อรรถกถาฉพุทธธรรมวาระ

พึงทราบวินิจฉัยในพุทธธรรมวาระ ดังต่อไปนี้. บทว่า ทิยฑฺฒสตํ
มีธรรม 150 คือ 25 รวม 6 ครั้ง เป็นธรรม 150 มีนิรุตติ คูณด้วย 2
(300) มีญาณคูณด้วย 2 (600). บทว่า ปฏิสมฺภิทาธิกรเณ คือใน
คัมภีร์ปฏิสัมภิทา. บทว่า อฑฺฒนวธมฺมสตา นี้ คือ มีธรรม 850 อย่างนี้
คือ ในสัจจะ4 ที่กล่าวแล้วครั้งแรก 60 ในสติปัฏฐาน 4 รวม 60 ในไวยากรณ-
ภาษิตของพระโพธิสัตว์ 7 ในธรรม 5 มีตั้งอยู่ในอภิญญาเป็นต้น 125 ใน
ธรรม 5 มีขันธ์เป็นต้น 125 ในอริยสัจ 4 อีก 100 ในปฏิสัมภิทา 4
รวม 100 ในพุทธธรรม 6 รวม 150.
แม้อรรถก็เป็นอย่างนั้นเหมือนกัน. มีนิรุตติ 120 ในฐานะ 3 มีสัจจะ
เป็นต้น มีนิรุตติ 140 ในไวยากรณภาษิต 7 มีนิรุตติในอภิญญาเป็นต้น และ
ในขันธ์เป็นต้นอย่างละ 150 มีนิรุตติอย่างละ 200 ในอริยสัจ 4 และใน
ปฏิสัมภิทา มีนิรุตติ 300 ในพุทธธรรม รวมเป็นมีนิรุตติ 1,700. มีญาณ
3,400 อย่างนี้ คือ มีญาณอย่างละ 200 ในฐานะ 3 มีสัจจะเป็นต้น มีญาณ
280 ในไวยากรณภาษิต 7 มีญาณอย่างละ 500 ในอภิญญาเป็นต้น และ
ในขันธ์เป็นต้น มีญาณอย่างละ 400 ในปฏิสัมภิทา 4 มีญาณ 600 ใน
พุทธธรรม.
จบอรรถกถาปฏิสัมภิทากถา

ยุคนัทธวรรค ธรรมจักกกถา

ว่าด้วยธรรมจักร

[614] ข้าพเจ้าได้สดับมาแล้วอย่างนี้ :-
สมัยหนึ่ง พระผู้มีพระภาคเจ้าประทับอยู่ที่ป่าอิสิปตนมฤคทายวัน ใกล้
พระนครพาราณสี ฯลฯ เพราะเหตุดังนี้นั้น ท่านพระโกณฑัญญะ จึงมีชื่อว่า
อัญญาโกณฑัญญะ ดังนี้.
ภิกษุ ญาณ ปัญญา วิชชา แสงสว่าง เกิดขึ้นในธรรมทั้งหลายที่
เราไม่เคยฟังมาก่อนว่า นี้ทุกขอริยสัจ ... คำว่า แสงสว่างเกิดขึ้นเพราะอรรถ
ว่าสว่างไสว.
จักษุเป็นธรรม ความเห็นเป็นอรรถ ญาณเป็นธรรม ความรู้เป็นอรรถ
ปัญญาเป็นธรรม ความรู้ทั่วเป็นอรรถ วิชชาเป็นอรรถ ความแทงตลอดเป็น
ธรรม แสงสว่างเป็นธรรม ความสว่างไสวเป็นอรรถ ธรรม 5 ประการ
อรรถ 5 ประการนี้ เป็นที่ตั้งแห่งทุกข์ เป็นที่ตั้งแห่งสัจจะ มีสัจจะเป็น
อารมณ์ มีสัจจะเป็นโคจร สงเคราะห์เข้าในสัจจะ นับเนื่องในสัจจะ เข้ามา
ประชุมในสัจจะ ตั้งอยู่ในสัจจะ ประดิษฐานอยู่ในสัจจะ.
[615] ชื่อว่าธรรมจักร ในคำว่า ธมฺมจกฺกํ นี้ เพราะอรรถว่า
กระไร ?
ชื่อว่าธรรมจักร เพราะอรรถว่าพระผู้มีพระภาคเจ้าทรงให้ธรรมและ
จักรเป็นไป ทรงให้จักรและธรรมเป็นไป ทรงให้จักรเป็นไปโดยธรรม ทรง
ให้จักรเป็นไปโดยการประพฤติเป็นธรรม ทรงดำรงอยู่ในธรรมให้จักรเป็นไป