‘‘พฺรหฺมาติ [พฺรหฺมา หิ (ปี.)] มาตาปิตโร, ปุพฺพาจริยาติ วุจฺจเร;

อาหุเนยฺยา จ ปุตฺตานํ, ปชาย อนุกมฺปกาฯ

[182]

‘‘ตสฺมา หิ เน นมสฺเสยฺย, สกฺกเรยฺย จ ปณฺฑิโต;

อนฺเนน อโถ [มโถ (ปี.), อถ (อ. นิ. 4.63; อิติวุ. 106)] ปาเนน, วตฺเถน สยเนน จ;

อุจฺฉาทเนน นฺหาปเนน [นหาปเนน (สี. ปี.)], ปาทานํ โธวเนน จฯ

[183]

‘‘ตาย นํ ปาริจริยาย [ปริจริยาย (ปี.)], มาตาปิตูสุ ปณฺฑิตา;

อิเธว นํ ปสํสนฺติ, เปจฺจ สคฺเค ปโมทตี’’ติฯ

โสณนนฺทชาตกํ ทุติยํฯ

สตฺตตินิปาตํ นิฏฺฐิตํฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

อถ สตฺตติมมฺหิ นิปาตวเร, สภาวนฺตุ กุสาวติราชวโร;

อถ โสณสุนนฺทวโร จ ปุน, อภิวาสิตสตฺตติมมฺหิ สุเตติฯ

21. อสีตินิปาโต

533. จูฬหํสชาตกํ (1)

[1]

‘‘สุมุข อนุปจินนฺตา, ปกฺกมนฺติ วิหงฺคมา;

คจฺฉ ตุวมฺปิ มา กงฺขิ, นตฺถิ พทฺเธ [พนฺเธ (สฺยา. ก.)] สหายตา’’ฯ

[2]

‘‘คจฺเฉ วาหํ น วา คจฺเฉ, น เตน อมโร สิยํ;

สุขิตํ ตํ อุปาสิตฺวา, ทุกฺขิตํ ตํ กถํ ชเหฯ

[3]

‘‘มรณํ วา ตยา สทฺธิํ, ชีวิตํ วา ตยา วินา;

ตเทว มรณํ เสยฺโย, ยญฺเจ ชีเว ตยา วินาฯ

[4]

‘‘เนส ธมฺโม มหาราช, ยํ ตํ เอวํ คตํ ชเห;

ยา คติ ตุยฺหํ สา มยฺหํ, รุจฺจเต วิหคาธิปฯ

[5]

‘‘กา นุ ปาเสน พทฺธสฺส [พนฺธสฺส (สฺยา. ก.)], คติ อญฺญา มหานสา;

สา กถํ เจตยานสฺส, มุตฺตสฺส ตว รุจฺจติฯ

[6]

‘‘กํ วา ตฺวํ ปสฺสเส อตฺถํ, มม ตุยฺหญฺจ ปกฺขิม;

ญาตีนํ วาวสิฏฺฐานํ, อุภินฺนํ ชีวิตกฺขเยฯ

[7]

‘‘ยํ น กญฺจนเทปิญฺฉ [เทปิจฺฉ (สี. ปี.), ทฺเวปิจฺฉ (สฺยา.)], อนฺเธน ตมสา คตํ;

ตาทิเส สญฺจชํ ปาณํ, กมตฺถมภิโชตเย’’ฯ

[8]

‘‘กถํ นุ ปตตํ เสฏฺฐ, ธมฺเม อตฺถํ น พุชฺฌสิ [พุชฺฌเส (สี.)];

ธมฺโม อปจิโต สนฺโต, อตฺถํ ทสฺเสติ ปาณินํฯ

[9]

‘‘โสหํ ธมฺมํ อเปกฺขาโน, ธมฺมา จตฺถํ สมุฏฺฐิตํ;

ภตฺติญฺจ ตยิ สมฺปสฺสํ, นาวกงฺขามิ ชีวิตํ’’ฯ

[10]

‘‘อทฺธา เอโส สตํ ธมฺโม, โย มิตฺโต มิตฺตมาปเท;

น จเช ชีวิตสฺสาปิ, เหตุธมฺมมนุสฺสรํฯ

[11]

‘‘สฺวายํ ธมฺโม จ เต จิณฺโณ, ภตฺติ จ วิทิตา มยิ;

กามํ กรสฺสุ มยฺเหตํ, คจฺเฉวานุมโต มยา’’ฯ

[12]

‘‘อปิ ตฺเววํ คเต กาเล, ยํ ขณฺฑํ [พทฺธํ (สี.), พนฺธํ (ปี.)] ญาตินํ มยา;

ตยา ตํ พุทฺธิสมฺปนฺนํ [พุทฺธิสมฺปนฺน (สี. สฺยา. ปี.)], อสฺส ปรมสํวุตํฯ

[13]

‘‘อิจฺเจวํ [อิจฺเจว (สี. ปี.)] มนฺตยนฺตานํ, อริยานํ อริยวุตฺตินํ;

ปจฺจทิสฺสถ เนสาโท, อาตุรานมิวนฺตโกฯ

[14]

‘‘เต สตฺตุมภิสญฺจิกฺข, ทีฆรตฺตํ หิตา ทิชา;

ตุณฺหีมาสิตฺถ อุภโย, น สญฺจเลสุมาสนา [น จ สญฺเจสุ’มาสนา (สี. ปี.)]ฯ

[15]

‘‘ธตรฏฺเฐ จ ทิสฺวาน, สมุฑฺเฑนฺเต ตโต ตโต;

อภิกฺกมถ เวเคน, ทิชสตฺตุ ทิชาธิเปฯ

[16]

‘‘โส จ เวเคนภิกฺกมฺม, อาสชฺช ปรเม ทิเช;

ปจฺจกมิตฺถ [ปจฺจกมฺปิตฺถ (สี. สฺยา. ปี.)] เนสาโท, พทฺธา อิติ วิจินฺตยํฯ

[17]

‘‘เอกํว พทฺธมาสีนํ, อพทฺธญฺจ ปุนาปรํ;

อาสชฺช พทฺธมาสีนํ, เปกฺขมานมทีนวํฯ

[18]

‘‘ตโต โส วิมโตเยว, ปณฺฑเร อชฺฌภาสถ;

ปวฑฺฒกาเย อาสีเน, ทิชสงฺฆคณาธิเปฯ

[19]

‘‘ยํ นุ ปาเสน มหตา, พทฺโธ น กุรุเต ทิสํ;

อถ กสฺมา อพทฺโธ ตฺวํ, พลี ปกฺขิ น คจฺฉสิฯ

[20]

‘‘กินฺนุ ตฺยายํ [ตา’ยํ (สี. ปี. ก.)] ทิโช โหติ, มุตฺโต พทฺธํ อุปาสสิ;

โอหาย สกุณา ยนฺติ, กิํ เอโก อวหียสิ’’ฯ

[21]

‘‘ราชา เม โส ทิชามิตฺต, สขา ปาณสโม จ เม;

เนว นํ วิชหิสฺสามิ, ยาว กาลสฺส ปริยายํฯ

[22]

‘‘กถํ ปนายํ วิหงฺโค, นาทฺทส ปาสโมฑฺฑิตํ;

ปทญฺเหตํ มหนฺตานํ, โพทฺธุมรหนฺติ อาปทํฯ

[23]

‘‘ยทา ปราภโว โหติ, โปโส ชีวิตสงฺขเย;

อถ ชาลญฺจ ปาสญฺจ, อาสชฺชาปิ น พุชฺฌติฯ

[24]

‘‘อปิ ตฺเวว มหาปญฺญ, ปาสา พหุวิธา ตตา [ตตา (สฺยา. ก.)];

คุยฺหมาสชฺช [คูฬฺหมาสชฺช (สี. ปี.)] พชฺฌนฺติ, อเถวํ ชีวิตกฺขเย’’ฯ

[25]

‘‘อปิ นายํ ตยา สทฺธิํ, สํวาสสฺส [สมฺภาสสฺส (สี. ปี.)] สุขุทฺรโย;

อปิ โน อนุมญฺญาสิ, อปิ โน ชีวิตํ ทเท’’ฯ

[26]

‘‘น เจว เม ตฺวํ พทฺโธสิ, นปิ อิจฺฉามิ เต วธํ;

กามํ ขิปฺปมิโต คนฺตฺวา, ชีว ตฺวํ อนิโฆ จิรํ’’ฯ

[27]

‘‘เนวาหเมตมิจฺฉามิ , อญฺญตฺเรตสฺส ชีวิตา;

สเจ เอเกน ตุฏฺโฐสิ, มุญฺเจตํ มญฺจ ภกฺขยฯ

[28]

‘‘อาโรหปริณาเหน, ตุลฺยาสฺมา [ตุลฺยามฺหา (ก.)] วยสา อุโภ;

น เต ลาเภน ชีวตฺถิ [ชีนตฺถิ (สี. สฺยา. ปี.)], เอเตน นิมินา ตุวํฯ

[29]

‘‘ตทิงฺฆ สมเปกฺขสฺสุ [สมเวกฺขสุ (สี. ปี.)], โหตุ คิทฺธิ ตวมฺหสุ [ตวสฺมสุ (สี. สฺยา.)];

มํ ปุพฺเพ พนฺธ ปาเสน, ปจฺฉา มุญฺจ ทิชาธิปํฯ

[30]

‘‘ตาวเทว จ เต ลาโภ, กตาสฺส [กตสฺสา (สี. ปี.)] ยาจนาย จ;

มิตฺติ จ ธตรฏฺเฐหิ, ยาวชีวาย เต สิยา’’ฯ

[31]

‘‘ปสฺสนฺตุ โน มหาสงฺฆา, ตยา มุตฺตํ อิโต คตํ;

มิตฺตามจฺจา จ ภจฺจา จ, ปุตฺตทารา จ พนฺธวาฯ

[32]

‘‘น จ เต ตาทิสา มิตฺตา, พหูนํ [พหุนฺนํ (สี. ปี.)] อิธ วิชฺชติ;

ยถา ตฺวํ ธตรฏฺฐสฺส, ปาณสาธารโณ สขาฯ

[33]

‘‘โส เต สหายํ มุญฺจามิ, โหตุ ราชา ตวานุโค;

กามํ ขิปฺปมิโต คนฺตฺวา, ญาติมชฺเฌ วิโรจถ’’ฯ

[34]

‘‘โส ปตีโต ปมุตฺเตน, ภตฺตุนา [ภตฺตุโน (สฺยา.)] ภตฺตุคารโว;

อชฺฌภาสถ วกฺกงฺโค [วงฺกงฺโค (สฺยา.)], วาจํ กณฺณสุขํ ภณํฯ

[35]

‘‘เอวํ ลุทฺทก นนฺทสฺสุ, สห สพฺเพหิ ญาติภิ;

ยถาหมชฺช นนฺทามิ, มุตฺตํ ทิสฺวา ทิชาธิปํ’’ฯ

[36]

‘‘เอหิ ตํ อนุสิกฺขามิ, ยถา ตฺวมปิ ลจฺฉเส;

ลาภํ ตวายํ [ยถายํ (สี. ปี.)] ธตรฏฺโฐ, ปาปํ กิญฺจิ [กญฺจิ (สี.)] น ทกฺขติฯ

[37]

