เมนู

โคตรภูญาณนิทเทส


[136] ปัญญาในการออกและหลีกไปจากสังขารนิมิตภายนอก
เป็นโคตรภูญาณอย่างไร ชื่อว่าโคตรภู เพราะอรรถว่าครอบงำความเกิด
ขึ้น ครอบงำความเป็นไป ครอบงำนิมิต ครอบงำกรรมเครื่องประมวล
มา ครอบงำปฏิสนธิ ครอบงำคติ ครอบงำความบังเกิด ครอบงำอุบัติ
ครอบงำชาติ ครอบงำชรา ครอบงำพยาธิ ครอบงำมรณะ ครอบงำ
ความเศร้าโศก ครอบงำความรำพัน ครอบงำความคับแค้นใจ ครอบงำ
สังขารนิมิตภายนอก ชื่อว่าโคตรภู เพราะอรรถว่า แล่นไปสู่นิพพาน
อันไม่มีความเกิดขึ้น ฯลฯ แล่นไปสู่นิพพานอันเป็นที่ดับ ชื่อว่าโคตรภู
เพราะอรรถว่า ครอบงำความเกิดขึ้นแล้ว แล่นไป ู่นิพพานอันไม่มี
ความเกิดขึ้น ครอบงำความเป็นไปแล้ว แล่นไปสู่นิพพานอันไม่มี
ความเป็นไป ฯลฯ ครอบงำสังขารนิมิตภายนอกแล้ว แล่นไปสู่นิพ-
พานอันเป็นที่ดับ.
[137] ชื่อว่าโคตรภู เพราะอรรถว่า ออกจากความเกิดขึ้น
ออกจากความเป็นไป... ออกจากสังขารนิมิตภายนอก ชื่อว่าโคตรภู
เพราะอรรถว่าแล่นไปสู่นิพพานอันไม่มีความเกิดขึ้น แล่นไปสู่นิพพาน
อันไม่มีความเป็นไป ฯลฯ แล่นไปสู่นิพพานอันเป็นที่ดับ ชื่อว่าโคตรภู
เพราะอรรถว่า ออกจากความเกิดขึ้นแล้ว แล่นไปสู่นิพพานอันไม่มี

ความเกิดขึ้น ออกจากความเป็นไปแล้ว แล่นไปสู่นิพพานอันไม่มีความ
เป็นไป ออกจากสังขารนิมิตภายนอกแล้ว แล่นไปสู่นิพพานอันเป็นที่
ดับ ชื่อว่าโคตรภู เพราะอรรถว่า หลีกออกจากความเกิดขึ้น หลีก
ออกจากความเป็นไป ฯลฯ หลีกออกจากสังขารนิมิตภายนอก ชื่อว่า
โคตรภู เพราะอรรถว่า แล่นไปสู่นิพพานอันไม่มีความเกิดขึ้น แล่น
ไปสู่นิพพานอันไม่มีความเป็นไป ฯลฯ แล่นไปสู่นิพพานอันเป็นที่ดับ
ชื่อว่าโคตรภู เพราะอรรถว่า หลีกออกจากความเกิดขึ้นแล้ว แล่นไป
สู่นิพพานอันไม่มีความเกิดขึ้น ออกจากความเป็นไปแล้ว แล่นไปสู่
นิพพานอันไม่มีความเป็นไป ฯลฯ หลีกออกจากสังขารนิมิตภายนอก
แล้ว แล่นไปสู่นิพพานอันเป็นที่ดับ.
[138] โคตรภูธรรมเท่าไร ย่อมเกิดขึ้นด้วยอำนาจแห่งสมถะ
โคตรภูธรรมเท่าไร ย่อมเกิดขึ้นด้วยอำนาจแห่งจะวิปัสสนา ? โคตรภู
ธรรม 8 ย่อมเกิดขึ้นด้วยอำนาจแห่งสมถะ โคตรภูธรรม 10 ย่อมเกิด
ขึ้นด้วยอำนาจแห่งวิปัสสนา.
[139] โคตรภูธรรม 8 เป็นไฉน ย่อมเกิดขึ้นด้วยอำนาจ
แห่งสมถะ ?
ชื่อว่าโคตรภู เพราะอรรถว่า ครอบงำนิวรณ์เพื่อได้ปฐมฌาน 1
ครอบงำวิตกและวิจารเพื่อได้ทุติยฌาน 1 ครอบงำปีติเพื่อได้ตติยฌาน 1
ครอบงำสุขและทุกข์เพื่อได้จตุตถฌาน 1 ครอบงำรูปสัญญา ปฏิฆสัญญา

นานัตตสัญญาเพื่อได้อากาสานัญจายตนสมาบัติ 1 ครอบงำอากาสานัญ-
จายตนสัญญาเพื่อได้วิญญาณัญจายตนสมาบัติ ครอบงำวิญญานัญ-
จายตนสัญญาเพื่อได้อากิญจัญญายตนสมาบัติ 1 ครอบงำอากิญจัญญา-
ยตนสัญญาเพื่อได้เนวสัญญานาสัญญายตนสมาบัติ 1 โคตรภูตธรรม 8 นี้
ย่อมเกิดขึ้นด้วยอำนาจแห่งสมถะ.

[140] โคตรภูตธรรม 10 เป็นไฉน ย่อมเกิดขึ้นด้วยอำนาจ
แห่งวิปัสสนา ?

