยาที่ 3 ดังต่อไปนี้. บทว่า
อโยฆรมฺหิ สํวฑฺโฒ คือเจริญแล้วในเรือนทำด้วยเหล็กทั้งหมดใหญ่ ทำ
4 เหลี่ยมเพื่อป้องกันอมนุษย์และอันตราย. บทว่า นาเมนาสิ อโยฆโร
เพราะความเป็นผู้เกิดและเจริญในเรือนเหล็ก จึงปรากฏชื่อว่า อโยฆร-
กุมาร.
ความโดยย่อมีว่า ในกาลนั้น ในอัตภาพก่อนทางพระอัครมเหสีของ
พระเจ้ากาสี หญิงร่วมสามี ตั้งความปรารถนาว่า เราพึงกินบุตรที่เกิดแล้ว ๆ
ของเจ้า แล้วเกิดในกำเนิดนางยักษิณี ครั้นได้โอกาสในการที่อัครมเหสีนั้น
ประสูติ จึงกินพระโอรสเสีย 2 ครั้ง. แต่ในครั้งที่ 3 พระโพธิสัตว์ทรงถือ
ปฏิสนธิในพระครรภ์ของพระอัครมเหสีนั้น. พระราชาทรงปรึกษากับพวก
มนุษย์ว่า นางยักษิณีตนหนึ่งกินโอรสที่เกิดแล้วของพระเทวี. เราควรทำ
อย่างไรดี เมื่อพวกมนุษย์ทูลว่า ธรรมดาอมนุษย์ย่อมกลัวเรือนเหล็ก จึง
รับสั่งให้ช่างเหล็กสร้างเรือนเหล็กใหญ่เป็นโรง 4 เหลี่ยม ด้วยเครื่องปรุง
เรือนทั้งหมดสำเร็จด้วยเหล็ก ตั้งแต่เสาเป็นต้นให้สำเร็จ แล้วทรงให้พระ-
เทวีซึ่งทรงพระครรภ์แก่ ประทับอยู่ ณ เรือนเหล็กนั้น. พระเทวีประสูติ
พระโอรสมีบุญลักษณะดี ณ เรือนเหล็กนั้น. ขนาดเพระนามว่า อโยฆร-
กุมาร. พระราชาทรงให้พระกุมารนั้น แก้พวกแม่นมจัดการอารักขาใหญ่โต