‘‘ขิปฺปมนฺเตปุรํ เนตฺวา [คนฺตฺวา (สฺยา. ก.)], รญฺโญ ทสฺเสหิ โน อุโภ;

อพทฺเธ ปกติภูเต, กาเช [กาเจ (ปี.)] อุภยโต ฐิเตฯ

[38]

‘‘ธตรฏฺฐา มหาราช, หํสาธิปติโน อิเม;

อยญฺหิ ราชา หํสานํ, อยํ เสนาปตีตโรฯ

[39]

‘‘อสํสยํ อิมํ ทิสฺวา, หํสราชํ นราธิโป;

ปตีโต สุมโน วิตฺโต [จิตฺโต (ก.)], พหุํ ทสฺสติ เต ธนํ’’ฯ

[40]

‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, กมฺมุนา อุปปาทยิ;

ขิปฺปมนฺเตปุรํ คนฺตฺวา, รญฺโญ หํเส อทสฺสยิ;

อพทฺเธ ปกติภูเต, กาเช อุภยโต ฐิเตฯ

[41]

‘‘ธตรฏฺฐา มหาราช, หํสาธิปติโน อิเม;

อยญฺหิ ราชา หํสานํ, อยํ เสนาปตีตโร’’ฯ

[42]

‘‘กถํ ปนิเม วิหงฺคา [วิหคา (สี. ปี.)], ตว หตฺถตฺตมาคตา [หตฺถตฺถ’มาคตา (สี. สฺยา. ปี.)];

กถํ ลุทฺโท มหนฺตานํ, อิสฺสเร อิธ อชฺฌคา’’ฯ

[43]

‘‘วิหิตา สนฺติเม ปาสา, ปลฺลเลสุ ชนาธิป;

ยํ ยทายตนํ มญฺเญ, ทิชานํ ปาณโรธนํฯ

[44]

‘‘ตาทิสํ ปาสมาสชฺช, หํสราชา อพชฺฌถ;

ตํ อพทฺโธ อุปาสีโน, มมายํ อชฺฌภาสถฯ

[45]

‘‘สุทุกฺกรํ อนริเยหิ, ทหเต ภาวมุตฺตมํ;

ภตฺตุรตฺเถ ปรกฺกนฺโต, ธมฺมยุตฺโต [ธมฺเม ยุตฺโต (สี. ปี.)] วิหงฺคโมฯ

[46]

‘‘อตฺตนายํ [อตฺตโน ยํ (สฺยา.)] จชิตฺวาน, ชีวิตํ ชีวิตารโห;

อนุตฺถุนนฺโต อาสีโน, ภตฺตุ ยาจิตฺถ ชีวิตํฯ

[47]

‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, ปสาทมหมชฺฌคา;

ตโต นํ ปามุจิํ [ปามุญฺจิํ (ปี. ก.)] ปาสา, อนุญฺญาสิํ สุเขน จฯ

[48]

‘‘‘โส ปตีโต ปมุตฺเตน, ภตฺตุนา ภตฺตุคารโว;

อชฺฌภาสถ วกฺกงฺโค, วาจํ กณฺณสุขํ ภณํฯ

[49]

‘‘‘เอวํ ลุทฺทก นนฺทสฺสุ, สห สพฺเพหิ ญาติภิ;

ยถาหมชฺช นนฺทามิ, มุตฺตํ ทิสฺวา ทิชาธิปํฯ

[50]

‘‘‘เอหิ ตํ อนุสิกฺขามิ, ยถา ตฺวมปิ ลจฺฉเส;

ลาภํ ตวายํ ธตรฏฺโฐ, ปาปํ กิญฺจิ น ทกฺขติฯ

[51]

‘‘‘ขิปฺปมนฺเตปุรํ เนตฺวา [คนฺตฺวา (สพฺพตฺถ)], รญฺโญ ทสฺเสหิ โน อุโภ;

อพทฺเธ ปกติภูเต, กาเช อุภยโต ฐิเตฯ

[52]

‘‘‘ธตรฏฺฐา มหาราช, หํสาธิปติโน อิเม;

อยญฺหิ ราชา หํสานํ, อยํ เสนาปตีตโรฯ

[53]

‘‘‘อสํสยํ อิมํ ทิสฺวา, หํสราชํ นราธิโป;

ปตีโต สุมโน วิตฺโต, พหุํ ทสฺสติ เต ธนํ’ฯ

[54]

‘‘เอวเมตสฺส วจนา, อานีตาเม อุโภ มยา;

เอตฺเถว หิ อิเม อาสุํ [อสฺสุ (สี. สฺยา. ปี.)], อุโภ อนุมตา มยาฯ

[55]

‘‘โสยํ เอวํ คโต ปกฺขี, ทิโช ปรมธมฺมิโก;

มาทิสสฺส หิ ลุทฺทสฺส, ชนเยยฺยาถ มทฺทวํฯ

[56]

‘‘อุปายนญฺจ เต เทว, นาญฺญํ ปสฺสามิ เอทิสํ;

สพฺพสากุณิกาคาเม, ตํ ปสฺส มนุชาธิป’’ฯ

[57]

‘‘ทิสฺวา นิสินฺนํ ราชานํ, ปีเฐ โสวณฺณเย สุเภ;

อชฺฌภาสถ วกฺกงฺโค, วาจํ กณฺณสุขํ ภณํฯ

[58]

‘‘กจฺจินฺนุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามยํ;

กจฺจิ รฏฺฐมิทํ ผีตํ, ธมฺเมน มนุสาสสิ’’ฯ

[59]

‘‘กุสลญฺเจว เม หํส, อโถ หํส อนามยํ;

อโถ รฏฺฐมิทํ ผีตํ, ธมฺเมน มนุสาสหํ’’ [มนุสิสฺสติ (สี. ปี.)]ฯ

[60]

‘‘กจฺจิ โภโต อมจฺเจสุ, โทโส โกจิ น วิชฺชติ;

กจฺจิ จ [กจฺจินฺนุ (สี. ปี.)] เต ตวตฺเถสุ, นาวกงฺขนฺติ ชีวิตํ’’ฯ

[61]

‘‘อโถปิ เม อมจฺเจสุ, โทโส โกจิ น วิชฺชติ;

อโถปิ เต [อโถปิเม (สี. ปี.)] มมตฺเถสุ, นาวกงฺขนฺติ ชีวิตํ’’ฯ

[62]

‘‘กจฺจิ เต สาทิสี ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;

ปุตฺตรูปยสูเปตา, ตว ฉนฺทวสานุคา’’ฯ

[63]

‘‘อโถ เม สาทิสี ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;

ปุตฺตรูปยสูเปตา, มม ฉนฺทวสานุคา’’ฯ

[64]

‘‘ภวนฺตํ [ภวํ ตุ (สี. ปี.), ภวนฺนุ (สฺยา.)] กจฺจิ นุ มหา-สตฺตุหตฺถตฺตตํ [หตฺถตฺถตํ (สี. สฺยา. ปี.)] คโต;

ทุกฺขมาปชฺชิ วิปุลํ, ตสฺมิํ ปฐมมาปเทฯ

[65]

‘‘กจฺจิ ยนฺตาปติตฺวาน, ทณฺเฑน สมโปถยิ;

เอวเมเตสํ ชมฺมานํ, ปาติกํ [ปากติกํ (สี. ปี.)] ภวติ ตาวเท’’ฯ

[66]

‘‘เขมมาสิ มหาราช, เอวมาปทิยา สติ [เอวมาปทิ สํสติ (สี. ปี.)];

น จายํ กิญฺจิ รสฺมาสุ, สตฺตูว สมปชฺชถฯ

[67]

‘‘ปจฺจคมิตฺถ เนสาโท, ปุพฺเพว อชฺฌภาสถ;

ตทายํ สุมุโขเยว, ปณฺฑิโต ปจฺจภาสถฯ

[68]

‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, ปสาทมยมชฺฌคา;

ตโต มํ ปามุจี ปาสา, อนุญฺญาสิ สุเขน จฯ

[69]

‘‘อิทญฺจ สุมุเขเนว, เอตทตฺถาย จินฺติตํ;

โภโต สกาเสคมนํ [สกาเส อาคมนํ], เอตสฺส ธนมิจฺฉตา’’ฯ

[70]

‘‘สฺวาคตญฺเจวิทํ ภวตํ, ปตีโต จสฺมิ ทสฺสนา;

เอโส จาปิ พหุํ วิตฺตํ, ลภตํ ยาวทิจฺฉติ’’ [ยาวติจฺฉติ (สี. ปี.)]ฯ

[71]

‘‘สนฺตปฺปยิตฺวา เนสาทํ, โภเคหิ มนุชาธิโป;

อชฺฌภาสถ วกฺกงฺคํ, วาจํ กณฺณสุขํ ภณํ’’ฯ

[72]

‘‘ยํ ขลุ ธมฺมมาธีนํ, วโส วตฺตติ กิญฺจนํ;

สพฺพตฺถิสฺสริยํ ตว [สพฺพตฺถิสฺสริยํ ภวตํ (สี. สฺยา. ปี.), สพฺพิสฺสริยํ ภวตํ (สฺยา. ก.)], ตํ ปสาส [ปสาสถ (สี. สฺยา. ปี.)] ยทิจฺฉถฯ

[73]

‘‘ทานตฺถํ อุปโภตฺตุํ วา, ยํ จญฺญํ อุปกปฺปติ;

เอตํ ททามิ โว วิตฺตํ, อิสฺสริยํ [อิสฺเสรํ (สี.), อิสฺสรํ (ปี.)] วิสฺสชามิ โว’’ฯ

[74]

‘‘ยถา จ มฺยายํ สุมุโข, อชฺฌภาเสยฺย ปณฺฑิโต;

กามสา พุทฺธิสมฺปนฺโน, ตํ มฺยาสฺส ปรมปฺปิยํ’’ฯ

[75]

‘‘อหํ ขลุ มหาราช, นาคราชาริวนฺตรํ;

ปฏิวตฺตุํ น สกฺโกมิ, น เม โส วินโย สิยาฯ

[76]

‘‘อมฺหากญฺเจว โส [โย (สี. ปี.)] เสฏฺโฐ, ตฺวญฺจ อุตฺตมสตฺตโว;

ภูมิปาโล มนุสฺสินฺโท, ปูชา พหูหิ เหตุหิฯ

[77]

‘‘เตสํ อุภินฺนํ ภณตํ, วตฺตมาเน วินิจฺฉเย;

นนฺตรํ [นานฺตรํ (สี. ปี.)] ปฏิวตฺตพฺพํ, เปสฺเสน [เปเสน (ก.)] มนุชาธิป’’ฯ

[78]

‘‘ธมฺเมน กิร เนสาโท, ปณฺฑิโต อณฺฑโช อิติ;

น เหว อกตตฺตสฺส, นโย เอตาทิโส สิยาฯ

[79]

‘‘เอวํ อคฺคปกติมา, เอวํ อุตฺตมสตฺตโว;

ยาวตตฺถิ มยา ทิฏฺฐา, นาญฺญํ ปสฺสามิ เอทิสํฯ

[80]

‘‘ตุฏฺโฐสฺมิ โว ปกติยา, วากฺเยน มธุเรน จ;