ชื่อว่าโคตรภู เพราะอรรถว่า ครอบงำความเกิดขึ้น ความเป็น
ไป นิมิตกรรมเครื่องประมวลมา ปฏิสนธิ คติ ความบังเกิด อุบัติ
ชาติ ชรา พยาธิ มรณะ ความเศร้าโศก ความร่ำไร ความคับแค้นใจ
สังขารนิมิตภายนอกเพื่อได้โสดาปัตติมรรค 1 ครอบงำความเกิดขึ้น
ความเป็นไป นิมิต กรรมเครื่องประมวลมา ปฏิสนธิ เพื่อโสดาปัตติ-
ผลสมาบัติ 1 ฯลฯ เพื่อได้สกทาคามรรค 1 เพื่อสกทาคามิผลสมาบัติ
1 เพื่อได้อนาคามิมรรค 1 เพื่ออนาคามิผลสมาบัติ 1 ครอบงำความ
เกิดขึ้น ความเป็นไป นิมิต กรรมเครื่องประมวลมา ปฏิสนธิ คติ
ความบังเกิด อุบัติ ชาติ ชรา พยาธิ มรณะ ความเศร้าโศก ความ
ร่ำไร ความคับแค้นใจ สังขารนิมิตภายนอก เพื่อได้อรหัตมรรค 1
ครอบงำความเกิดขึ้น ความเป็นไป นิมิต กรรมเครื่องประมวลมา

ปฏิสนธิ เพื่ออรหัตผลสมาบัติ 1 เพื่อสุญญตวิหารสมาบัติ 1 และเพื่อ
สมาบัติ 1 โคตรภูธรรม 10 นี้ ย่อมเกิดขึ้นด้วยอำนาจแห่งวิปัสสนา.
[141] โคตรภูธรรมเป็นกุศลเท่าไร เป็นอกุศลเท่าไร เป็น
อัพยากฤตเท่าไร ? โคตรภูธรรมเป็นกุศล 15 เป็นอัพยากฤต 3 เป็น
อกุศลไม่มี.
[142] โคตรภูญาณ 8 คือ โคตรภูญาณที่มีอามิส
1 ไม่มีอามิส 1 มีที่ตั้ง 1 ไม่มีที่ตั้ง 1 เป็น
สุญญตะ 1 เป็นวิสุญญตะ 1 เป็นวุฏฐิตะ 1 เป็น
อวุฏฐิตะ 1 เป็นปัจจัยแห่งสมาธิ โคตรภูญาณ 10
เป็นโคตรแห่งวิปัสสนาญาณ โคตรภูธรรม 18
เป็นปัจจัยแห่งวิโมกข์ 3 โคตรภูธรรมมีอาการ 18
นี้ พระโยคาวจรอบรมแล้วด้วยปัญญา พระโยคา-
วจรเป็นผู้ฉลาดในโคตรภูญาณ อันเป็นเครื่องหลีก
ไปและในโคตรภูญาณ อันเห็นเครื่องออกไป ย่อม
ไม่หวั่นไหวเพราะทิฏฐิต่าง ๆ ฉะนี้แล.

ชื่อว่าญาณ เพราะอรรถว่ารู้ธรรมนั้น ชื่อว่าปัญญา เพราะ
อรรถว่ารู้ชัด เพราะเหตุนั้นท่านจึงกล่าวว่า ปัญญาในการออกไป และ
หลีกไปจากสังขารนิมิตภายนอก เป็นโคตรภูญาณ.

อรรถกถาโคตรภูญาณนิทเทส


[136-140] พึงทราบวินิจฉัยในโคตรภูญาณนิทเทสดังต่อไป
นี้.
บทว่า อภิภุยฺย - ครอบงำ คือ ย่อมครอบงำ ย่อมก้าวล่วง.
บทว่า พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตํ - สังขารนิมิตภายนอก ได้แก่
สังขารนิมิต อันเป็นภายนอกจากกุศลขันธ์อันเป็นไปแล้วในสันดานของ
ตน. จริงอยู่ สังขารอันเป็นโลกิยะท่านกล่าวว่า เป็นนิมิต เพราะเป็น
เครื่องหมายแห่งกิเลสทั้งหลาย, หรือ เพราะตั้งขึ้นด้วยอาการของนิมิต.
บทว่า อภิภุยฺยตีติ โคตรภู - ชื่อว่าโคตรภู เพราะครอบงำ
ท่านกล่าวถึงความเป็นโคตรภู เพราะครอบงำโคตรของปุถุชน.
บทว่า ปกฺขนฺทตีติ โคฺตรภู - ชื่อว่าโคตรภู เพราะอรรถว่าแล่น
ไป คือ ท่านกล่าวถึงความเป็นโคตรภู เพราะความเกิดขึ้นแห่งโคตร
พระอริยะ.
บทว่า อภิภุยฺยิตฺวา ปกฺขนฺทตีติ โคตรภู - ชื่อว่าโคตรภู
เพราะครอบงำแล้วแล่นไป คือ ท่านกล่าวย่อความทั้งสอง.
บทว่า วุฏฺฐาตีติ โคตรภูติ จ วิวฏฺฏตีติ โคตรภู จ -
ชื่อว่าโคตรภู เพราะอรรถว่าออกไป และเพราะอรรถว่าหลีกไป คือ
ท่านกล่าวถึงอรรถ คือ ความครอบงำโคตรปุถุชนโดยสมควรแก่บทว่า