เอโส จาปิ มมจฺฉนฺโท, จิรํ ปสฺเสยฺย โว อุโภ’’ฯ

[81]

‘‘ยํ กิจฺจํ [ยํกิญฺจิ (ปี.)] ปรเม มิตฺเต, กตมสฺมาสุ [รสฺมาสุ (สี. ปี.)] ตํ ตยา;

ปตฺตา นิสฺสํสยํ ตฺยามฺหา [ตฺยมฺหา (ปี.)], ภตฺติรสฺมาสุ ยา ตวฯ

[82]

‘‘อทุญฺจ นูน สุมหา, ญาติสงฺฆสฺส มนฺตรํ;

อทสฺสเนน อสฺมากํ [อมฺหากํ (สี. ปี.)], ทุกฺขํ พหูสุ ปกฺขิสุฯ

[83]

‘‘เตสํ โสกวิฆาตาย, ตยา อนุมตา มยํ;

ตํ ปทกฺขิณโต กตฺวา, ญาติํ [ญาตี (สี. สฺยา. ปี.)] ปสฺเสมุรินฺทม [ปสฺเสมรินฺทม (สี. ปี.)]ฯ

[84]

‘‘อทฺธาหํ วิปุลํ ปีติํ, ภวตํ วินฺทามิ ทสฺสนา;

เอโส จาปิ มหา อตฺโถ, ญาติวิสฺสาสนา สิยา’’ฯ

[85]

‘‘อิทํ วตฺวา ธตรฏฺโฐ [ธตรฏฺฐา (สี.)], หํสราชา นราธิปํ;

อุตฺตมํ ชวมนฺวาย [อุตฺตมชวมตฺตาย (สี. ปี.)], ญาติสงฺฆํ อุปาคมุํฯ

[86]

‘‘เต อโรเค อนุปฺปตฺเต, ทิสฺวาน ปรเม ทิเช;

เกกาติ มกรุํ หํสา, ปุถุสทฺโท อชายถฯ

[87]

‘‘เต ปตีตา ปมุตฺเตน, ภตฺตุนา ภตฺตุคารวา;

สมนฺตา ปริกิริํสุ [ปริกริํสุ (สี. สฺยา. ปี.)], อณฺฑชา ลทฺธปจฺจยา’’ฯ

[88]

‘‘เอวํ มิตฺตวตํ อตฺถา, สพฺเพ โหนฺติ ปทกฺขิณา;

หํสา ยถา ธตรฏฺฐา, ญาติสงฺฆํ อุปาคมุ’’นฺติฯ

จูฬ [จุลฺล (สี. สฺยา. ปี.)] หํสชาตกํ ปฐมํฯ

534. มหาหํสชาตกํ (2)

[89]

‘‘เอเต หํสา ปกฺกมนฺติ, วกฺกงฺคา ภยเมริตา;

หริตฺตจ เหมวณฺณ, กามํ สุมุข ปกฺกมฯ

[90]

‘‘โอหาย มํ ญาติคณา, เอกํ ปาสวสํ คตํ;

อนเปกฺขมานา คจฺฉนฺติ, กิํ เอโก อวหียสิฯ

[91]

‘‘ปเตว ปตตํ เสฏฺฐ, นตฺถิ พทฺเธ สหายตา;

มา อนีฆาย หาเปสิ, กามํ สุมุข ปกฺกม’’ฯ

[92]

‘‘นาหํ ทุกฺขปเรโตปิ [ทุกฺขปเรโต’’ติ (ชา. 1.15.136) อฏฺฐกถาโย โอโลเกตพฺพา], ธตรฏฺฐ ตุวํ [ตวํ (สี. ปี.)] ชเห;

ชีวิตํ มรณํ วา เม, ตยา สทฺธิํ ภวิสฺสติฯ

[93]

‘‘นาหํ ทุกฺขปเรโตปิ, ธตรฏฺฐ ตุวํ ชเห;

น มํ อนริยสํยุตฺเต, กมฺเม โยเชตุมรหสิฯ

[94]

‘‘สกุมาโร สขา ตฺยสฺมิ, สจิตฺเต จสฺมิ เต [สมิเต (ปี.), ตฺยสฺมิ เต (ก.)] ฐิโต;

ญาโต เสนาปติ ตฺยาหํ, หํสานํ ปวรุตฺตมฯ

[95]

‘‘กถํ อหํ วิกตฺถิสฺสํ [วิกตฺติสฺสํ (ปี.)], ญาติมชฺเฌ อิโต คโต;

ตํ หิตฺวา ปตตํ เสฏฺฐ, กิํ เต วกฺขามิโต คโต;

อิธ ปาณํ จชิสฺสามิ, นานริยํ [น อนริยํ (ปี.)] กตฺตุมุสฺสเห’’ฯ

[96]

‘‘เอโส หิ ธมฺโม สุมุข, ยํ ตฺวํ อริยปเถ ฐิโต;

โย ภตฺตารํ สขารํ มํ, น ปริจฺจตฺตุมุสฺสเหฯ

[97]

‘‘ตญฺหิ เม เปกฺขมานสฺส, ภยํ นตฺเวว ชายติ;

อธิคจฺฉสิ ตฺวํ มยฺหํ, เอวํ ภูตสฺส ชีวิตํ’’ฯ

[98]

‘‘อิจฺเจวํ [อิจฺเจว (สี. ปี.)] มนฺตยนฺตานํ, อริยานํ อริยวุตฺตินํ;

ทณฺฑมาทาย เนสาโท, อาปตี [อาปที (ก.)] ตุริโต ภุสํฯ

[99]

‘‘ตมาปตนฺตํ ทิสฺวาน, สุมุโข อติพฺรูหยิ [อปริพฺรูหยิ (สี. ปี.)];

อฏฺฐาสิ ปุรโต รญฺโญ, หํโส วิสฺสาสยํ พฺยธํ [พฺยถํ (สี. สฺยา. ปี.)]ฯ

[100]

‘‘มา ภายิ ปตตํ เสฏฺฐ, น หิ ภายนฺติ ตาทิสา;

อหํ โยคํ ปยุญฺชิสฺสํ, ยุตฺตํ ธมฺมูปสํหิตํ;

เตน ปริยาปทาเนน [ปริยาทาเนน (ก.)], ขิปฺปํ ปาสา ปโมกฺขสิ’’ฯ

[101]

‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, สุมุขสฺส สุภาสิตํ;

ปหฏฺฐโลโม เนสาโท, อญฺชลิสฺส ปณามยิฯ

[102]

‘‘น เม สุตํ วา ทิฏฺฐํ วา, ภาสนฺโต มานุสิํ ทิโช;

อริยํ พฺรุวาโน [พฺรูหนฺโต (สฺยา. ก.)] วกฺกงฺโค, จชนฺโต มานุสิํ คิรํฯ

[103]

‘‘กินฺนุ ตายํ ทิโช โหติ, มุตฺโต พทฺธํ อุปาสสิ;

โอหาย สกุณา ยนฺติ, กิํ เอโก อวหียสิ’’ฯ

[104]

‘‘ราชา เม โส ทิชามิตฺต, เสนาปจฺจสฺส การยิํ;

ตมาปเท ปริจฺจตฺตุํ, นุสฺสเห วิหคาธิปํฯ

[105]

‘‘มหาคณาย ภตฺตา เม, มา เอโก พฺยสนํ อคา;

ตถา ตํ สมฺม เนสาท, ภตฺตายํ อภิโต รเม’’ฯ

[106]

‘‘อริยวตฺตสิ วกฺกงฺค, โย ปิณฺฑมปจายสิ;

จชามิ เต ตํ ภตฺตารํ, คจฺฉถูโภ [คจฺฉตุ โภ (ปี.)] ยถาสุขํ’’ฯ

[107]

‘‘สเจ อตฺตปฺปโยเคน, โอหิโต หํสปกฺขินํ;

ปฏิคณฺหาม เต สมฺม, เอตํ อภยทกฺขิณํฯ

[108]

‘‘โน เจ อตฺตปฺปโยเคน, โอหิโต หํสปกฺขินํ;

อนิสฺสโร มุญฺจมมฺเห, เถยฺยํ กยิราสิ ลุทฺทก’’ฯ

[109]

‘‘ยสฺส ตฺวํ ภตโก [ภฏโก (ก.)] รญฺโญ, กามํ ตสฺเสว ปาปย;

ตตฺถ สํยมโน [สํยมาโน (ปี.)] ราชา, ยถาภิญฺญํ กริสฺสติ’’ฯ

[110]

‘‘อิจฺเจวํ วุตฺโต เนสาโท, เหมวณฺเณ หริตฺตเจ;

อุโภ หตฺเถหิ สงฺคยฺห [ปคฺคยฺห (สฺยา. ก.)], ปญฺชเร อชฺฌโวทหิฯ

[111]

‘‘เต ปญฺชรคเต ปกฺขี, อุโภ ภสฺสรวณฺณิเน;

สุมุขํ ธตรฏฺฐญฺจ, ลุทฺโท อาทาย ปกฺกมิ’’ฯ

[112]

‘‘หรียมาโน ธตรฏฺโฐ, สุมุขํ เอตทพฺรวิ;

พาฬฺหํ ภายามิ สุมุข, สามาย ลกฺขณูรุยา;

อสฺมากํ วธมญฺญาย, อถตฺตานํ วธิสฺสติฯ

[113]

‘‘ปากหํสา จ สุมุข, สุเหมา เหมสุตฺตจา;

โกญฺจี สมุทฺทตีเรว, กปณา นูน รุจฺฉติ’’ฯ

[114]

‘‘เอวํ มหนฺโต โลกสฺส, อปฺปเมยฺโย มหาคณี;

เอกิตฺถิมนุโสเจยฺย, นยิทํ ปญฺญวตามิวฯ

[115]

‘‘วาโตว คนฺธมาเทติ, อุภยํ เฉกปาปกํ;

พาโล อามกปกฺกํว, โลโล อนฺโธว อามิสํฯ

[116]

‘‘อวินิจฺฉยญฺญุ อตฺเถสุ, มนฺโทว ปฏิภาสิ [ปฏิภาติ (ก.)] มํ;

กิจฺจากิจฺจํ น ชานาสิ, สมฺปตฺโต กาลปริยายํฯ

[117]

‘‘อฑฺฒุมฺมตฺโต อุทีเรสิ, โย เสยฺยา มญฺญสิตฺถิโย;

พหุสาธารณา เหตา, โสณฺฑานํว สุราฆรํฯ

[118]

‘‘มายา เจสา มรีจี จ, โสโก โรโค จุปทฺทโว;

ขรา จ พนฺธนา เจตา, มจฺจุปาสา คุหาสยา [ปจฺจุปาโส คุหาสโย (สี. ปี.)];

ตาสุ โย วิสฺสเส โปโส, โส นเรสุ นราธโม’’ฯ

[119]

‘‘ยํ วุทฺเธหิ อุปญฺญาตํ, โก ตํ นินฺทิตุมรหติ;

มหาภูติตฺถิโย นาม, โลกสฺมิํ อุทปชฺชิสุํฯ

[120]

‘‘ขิฑฺฑา ปณิหิตา ตฺยาสุ, รติ ตฺยาสุ ปติฏฺฐิตา;

พีชานิ ตฺยาสุ รูหนฺติ, ยทิทํ สตฺตา ปชายเร;

ตาสุ โก นิพฺพิเท [นิพฺพิเช (ก.)] โปโส, ปาณมาสชฺช ปาณิภิ [ปาณหิ (สี.)]ฯ

[121]

‘‘ตฺวเมว นญฺโญ สุมุข, ถีนํ อตฺเถสุ ยุญฺชสิ;

ตสฺส ตฺยชฺช ภเย ชาเต, ภีเตน ชายเต มติฯ

[122]

‘‘สพฺโพ หิ สํสยํ ปตฺโต, ภยํ ภีรุ ติติกฺขติ;

ปณฺฑิตา จ มหนฺตาโน [มหตฺตาโน (สี.)], อตฺเถ ยุญฺชนฺติ ทุยฺยุเชฯ

[123]

‘‘เอตทตฺถาย ราชาโน, สูรมิจฺฉนฺติ มนฺตินํ;

ปฏิพาหติ ยํ สูโร, อาปทํ อตฺตปริยายํฯ

[124]

‘‘มา โน อชฺช วิกนฺติํสุ, รญฺโญ สูทา มหานเส;

ตถา หิ วณฺโณ ปตฺตานํ, ผลํ เวฬุํว ตํ วธิฯ

[125]

‘‘มุตฺโตปิ น อิจฺฉิ [นิจฺฉสิ (ก.)] อุฑฺเฑตุํ [โอฑฺเฑตุํ (สี.)], สยํ พนฺธํ อุปาคมิ;

โสปชฺช สํสยํ ปตฺโต, อตฺถํ คณฺหาหิ มา มุขํ’’ฯ

[126]

‘‘โส ตํ [ตฺวํ (สฺยา. ปี.)] โยคํ ปยุญฺชสฺสุ, ยุตฺตํ ธมฺมูปสํหิตํ [ธมฺโมปสญฺหิตํ (ก.)];

ตว ปริยาปทาเนน, มม ปาเณสนํ จร’’ฯ

[127]

‘‘มา ภายิ ปตตํ เสฏฺฐ, น หิ ภายนฺติ ตาทิสา;

อหํ โยคํ ปยุญฺชิสฺสํ, ยุตฺตํ ธมฺมูปสํหิตํ [ธมฺโมปสญฺหิตํ (ก.)];

มม ปริยาปทาเนน, ขิปฺปํ ปาสา ปโมกฺขสิ’’ฯ

[128]

‘‘โส [ส (สี.)] ลุทฺโท หํสกาเชน [หํสกาเจน (ปี.)], ราชทฺวารํ อุปาคมิ;

ปฏิเวเทถ มํ รญฺโญ, ธตรฏฺฐายมาคโต’’ฯ

[129]

‘‘เต ทิสฺวา ปุญฺญสํกาเส, อุโภ ลกฺขณสมฺมเต [ลกฺขญฺญาสมฺมเต (สี. ปี.)];

ขลุ สํยมโน ราชา, อมจฺเจ อชฺฌภาสถฯ

[130]

‘‘เทถ ลุทฺทสฺส วตฺถานิ, อนฺนํ ปานญฺจ โภชนํ;

กามํ กโร หิรญฺญสฺส, ยาวนฺโต เอส อิจฺฉติ’’ฯ

[131]

‘‘ทิสฺวา ลุทฺทํ ปสนฺนตฺตํ, กาสิราชา ตทพฺรวิ;

ยทฺยายํ [ยทายํ (สี. สฺยา. ปี.)] สมฺม เขมก, ปุณฺณา หํเสหิ ติฏฺฐติฯ

[132]

‘‘กถํ รุจิมชฺฌคตํ, ปาสหตฺโถ อุปาคมิ;

โอกิณฺณํ ญาติสงฺเฆหิ, นิมฺมชฺฌิมํ [นิมชฺฌิมํ (สี. ปี. ก.)] กถํ คหิ’’ฯ

[133]

‘‘อชฺช เม สตฺตมา รตฺติ, อทนานิ [อาทานานิ (สฺยา. ปี. ก.)] อุปาสโต [อุปาคโต (ก.)];

ปทเมตสฺส อนฺเวสํ, อปฺปมตฺโต ฆฏสฺสิโตฯ

[134]

‘‘อถสฺส ปทมทฺทกฺขิํ, จรโต อทเนสนํ;

ตตฺถาหํ โอทหิํ ปาสํ, เอวํ ตํ [เอเวตํ (สี. ปี.)] ทิชมคฺคหิํ’’ฯ

[135]

‘‘ลุทฺท ทฺเว อิเม สกุณา, อถ เอโกติ ภาสสิ;

จิตฺตํ นุ เต วิปริยตฺตํ [วิปริยตฺถํ (ปี.)], อทุ กินฺนุ ชิคีสสิ’’ [ชิคิํสสิ (สี. ปี.)]ฯ

[136]

‘‘ยสฺส โลหิตกา ตาลา, ตปนียนิภา สุภา;

อุรํ สํหจฺจ ติฏฺฐนฺติ, โส เม พนฺธํ อุปาคมิฯ

[137]

‘‘อถายํ ภสฺสโร ปกฺขี, อพทฺโธ พทฺธมาตุรํ;

อริยํ พฺรุวาโน อฏฺฐาสิ, จชนฺโต มานุสิํ คิรํ’’ฯ

[138]

‘‘อถ กิํ [อถ กินฺนุ (สี. ปี.), กถํ นุ (สฺยา.)] ทานิ สุมุข, หนุํ สํหจฺจ ติฏฺฐสิ;

อทุ เม ปริสํ ปตฺโต, ภยา ภีโต น ภาสสิ’’ฯ

[139]

‘‘นาหํ กาสิปติ ภีโต, โอคยฺห ปริสํ ตว;

นาหํ ภยา น ภาสิสฺสํ, วากฺยํ อตฺถมฺหิ ตาทิเส’’ฯ

[140]

‘‘น เต อภิสรํ ปสฺเส, น รเถ นปิ ปตฺติเก;

นาสฺส จมฺมํ ว กีฏํ วา, วมฺมิเต จ ธนุคฺคเหฯ

[141]

‘‘น หิรญฺญํ สุวณฺณํ วา, นครํ วา สุมาปิตํ;

โอกิณฺณปริขํ ทุคฺคํ, ทฬฺหมฏฺฏาลโกฏฺฐกํ;

ยตฺถ ปวิฏฺโฐ สุมุข, ภายิตพฺพํ น ภายสิ’’ฯ

[142]

‘‘น เม อภิสเรนตฺโถ, นคเรน ธเนน วา;

อปเถน ปถํ ยาม, อนฺตลิกฺเขจรา มยํฯ

[143]

‘‘สุตา จ ปณฺฑิตา ตฺยมฺหา, นิปุณา อตฺถจินฺตกา [จตฺถจินฺตกา (ก.)];

ภาเสมตฺถวติํ วาจํ, สจฺเจ จสฺส ปติฏฺฐิโตฯ

[144]

‘‘กิญฺจ ตุยฺหํ อสจฺจสฺส, อนริยสฺส กริสฺสติ;

มุสาวาทิสฺส ลุทฺทสฺส, ภณิตมฺปิ สุภาสิตํ’’ฯ

[145]

‘‘ตํ พฺราหฺมณานํ วจนา, อิมํ เขมมการยิ [เขมิการยิ (สี. ปี.)];

อภยญฺจ ตยา ฆุฏฺฐํ, อิมาโย ทสธา ทิสาฯ

[146]

‘‘โอคยฺห เต โปกฺขรณิํ, วิปฺปสนฺโนทกํ สุจิํ;

ปหูตํ จาทนํ ตตฺถ, อหิํสา เจตฺถ ปกฺขินํฯ

[147]

‘‘อิทํ สุตฺวาน นิคฺโฆสํ, อาคตมฺห ตวนฺติเก;

เต เต พนฺธสฺม ปาเสน, เอตํ เต ภาสิตํ มุสาฯ

[148]

‘‘มุสาวาทํ ปุรกฺขตฺวา, อิจฺฉาโลภญฺจ ปาปกํ;

อุโภ สนฺธิมติกฺกมฺม, อสาตํ อุปปชฺชติ’’ฯ

[149]

‘‘นาปรชฺฌาม สุมุข, นปิ โลภาว มคฺคหิํ;

สุตา จ ปณฺฑิตาตฺยตฺถ, นิปุณา อตฺถจินฺตกาฯ

[150]

‘‘อปฺเปวตฺถวติํ วาจํ, พฺยาหเรยฺยุํ [พฺยากเรยฺยุํ (สี. ปี.)] อิธาคตา;

ตถา ตํ สมฺม เนสาโท, วุตฺโต สุมุข มคฺคหิ’’ฯ

[151]

‘‘เนว ภีตา [ภูตา (สฺยา. ก.)] กาสิปติ, อุปนีตสฺมิ ชีวิเต;

ภาเสมตฺถวติํ วาจํ, สมฺปตฺตา กาลปริยายํฯ

[152]

‘‘โย มิเคน มิคํ หนฺติ, ปกฺขิํ วา ปน ปกฺขินา;

สุเตน วา สุตํ กิณฺยา [กิเณ (สี. ปี.)], กิํ อนริยตรํ ตโตฯ

[153]

‘‘โย จาริยรุทํ [จ อริยรุทํ (สี. ปี.)] ภาเส, อนริยธมฺมวสฺสิโต [อนริยธมฺมมวสฺสิโต (สี.)];

อุโภ โส ธํสเต โลกา, อิธ เจว ปรตฺถ จฯ

[154]

‘‘น มชฺเชถ ยสํ ปตฺโต, น พฺยาเธ [พฺยเถ (สี. ปี.)] ปตฺตสํสยํ;

วายเมเถว กิจฺเจสุ, สํวเร วิวรานิ จฯ

[155]

‘‘เย วุทฺธา อพฺภติกฺกนฺตา [นาพฺภจิกฺขนฺตา (ก.)], สมฺปตฺตา กาลปริยายํ;

อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, เอวํเต [เอเวเต (สี. ปี.)] ติทิวํ คตาฯ

[156]

‘‘อิทํ สุตฺวา กาสิปติ, ธมฺมมตฺตนิ ปาลย;

ธตรฏฺฐญฺจ มุญฺจาหิ, หํสานํ ปวรุตฺตมํ’’ฯ

[157]

‘‘อาหรนฺตุทกํ ปชฺชํ, อาสนญฺจ มหารหํ;

ปญฺชรโต ปโมกฺขามิ, ธตรฏฺฐํ ยสสฺสินํฯ

[158]

‘‘ตญฺจ เสนาปติํ ธีรํ, นิปุณํ อตฺถจินฺตกํ;

โย สุเข สุขิโต รญฺเญ [รญฺโญ (สี. สฺยา. ปี. ก.)], ทุกฺขิเต โหติ ทุกฺขิโตฯ

[159]

‘‘เอทิโส โข อรหติ, ปิณฺฑมสฺนาตุ ภตฺตุโน;

ยถายํ สุมุโข รญฺโญ, ปาณสาธารโณ สขา’’ฯ

[160]

‘‘ปีฐญฺจ สพฺพโสวณฺณํ, อฏฺฐปาทํ มโนรมํ;

มฏฺฐํ กาสิกมตฺถนฺนํ [กาสิกปตฺถิณฺณํ (สี.), กาสิกวตฺถินํ (สฺยา. ปี.)], ธตรฏฺโฐ อุปาวิสิฯ

[161]

‘‘โกจฺฉญฺจ สพฺพโสวณฺณํ, เวยฺยคฺฆปริสิพฺพิตํ;

สุมุโข อชฺฌุปาเวกฺขิ, ธตรฏฺฐสฺสนนฺตรา [อนนฺตรํ (สี.)]ฯ

[162]

‘‘เตสํ กญฺจนปตฺเตหิ, ปุถู อาทาย กาสิโย;

หํสานํ อภิหาเรสุํ, อคฺครญฺโญ ปวาสิตํ’’ฯ

[163]

‘‘ทิสฺวา อภิหฏํ อคฺคํ, กาสิราเชน เปสิตํ;

กุสโล ขตฺตธมฺมานํ, ตโต ปุจฺฉิ อนนฺตราฯ

[164]

‘‘กจฺจินฺนุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามยํ;

กจฺจิ รฏฺฐมิทํ ผีตํ, ธมฺเมน มนุสาสสิ’’ฯ

[165]

‘‘กุสลญฺเจว เม หํส, อโถ หํส อนามยํ;

อโถ รฏฺฐมิทํ ผีตํ, ธมฺเมนํ มนุสาสหํฯ

[166]

‘‘กจฺจิ โภโต อมจฺเจสุ, โทโส โกจิ น วิชฺชติ;

กจฺจิ จ เต ตวตฺเถสุ, นาวกงฺขนฺติ ชีวิตํ’’ฯ

[167]

‘‘อโถปิ เม อมจฺเจสุ, โทโส โกจิ น วิชฺชติ;

อโถปิ เต มมตฺเถสุ, นาวกงฺขนฺติ ชีวิตํ’’ฯ

[168]

‘‘กจฺจิ เต สาทิสี ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;

ปุตฺตรูปยสูเปตา, ตว ฉนฺทวสานุคา’’ฯ

[169]

‘‘อโถ เม สาทิสี ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;

ปุตฺตรูปยสูเปตา, มม ฉนฺทวสานุคา’’ฯ

[170]

‘‘กจฺจิ รฏฺฐํ อนุปฺปีฬํ, อกุโตจิอุปทฺทวํ;

อสาหเสน ธมฺเมน, สเมน มนุสาสสิ’’ฯ

[171]

‘‘อโถ รฏฺฐํ อนุปฺปีฬํ, อกุโตจิอุปทฺทวํ;

อสาหเสน ธมฺเมน, สเมน มนุสาสหํ’’ฯ

[172]

‘‘กจฺจิ สนฺโต อปจิตา, อสนฺโต ปริวชฺชิตา;

โน เจ [จ (สฺยา. ก.)] ธมฺมํ นิรํกตฺวา, อธมฺมมนุวตฺตสิ’’ฯ

[173]

‘‘สนฺโต จ เม อปจิตา, อสนฺโต ปริวชฺชิตา;

ธมฺมเมวานุวตฺตามิ, อธมฺโม เม นิรงฺกโต’’ฯ

[174]

‘‘กจฺจิ นานาคตํ [กจฺจิ นุนาคตํ (สฺยา. ก.)] ทีฆํ, สมเวกฺขสิ ขตฺติย;

กจฺจิ มตฺโต [น มตฺโต (สี.)] มทนีเย, ปรโลกํ น สนฺตสิ’’ฯ

[175]

‘‘นาหํ อนาคตํ [อหํ อนาคตํ (สฺยา.)] ทีฆํ, สมเวกฺขามิ ปกฺขิม;

ฐิโต ทสสุ ธมฺเมสุ, ปรโลกํ น สนฺตเส [สนฺตสิํ (สฺยา.)]ฯ

[176]

‘‘ทานํ สีลํ ปริจฺจาคํ, อชฺชวํ มทฺทวํ ตปํ;

อกฺโกธํ อวิหิํสญฺจ, ขนฺติญฺจ [ขนฺตี จ (ก.)] อวิโรธนํฯ

[177]

‘‘อิจฺเจเต กุสเล ธมฺเม, ฐิเต ปสฺสามิ อตฺตนิ;

ตโต เม ชายเต ปีติ, โสมนสฺสญฺจนปฺปกํฯ

[178]

‘‘สุมุโข จ อจินฺเตตฺวา, วิสชฺชิ [วิสฺสชิ (สี. ปี.)] ผรุสํ คิรํ;

ภาวโทสมนญฺญาย, อสฺมากายํ วิหงฺคโมฯ

[179]

‘‘โส กุทฺโธ ผรุสํ วาจํ, นิจฺฉาเรสิ อโยนิโส;

ยานสฺมาสุ [ยานสฺมาสุ (สี. สฺยา ปี.)] น วิชฺชนฺติ, นยิทํ [น อิทํ (สี. ปี.)] ปญฺญวตามิว’’ฯ

[180]

‘‘อตฺถิ เม ตํ อติสารํ, เวเคน มนุชาธิป;

ธตรฏฺเฐ จ พทฺธสฺมิํ, ทุกฺขํ เม วิปุลํ อหุฯ

[181]

‘‘ตฺวํ โน ปิตาว ปุตฺตานํ, ภูตานํ ธรณีริว;

อสฺมากํ อธิปนฺนานํ, ขมสฺสุ ราชกุญฺชร’’ฯ

[182]

‘‘เอตํ [เอวํ (สฺยา. ก.)] เต อนุโมทาม, ยํ ภาวํ น นิคูหสิ;

ขิลํ ปภินฺทสิ ปกฺขิ, อุชุโกสิ วิหงฺคม’’ฯ

[183]

‘‘ยํ กิญฺจิ รตนํ อตฺถิ, กาสิราช นิเวสเน;

รชตํ ชาตรูปญฺจ, มุตฺตา เวฬุริยา พหูฯ

[184]

‘‘มณโย สงฺขมุตฺตญฺจ, วตฺถกํ หริจนฺทนํ;

อชินํ ทนฺตภณฺฑญฺจ, โลหํ กาฬายสํ พหุํ;

เอตํ ททามิ โว วิตฺตํ, อิสฺสริยํ [อิสฺเสรํ (สี.), อิสฺสรํ (สฺยา. ปี. ก.)] วิสฺสชามิ โว’’ฯ

[185]

‘‘อทฺธา อปจิตา ตฺยมฺหา, สกฺกตา จ รเถสภ;

ธมฺเมสุ วตฺตมานานํ, ตฺวํ โน อาจริโย ภวฯ

[186]

‘‘อาจริย สมนุญฺญาตา, ตยา อนุมตา มยํ;

ตํ ปทกฺขิณโต กตฺวา, ญาติํ [ญาตี (สี. สฺยา. ปี.)] ปสฺเสมุรินฺทม’’ [ปสฺเสมรินฺทม (สี. ปี.)]ฯ

[187]

‘‘สพฺพรตฺติํ จินฺตยิตฺวา, มนฺตยิตฺวา ยถาตถํ;

กาสิราชา อนุญฺญาสิ, หํสานํ ปวรุตฺตมํ’’ฯ

[188]

‘‘ตโต รตฺยา วิวสาเน, สูริยุคฺคมนํ [สุริยสฺสุคฺคมนํ (สี. สฺยา.), สุริยุคฺคมนํ (ปี.)] ปติ;

เปกฺขโต กาสิราชสฺส, ภวนา เต [ภวนโต (สฺยา. ก.)] วิคาหิสุํ’’ฯ

[189]

‘‘เต อโรเค อนุปฺปตฺเต, ทิสฺวาน ปรเม ทิเช;

เกกาติ มกรุํ หํสา, ปุถุสทฺโท อชายถฯ

[190]

‘‘เต ปตีตา ปมุตฺเตน, ภตฺตุนา ภตฺตุคารวา;

สมนฺตา ปริกิริํสุ, อณฺฑชา ลทฺธปจฺจยา’’ฯ

[191]

‘‘เอวํ มิตฺตวตํ อตฺถา, สพฺเพ โหนฺติ ปทกฺขิณา;

หํสา ยถา ธตรฏฺฐา, ญาติสงฺฆํ อุปาคมุ’’นฺติฯ

มหาหํสชาตกํ ทุติยํฯ

535. สุธาโภชนชาตกํ (3)

[192]

‘‘เนว กิณามิ นปิ วิกฺกิณามิ, น จาปิ เม สนฺนิจโย จ อตฺถิ [อิธตฺถิ (สฺยา.)];

สุกิจฺฉรูปํ วติทํ ปริตฺตํ, ปตฺโถทโน นาลมยํ ทุวินฺนํ’’ฯ

[193]

‘‘อปฺปมฺหา อปฺปกํ ทชฺชา, อนุมชฺฌโต มชฺฌกํ;

พหุมฺหา พหุกํ ทชฺชา, อทานํ นุปปชฺชติ [น อุปปชฺชติ (สี. ปี.)]ฯ

[194]

‘‘ตํ ตํ วทามิ โกสิย, เทหิ ทานานิ ภุญฺช จ;

อริยมคฺคํ สมารูห [อริยํ มคฺคํ สมารุห (สี. ปี.)], เนกาสี ลภเต สุขํ’’ฯ

[195]

‘‘โมฆญฺจสฺส หุตํ โหติ, โมฆญฺจาปิ สมีหิตํ;

อติถิสฺมิํ โย นิสินฺนสฺมิํ, เอโก ภุญฺชติ โภชนํฯ

[196]

‘‘ตํ ตํ วทามิ โกสิย, เทหิ ทานานิ ภุญฺช จ;

อริยมคฺคํ สมารูห, เนกาสี ลภเต สุขํ’’ฯ

[197]

‘‘สจฺจญฺจสฺส หุตํ โหติ, สจฺจญฺจาปิ สมีหิตํ;

อติถิสฺมิํ โย นิสินฺนสฺมิํ, เนโก ภุญฺชติ โภชนํฯ

[198]

‘‘ตํ ตํ วทามิ โกสิย, เทหิ ทานานิ ภุญฺช จ;

อริยมคฺคํ สมารูห, เนกาสี ลภเต สุขํ’’ฯ

[199]

‘‘สรญฺจ ชุหติ โปโส, พหุกาย คยาย จ;

โทเณ ติมฺพรุติตฺถสฺมิํ, สีฆโสเต มหาวเหฯ

[200]

‘‘อตฺร จสฺส หุตํ โหติ, อตฺร จสฺส สมีหิตํ;

อติถิสฺมิํ โย นิสินฺนสฺมิํ, เนโก ภุญฺชติ โภชนํฯ

[201]

‘‘ตํ ตํ วทามิ โกสิย, เทหิ ทานานิ ภุญฺช จ;

อริยมคฺคํ สมารูห, เนกาสี ลภเต สุขํ’’ฯ

[202]

‘‘พฬิสญฺหิ โส นิคิลติ [นิคฺคิลติ (สี. ปี.)], ทีฆสุตฺตํ สพนฺธนํ;

อติถิสฺมิํ โย นิสินฺนสฺมิํ, เอโก ภุญฺชติ โภชนํฯ

[203]

‘‘ตํ ตํ วทามิ โกสิย, เทหิ ทานานิ ภุญฺช จ;

อริยมคฺคํ สมารูห, เนกาสี ลภเต สุขํ’’ฯ

[204]

‘‘อุฬารวณฺณา วต พฺราหฺมณา อิเม, อยญฺจ โว สุนโข กิสฺส เหตุ;

อุจฺจาวจํ วณฺณนิภํ วิกุพฺพติ, อกฺขาถ โน พฺราหฺมณา เก นุ ตุมฺเห’’ฯ

[205]

‘‘จนฺโท จ สูริโย จ [สูริโย จ (ก.)] อุโภ อิธาคตา, อยํ ปน มาตลิ เทวสารถิ;

สกฺโกหมสฺมิ ติทสานมินฺโท, เอโส จ โข ปญฺจสิโขติ วุจฺจติฯ

[206]

‘‘ปาณิสฺสรา มุทิงฺคา จ [มุติงฺคา จ (สี. สฺยา. ปี.)], มุรชาลมฺพรานิ จ;

สุตฺตเมนํ ปโพเธนฺติ, ปฏิพุทฺโธ จ นนฺทติ’’ฯ

[207]

‘‘เย เกจิเม มจฺฉริโน กทริยา, ปริภาสกา สมณพฺราหฺมณานํ;

อิเธว นิกฺขิปฺป สรีรเทหํ, กายสฺส เภทา นิรยํ วชนฺติ’’ฯ

[208]

‘‘เย เกจิเม สุคฺคติมาสมานา [สุคฺคติมาสสานา (สี. ปี.), สุคฺคตาสิสมานา (ก.)], ธมฺเม ฐิตา สํยเม สํวิภาเค;

อิเธว นิกฺขิปฺป สรีรเทหํ, กายสฺส เภทา สุคติํ วชนฺติ’’ฯ

[209]

‘‘ตฺวํ โนสิ ญาติ ปุริมาสุ ชาติสุ, โส มจฺฉรี โรสโก [โกสิโย (สฺยา. ก.)] ปาปธมฺโม;

ตเวว อตฺถาย อิธาคตมฺหา, มา ปาปธมฺโม นิรยํ คมิตฺถ’’ [อปตฺถ (ก. สี. สฺยา. ปี.)]ฯ

[210]

‘‘อทฺธา หิ มํ โว หิตกามา, ยํ มํ สมนุสาสถ;

โสหํ ตถา กริสฺสามิ, สพฺพํ วุตฺตํ หิเตสิภิฯ

[211]

‘‘เอสาหมชฺเชว อุปารมามิ, น จาปิหํ [น จาปหํ (สี. ปี.)] กิญฺจิ กเรยฺย ปาปํ;

น จาปิ เม กิญฺจิ อเทยฺยมตฺถิ, น จาปิทตฺวา อุทกํ ปิวามิ [อุทกมฺปหํ ปิเพ (สี.)]ฯ

[212]

‘‘เอวญฺจ เม ททโต สพฺพกาลํ [สพฺพกาเล (ก.)], โภคา อิเม วาสว ขียิสฺสนฺติ;

ตโต อหํ ปพฺพชิสฺสามิ สกฺก, หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานิ’’ฯ

[213]

‘‘นคุตฺตเม คิริวเร คนฺธมาทเน, โมทนฺติ ตา เทววราภิปาลิตา;

อถาคมา อิสิวโร สพฺพโลกคู, สุปุปฺผิตํ ทุมวรสาขมาทิยฯ

[214]

‘‘สุจิํ สุคนฺธํ ติทเสหิ สกฺกตํ, ปุปฺผุตฺตมํ อมรวเรหิ เสวิตํ;

อลทฺธ มจฺเจหิ ว ทานเวหิ วา, อญฺญตฺร เทเวหิ ตทารหํ หิทํ [หิตํ (สฺยา.)]ฯ

[215]

‘‘ตโต จตสฺโส กนกตฺตจูปมา, อุฏฺฐาย นาริโย ปมทาธิปา มุนิํ;

อาสา จ สทฺธา จ สิรี ตโต หิรี, อิจฺจพฺรวุํ นารทเทว พฺราหฺมณํฯ

[216]

‘‘สเจ อนุทฺทิฏฺฐํ ตยา มหามุนิ, ปุปฺผํ อิมํ ปาริฉตฺตสฺส พฺรหฺเม;

ททาหิ โน สพฺพา คติ เต อิชฺฌตุ, ตุวมฺปิ โน โหหิ ยเถว วาสโวฯ

[217]

‘‘ตํ ยาจมานาภิสเมกฺข นารโท, อิจฺจพฺรวี สํกลหํ อุทีรยิ;

น มยฺหมตฺถตฺถิ อิเมหิ โกจิ นํ, ยาเยว โว เสยฺยสิ สา ปิฬนฺธถ’’ [ปิฬยฺหถ (สี. ปี.)]ฯ

[218]

‘‘ตฺวํ โนตฺตเมวาภิสเมกฺข นารท, ยสฺสิจฺฉสิ ตสฺสา อนุปฺปเวจฺฉสุ;

ยสฺสา หิ โน นารท ตฺวํ ปทสฺสสิ, สาเยว โน เหหิติ เสฏฺฐสมฺมตา’’ฯ

[219]

‘‘อกลฺลเมตํ วจนํ สุคตฺเต, โก พฺราหฺมโณ สํกลหํ อุทีรเย;

คนฺตฺวาน ภูตาธิปเมว ปุจฺฉถ, สเจ น ชานาถ อิธุตฺตมาธมํ’’ฯ

[220]

‘‘ตา นารเทน ปรมปฺปโกปิตา, อุทีริตา วณฺณมเทน มตฺตา;

สกาเส [สกาสํ (ก.)] คนฺตฺวาน สหสฺสจกฺขุโน, ปุจฺฉิํสุ ภูตาธิปํ กา นุ เสยฺยสิ’’ฯ

[221]

‘‘ตา ทิสฺวา อายตฺตมนา ปุรินฺทโท, อิจฺจพฺรวี เทววโร กตญฺชลี;

สพฺพาว โว โหถ สุคตฺเต สาทิสี, โก เนว ภทฺเท กลหํ อุทีรยิ’’ฯ

[222]

‘‘โย สพฺพโลกจฺจริโต [สพฺพโลกํ จรโก (สี. สฺยา. ปี.)] มหามุนิ, ธมฺเม ฐิโต นารโท [นารท (สฺยา.)] สจฺจนิกฺกโม;

โส โนพฺรวิ [พฺรวี (สี. สฺยา. ปี.)] คิริวเร คนฺธมาทเน, คนฺตฺวาน ภูตาธิปเมว ปุจฺฉถ;

สเจ น ชานาถ อิธุตฺตมาธมํ’’ฯ

[223]

‘‘อสุ [อสู (สฺยา.)] พฺรหารญฺญจโร มหามุนิ, นาทตฺวา ภตฺตํ วรคตฺเต ภุญฺชติ;

วิเจยฺย ทานานิ ททาติ โกสิโย, ยสฺสา หิ โส ทสฺสติ สาว เสยฺยสิ’’ฯ

[224]

‘‘อสู หิ โย สมฺมติ ทกฺขิณํ ทิสํ, คงฺคาย ตีเร หิมวนฺตปสฺสนิ [หิมวนฺตปสฺมนิ (สี. ปี. ก.)];

ส โกสิโย ทุลฺลภปานโภชโน, ตสฺส สุธํ ปาปย เทวสารถิ’’ฯ

[225]

‘‘ส [โส (สฺยา.)] มาตลี เทววเรน เปสิโต, สหสฺสยุตฺตํ อภิรุยฺห สนฺทนํ;

สุขิปฺปเมว [ส ขิปฺปเมว (สี. ปี.)] อุปคมฺม อสฺสมํ, อทิสฺสมาโน มุนิโน สุธํ อทา’’ฯ

[226]

‘‘อุทคฺคิหุตฺตํ อุปติฏฺฐโต หิ เม, ปภงฺกรํ โลกตโมนุทุตฺตมํ;

สพฺพานิ ภูตานิ อธิจฺจ [อติจฺจ (สี. ปี.)] วาสโว, โก เนว เม ปาณิสุ กิํ สุโธทหิฯ

[227]

‘‘สงฺขูปมํ เสตมตุลฺยทสฺสนํ, สุจิํ สุคนฺธํ ปิยรูปมพฺภุตํ;

อทิฏฺฐปุพฺพํ มม ชาตุ จกฺขุภิ [ชาตจกฺขุหิ (สี. ปี.)], กา เทวตา ปาณิสุ กิํ สุโธทหิ’’ฯ

[228]

‘‘อหํ มหินฺเทน มเหสิ เปสิโต, สุธาภิหาสิํ ตุริโต มหามุนิ;

ชานาสิ มํ มาตลิ เทวสารถิ, ภุญฺชสฺสุ ภตฺตุตฺตม มาภิวารยิ [มา วิจารยิ (สี. ปี.)]ฯ

[229]

‘‘ภุตฺตา จ สา ทฺวาทส หนฺติ ปาปเก, ขุทํ ปิปาสํ อรติํ ทรกฺลมํ [ทรถํ กิลํ (สฺยา.), ทรถกฺขมํ (ก.)];

โกธูปนาหญฺจ วิวาทเปสุณํ, สีตุณฺหตนฺทิญฺจ รสุตฺตมํ อิทํ’’ฯ

[230]

‘‘น กปฺปตี มาตลิ มยฺห ภุญฺชิตุํ, ปุพฺเพ อทตฺวา อิติ เม วตุตฺตมํ;

น จาปิ เอกาสฺนมรียปูชิตํ [เอกาสนํ อริยปูชิตํ (สี. ปี.)], อสํวิภาคี จ สุขํ น วินฺทติ’’ฯ

[231]

‘‘ถีฆาตกา เย จิเม ปารทาริกา, มิตฺตทฺทุโน เย จ สปนฺติ สุพฺพเต;

สพฺเพ จ เต มจฺฉริปญฺจมาธมา, ตสฺมา อทตฺวา อุทกมฺปิ นาสฺนิเย [นาสฺมิเย (สี. ปี.)]ฯ

[232]

‘‘โส หิตฺถิยา วา ปุริสสฺส วา ปน, ทสฺสามิ ทานํ วิทุสมฺปวณฺณิตํ;

สทฺธา วทญฺญู อิธ วีตมจฺฉรา, ภวนฺติ เหเต สุจิสจฺจสมฺมตา’’ [สมฺมสมฺมตา (สี.)]ฯ

[233]

‘‘อโต มตา [มุตา (สี. ปี.)] เทววเรน เปสิตา, กญฺญา จตสฺโส กนกตฺตจูปมา;

อาสา จ สทฺธา จ สิรี ตโต หิรี [สิรี หิรี ตโต (ปี.)], ตํ อสฺสมํ อาคมุ [อาคมุํ (สี. ปี. ก.)] ยตฺถ โกสิโยฯ

[234]

‘‘ตา ทิสฺวา สพฺโพ ปรมปฺปโมทิโต [สพฺพา ปรมปฺปโมทิตา (สฺยา.)], สุเภน วณฺเณน สิขาริวคฺคิโน;

กญฺญา จตสฺโส จตุโร จตุทฺทิสา, อิจฺจพฺรวี มาตลิโน จ สมฺมุขาฯ

[235]

‘‘ปุริมํ ทิสํ กา ตฺวํ ปภาสิ เทวเต, อลงฺกตา ตารวราว โอสธี;

ปุจฺฉามิ ตํ กญฺจนเวลฺลิวิคฺคเห, อาจิกฺข เม ตฺวํ กตมาสิ เทวตาฯ

[236]

‘‘สิราห เทวีมนุเชภิ [มนุเชสุ (สี. สฺยา. ปี.)] ปูชิตา, อปาปสตฺตูปนิเสวินี สทา;

สุธาวิวาเทน ตวนฺติมาคตา, ตํ มํ สุธาย วรปญฺญ ภาชยฯ

[237]

‘‘ยสฺสาหมิจฺฉามิ สุธํ [สุขํ (ปี.)] มหามุนิ, โส [ส (สี. ปี.)] สพฺพกาเมหิ นโร ปโมทติ;

สิรีติ มํ ชานหิ ชูหตุตฺตม, ตํ มํ สุธาย วรปญฺญ ภาชย’’ฯ

[238]

‘‘สิปฺเปน วิชฺชาจรเณน พุทฺธิยา, นรา อุเปตา ปคุณา สกมฺมุนา [สกมฺมนา (สี. ปี.)];

ตยา วิหีนา น ลภนฺติ กิญฺจนํ [กิญฺจินํ (ก.)], ตยิทํ น สาธุ ยทิทํ ตยา กตํฯ

[239]

‘‘ปสฺสามิ โปสํ อลสํ มหคฺฆสํ, สุทุกฺกุลีนมฺปิ อรูปิมํ นรํ;

ตยานุคุตฺโต สิริ ชาติมามปิ [ชาติมํ อปิ (สี.)], เปเสติ ทาสํ วิย โภควา สุขีฯ

[240]

‘‘ตํ ตํ อสจฺจํ อวิภชฺชเสวินิํ, ชานามิ มูฬฺหํ วิทุรานุปาตินิํ;

น ตาทิสี อรหติ อาสนูทกํ, กุโต สุธา คจฺฉ น มยฺห รุจฺจสิ’’ฯ

[241]

‘‘กา สุกฺกทาฐา ปฏิมุกฺกกุณฺฑลา, จิตฺตงฺคทา กมฺพุวิมฏฺฐธารินี;

โอสิตฺตวณฺณํ ปริทยฺห โสภสิ, กุสคฺคิรตฺตํ อปิฬยฺห มญฺชริํฯ

[242]

‘‘มิคีว ภนฺตา สรจาปธารินา, วิราธิตา มนฺทมิว อุทิกฺขสิ;

โก เต ทุตีโย อิธ มนฺทโลจเน, น ภายสิ เอกิกา กานเน วเน’’ฯ

[243]

‘‘น เม ทุตีโย อิธ มตฺถิ โกสิย, มสกฺกสารปฺปภวมฺหิ เทวตา;

อาสา สุธาสาย ตวนฺติมาคตา, ตํ มํ สุธาย วรปญฺญ ภาชย’’ฯ

[244]

‘‘อาสาย ยนฺติ วาณิชา ธเนสิโน, นาวํ สมารุยฺห ปเรนฺติ อณฺณเว;

เต ตตฺถ สีทนฺติ อโถปิ เอกทา, ชีนาธนา เอนฺติ วินฏฺฐปาภตาฯ

[245]

‘‘อาสาย เขตฺตานิ กสนฺติ กสฺสกา, วปนฺติ พีชานิ กโรนฺตุปายโส;

อีตีนิปาเตน อวุฏฺฐิตาย [อวุฏฺฐิกาย (สี. ปี.)] วา, น กิญฺจิ วินฺทนฺติ ตโต ผลาคมํฯ

[246]

‘‘อถตฺตการานิ กโรนฺติ ภตฺตุสุ, อาสํ ปุรกฺขตฺวา นรา สุเขสิโน;

เต ภตฺตุรตฺถา อติคาฬฺหิตา ปุน, ทิสา ปนสฺสนฺติ อลทฺธ กิญฺจนํฯ

[247]

‘‘หิตฺวาน [ชหิตฺว (สี. สฺยา. ปี.)] ธญฺญญฺจ ธนญฺจ ญาตเก, อาสาย สคฺคาธิมนา สุเขสิโน;

ตปนฺติ ลูขมฺปิ ตปํ จิรนฺตรํ, กุมคฺคมารุยฺห [กุมฺมคฺคมารุยฺห (สี. สฺยา. ปี.)] ปเรนฺติ ทุคฺคติํฯ

[248]

‘‘อาสา วิสํวาทิกสมฺมตา อิเม, อาเส สุธาสํ [สุธาย (สฺยา ปี. ก.)] วินยสฺสุ อตฺตนิ;

น ตาทิสี อรหติ อาสนูทกํ, กุโต สุธา คจฺฉ น มยฺห รุจฺจสิ’’ฯ

[249]

‘‘ททฺทลฺลมานา ยสสา ยสสฺสินี, ชิฆญฺญนามวฺหยนํ ทิสํ ปติ;

ปุจฺฉามิ ตํ กญฺจนเวลฺลิวิคฺคเห, อาจิกฺข เม ตฺวํ กตมาสิ เทวตา’’ฯ

[250]

‘‘สทฺธาห เทวีมนุเชหิ [เทวีมนุเชสุ (สี. สฺยา. ปี.)] ปูชิตา, อปาปสตฺตูปนิเสวินี สทา;

สุธาวิวาเทน ตวนฺติมาคตา, ตํ มํ สุธาย วรปญฺญ ภาชย’’ฯ

[251]

‘‘ทานํ ทมํ จาคมโถปิ สํยมํ, อาทาย สทฺธาย กโรนฺติ เหกทา;

เถยฺยํ มุสา กูฏมโถปิ เปสุณํ, กโรนฺติ เหเก ปุน วิจฺจุตา ตยาฯ

[252]

‘‘ภริยาสุ โปโส สทิสีสุ เปกฺขวา [เปขวา (ปี.)], สีลูปปนฺนาสุ ปติพฺพตาสุปิ;

วิเนตฺวาน [วิเนตฺวา (สี. สฺยา. ปี.)] ฉนฺทํ กุลิตฺถิยาสุปิ [กุลธีติยาสุปิ (สี. ปี.)], กโรติ สทฺธํ ปุน [ปน (สี. ปี.)] กุมฺภทาสิยาฯ

[253]

‘‘ตฺวเมว สทฺเธ ปรทารเสวินี, ปาปํ กโรสิ กุสลมฺปิ ริญฺจสิ;

น ตาทิสี อรหติ อาสนูทกํ, กุโต สุธา คจฺฉ น มยฺห รุจฺจสิ’’ฯ

[254]

‘‘ชิฆญฺญรตฺติํ อรุณสฺมิมูหเต, ยา ทิสฺสติ อุตฺตมรูปวณฺณินี;

ตถูปมา มํ ปฏิภาสิ เทวเต, อาจิกฺข เม ตฺวํ กตมาสิ อจฺฉราฯ

[255]

‘‘กาลา นิทาเฆริว อคฺคิชาริว [อคฺคชาติว (สี.), อคฺคิชาติว (ปี.)], อนิเลริตา โลหิตปตฺตมาลินี;

กา ติฏฺฐสิ มนฺทมิคาวโลกยํ [มนฺทมิวาวโลกยํ (สี. ปี.)], ภาเสสมานาว คิรํ น มุญฺจสิ’’ฯ

[256]

‘‘หิราห เทวีมนุเชหิ ปูชิตา, อปาปสตฺตูปนิเสวินี สทา;

สุธาวิวาเทน ตวนฺติมาคตา, สาหํ น สกฺโกมิ สุธมฺปิ ยาจิตุํ;

โกปีนรูปา วิย ยาจนิตฺถิยา’’ฯ

[257]

‘‘ธมฺเมน ญาเยน สุคตฺเต ลจฺฉสิ, เอโส หิ ธมฺโม น หิ ยาจนา สุธา;

ตํ ตํ อยาจนฺติมหํ นิมนฺตเย, สุธาย ยญฺจิจฺฉสิ ตมฺปิ ทมฺมิ เตฯ

[258]

‘‘สา ตฺวํ มยา อชฺช สกมฺหิ อสฺสเม, นิมนฺติตา กญฺจนเวลฺลิวิคฺคเห;

ตุวญฺหิ เม สพฺพรเสหิ ปูชิยา, ตํ ปูชยิตฺวาน สุธมฺปิ อสฺนิเย’’ฯ

[259]

‘‘สา โกสิเยนานุมตา ชุตีมตา, อทฺธา หิริ รมฺมํ ปาวิสิ ยสฺสมํ;

อุทกวนฺตํ [อุทญฺญวนฺตํ (สี. ปี.)] ผลมริยปูชิตํ, อปาปสตฺตูปนิเสวิตํ สทาฯ

[260]

‘‘รุกฺขคฺคหานา พหุเกตฺถ ปุปฺผิตา, อมฺพา ปิยาลา ปนสา จ กิํสุกา;

โสภญฺชนา โลทฺทมโถปิ ปทฺมกา, เกกา จ ภงฺคา ติลกา สุปุปฺผิตาฯ

[261]

‘‘สาลา กเรรี พหุเกตฺถ ชมฺพุโย, อสฺสตฺถนิคฺโรธมธุกเวตสา [เวทิสา (ก.)];

อุทฺทาลกา ปาฏลิ สินฺทุวารกา [สินฺทุวาริตา (พหูสุ)], มนุญฺญคนฺธา มุจลินฺทเกตกาฯ

[262]

‘‘หเรณุกา เวฬุกา เกณุ [เวณุ (สี. ปี.)] ตินฺทุกา, สามากนีวารมโถปิ จีนกา;

โมจา กทลี พหุเกตฺถ สาลิโย, ปวีหโย อาภูชิโน จ [อาภุชิโนปิ (สี. สฺยา.)] ตณฺฑุลาฯ

[263]

‘‘ตสฺเสวุตฺตรปสฺเสน [ตสฺส จ อุตฺตเร ปสฺเส (สี. ปี.), ตสฺส จ อุตฺตรปสฺเสน (สฺยา.)], ชาตา โปกฺขรณี สิวา;

อกกฺกสา อปพฺภารา, สาธุ อปฺปฏิคนฺธิกาฯ

[264]

‘‘ตตฺถ มจฺฉา สนฺนิรตา, เขมิโน พหุโภชนา;

สิงฺคู สวงฺกา สํกุลา [สกุลา (สี. สฺยา. ปี.)], สตวงฺกา จ โรหิตา;

อาฬิคคฺครกากิณฺณา, ปาฐีนา กากมจฺฉกาฯ

[265]

‘‘ตตฺถ ปกฺขี สนฺนิรตา, เขมิโน พหุโภชนา;

หํสา โกญฺจา มยูรา จ, จกฺกวากา จ กุกฺกุหา;

กุณาลกา พหู จิตฺรา, สิขณฺฑี ชีวชีวกาฯ

[266]

‘‘ตตฺถ ปานาย มายนฺติ, นานา มิคคณา พหู;

สีหา พฺยคฺฆา วราหา จ, อจฺฉโกกตรจฺฉโยฯ

[267]

‘‘ปลาสาทา ควชา จ, มหิํสา [มหิสา (สี. สฺยา. ปี.)] โรหิตา รุรู;

เอเณยฺยา จ วราหา จ, คณิโน นีกสูกรา;

กทลิมิคา พหุเกตฺถ, พิฬารา สสกณฺณิกา [สสกณฺณกา (สี.)]ฯ

[268]

‘‘ฉมาคิรี ปุปฺผวิจิตฺรสนฺถตา, ทิชาภิฆุฏฺฐา ทิชสงฺฆเสวิตา’’ฯ

[269]

‘‘สา สุตฺตจา นีลทุมาภิลมฺพิตา, วิชฺชุ มหาเมฆริวานุปชฺชถ;

ตสฺสา สุสมฺพนฺธสิรํ กุสามยํ, สุจิํ สุคนฺธํ อชินูปเสวิตํ;

อตฺริจฺจ [อตฺริจฺฉ (สี. สฺยา. ปี.)] โกจฺฉํ หิริเมตทพฺรวิ, ‘นิสีท กลฺยาณิ สุขยิทมาสนํ’ฯ

[270]

‘‘ตสฺสา ตทา โกจฺฉคตาย โกสิโย, ยทิจฺฉมานาย ชฏาชินนฺธโร [ชฏาชุตินฺธโร (สฺยา. ก.)];

นเวหิ ปตฺเตหิ สยํ สหูทกํ, สุธาภิหาสี ตุริโต มหามุนิฯ

[271]

‘‘สา ตํ ปฏิคฺคยฺห อุโภหิ ปาณิภิ, อิจฺจพฺรวิ อตฺตมนา ชฏาธรํ;

‘หนฺทาหํ เอตรหิ ปูชิตา ตยา, คจฺเฉยฺยํ พฺรหฺเม ติทิวํ ชิตาวินี’ฯ

[272]

‘‘สา โกสิเยนานุมตา ชุตีมตา, อุทีริตา [อุทิรยิ (ก.)] วณฺณมเทน มตฺตา;

สกาเส คนฺตฺวาน สหสฺสจกฺขุโน, อยํ สุธา วาสว เทหิ เม ชยํฯ

[273]

‘‘ตเมน [ตเมนํ (สฺยา. ก.)] สกฺโกปิ ตทา อปูชยิ, สหินฺทเทวา [สหินฺทา จ เทวา (สี. ปี.)] สุรกญฺญมุตฺตมํ;

สา ปญฺชลี เทวมนุสฺสปูชิตา, นวมฺหิ โกจฺฉมฺหิ ยทา อุปาวิสิ’’ฯ

[274]

‘‘ตเมว สํสี [ตเมว อสํสี (สฺยา.)] ปุนเทว มาตลิํ, สหสฺสเนตฺโต ติทสานมินฺโท;

คนฺตฺวาน วากฺยํ มม พฺรูหิ โกสิยํ, อาสาย สทฺธา [สทฺธ (ปี.)] สิริยา จ โกสิย;

หิรี สุธํ เกน มลตฺถ เหตุนาฯ

[275]

‘‘ตํ สุ วตฺถํ อุทตารยี รถํ, ททฺทลฺลมานํ อุปการิยสาทิสํ [อุปกิริยสาทิสํ (สี. สฺยา. ปี.)]ฯ

ชมฺโพนทีสํ ตปเนยฺยสนฺนิภํ [สนฺติกํ (สี.ปี.)], อลงฺกตํ กญฺจนจิตฺตสนฺนิภํฯ

[276]

‘‘สุวณฺณจนฺเทตฺถ พหู นิปาติตา, หตฺถี ควสฺสา กิกิพฺยคฺฆทีปิโย [กิมฺปุริสพฺยคฺฆทีปิโย (ก.)];

เอเณยฺยกา ลงฺฆมเยตฺถ ปกฺขิโน [ปกฺขิโย (สี. ปี.)], มิเคตฺถ เวฬุริยมยา ยุธา ยุตาฯ

[277]

‘‘ตตฺถสฺสราชหรโย อโยชยุํ, ทสสตานิ สุสุนาคสาทิเส;

อลงฺกเต กญฺจนชาลุรจฺฉเท, อาเวฬิเน สทฺทคเม อสงฺคิเตฯ

[278]

‘‘ตํ ยานเสฏฺฐํ อภิรุยฺห มาตลิ, ทิสา อิมาโย [ทส ทิสา อิมา (สี. สฺยา. ปี.)] อภินาทยิตฺถ;

นภญฺจ เสลญฺจ วนปฺปตินิญฺจ [วนสฺปตีนิ จ (สี. ปี.), วนปฺปติญฺจ (สฺยา. ก.)], สสาครํ ปพฺยธยิตฺถ [ปพฺยาถยิตฺถ (สี. ปี.)] เมทินิํฯ

[279]

‘‘ส ขิปฺปเมว อุปคมฺม อสฺสมํ, ปาวารเมกํสกโต กตญฺชลี;

พหุสฺสุตํ วุทฺธํ วินีตวนฺตํ, อิจฺจพฺรวี มาตลิ เทวพฺราหฺมณํฯ

[280]

‘‘อินฺทสฺส วากฺยํ นิสาเมหิ โกสิย, ทูโต อหํ ปุจฺฉติ ตํ ปุรินฺทโท;

อาสาย สทฺธา สิริยา จ โกสิย, หิรี สุธํ เกน มลตฺถ เหตุนา’’ฯ

[281]

‘‘อนฺธา สิรี มํ ปฏิภาติ มาตลิ, สทฺธา อนิจฺจา ปน เทวสารถิ;

อาสา วิสํวาทิกสมฺมตา หิ เม, หิรี จ อริยมฺหิ คุเณ ปติฏฺฐิตา’’ฯ

[282]

‘‘กุมาริโย ยาจิมา โคตฺตรกฺขิตา, ชิณฺณา จ ยา ยา จ สภตฺตุอิตฺถิโย;

ตา ฉนฺทราคํ ปุริเสสุ อุคฺคตํ, หิริยา นิวาเรนฺติ สจิตฺตมตฺตโนฯ

[283]

‘‘สงฺคามสีเส สรสตฺติสํยุเต, ปราชิตานํ ปตตํ ปลายินํ;

หิริยา นิวตฺตนฺติ ชหิตฺว [ชหิตฺวาน (สฺยา. ก.)] ชีวิตํ, เต สมฺปฏิจฺฉนฺติ ปุนา หิรีมนาฯ

[284]

‘‘เวลา ยถา สาครเวควารินี, หิราย หิ ปาปชนํ นิวารินี;

ตํ สพฺพโลเก หิริมริยปูชิตํ, อินฺทสฺส ตํ เวทย เทวสารถิ’’ฯ

[285]

‘‘โก เต อิมํ โกสิย ทิฏฺฐิโมทหิ, พฺรหฺมา มหินฺโท อถ วา ปชาปติ;

หิราย เทเวสุ หิ เสฏฺฐสมฺมตา, ธีตา มหินฺทสฺส มเหสิ ชายถ’’ฯ

[286]

‘‘หนฺเทหิ ทานิ ติทิวํ อปกฺกม [สมกฺกม (สี. ปี.)], รถํ สมารุยฺห มมายิตํ อิมํ [อิทํ (สฺยา. ก.)];

อินฺโท จ ตํ อินฺทสโคตฺต กงฺขติ, อชฺเชว ตฺวํ อินฺทสหพฺยตํ วช’’ฯ

[287]

‘‘เอวํ วิสุชฺฌนฺติ [สมิชฺฌนฺติ (สี. ปี.)] อปาปกมฺมิโน, อโถ สุจิณฺณสฺส ผลํ น นสฺสติ;

เย เกจิ มทฺทกฺขุ สุธาย โภชนํ, สพฺเพว เต อินฺทสหพฺยตํ คตา’’ฯ

[288]

‘‘หิรี อุปฺปลวณฺณาสิ, โกสิโย ทานปติ ภิกฺขุ;

อนุรุทฺโธ ปญฺจสิโข, อานนฺโท อาสิ มาตลิฯ

[289]

‘‘สูริโย กสฺสโป ภิกฺขุ, โมคฺคลฺลาโนสิ จนฺทิมา;

นารโท สาริปุตฺโตสิ, สมฺพุทฺโธ อาสิ วาสโว’’ติฯ

สุธาโภชนชาตกํ ตติยํฯ

536. กุณาลชาตกํ (4)

เอวมกฺขายติ, เอวมนุสูยติ [สุยฺยติ (ก.)]ฯ สพฺโพสธธรณิธเร เนกปุปฺผมาลฺยวิตเต คช-ควช มหิํส-รุรุ-จมร-ปสท-ขคฺค-โคกณฺณ-สีห-พฺยคฺฆ-ทีปิ-อจฺฉ-โกก-ตรจฺฉ-อุทฺทาร-กทลิมิค- พิฬาร-สส-กณฺณิกานุจริเตอากิณฺณเนลมณฺฑลมหาวราหนาคกุลกเรณุ [กเณรุ (สี. ปี.)] -สงฺฆาธิวุฏฺเฐ [วุตฺเถ (สี. ปี.)] อิสฺสมิค- สาขมิค-สรภมิค-เอณีมิค-วาตมิค-ปสทมิค-ปุริสาลุ [ปุริสลฺลุ (สี. ปี.)] -กิมฺปุริส-ยกฺข-รกฺขสนิเสวิเต อมชฺชวมญฺชรีธร-ปหฏฺฐ [พฺรหฏฺฐ (สี. ปี.)] -ปุปฺผผุสิตคฺคา [ปุปฺผิตคฺค (สี. ปี.)] เนกปาทปคณวิตเตกุรร-จโกร-วารณ-มยูร-ปรภต- ชีวญฺชีวก-เจลาวกา-ภิงฺการ-กรวีกมตฺตวิหงฺคคณ-สตต [วิหงฺคสต (สี. ปี.)] สมฺปฆุฏฺเฐอญฺชน-มโนสิลา-หริตาล- หิงฺคุลกเหม-รชตกนกาเนกธาตุสตวินทฺธปฏิมณฺฑิตปฺปเทเส เอวรูเป ขลุ, โภ, รมฺเม วนสณฺเฑ กุณาโล นาม สกุโณ ปฏิวสติ อติวิย จิตฺโต อติวิย จิตฺตปตฺตจฺฉทโนฯ

ตสฺเสว ขลุ, โภ, กุณาลสฺส สกุณสฺส อฑฺฒุฑฺฒานิ อิตฺถิสหสฺสานิ ปริจาริกา ทิชกญฺญาโยฯ อถ ขลุ, โภ, ทฺเว ทิชกญฺญาโย กฏฺฐํ มุเขน ฑํสิตฺวา [ฑสิตฺวา (สี. ปี.) เอวมุปริปิ] ตํ กุณาลํ สกุณํ มชฺเฌ นิสีทาเปตฺวา อุฑฺเฑนฺติ [เฑนฺติ (สี. ปี.) เอวมุปริปิ] – ‘‘มา นํ กุณาลํ สกุณํ อทฺธานปริยายปเถ กิลมโถ อุพฺพาเหตฺถา’’ติ [อุพฺพาเหถาติ (สฺยา. ก.)]ฯ

ปญฺจสตา [ปญฺจสต (ปี.)] ทิชกญฺญาโย เหฏฺฐโต เหฏฺฐโต อุฑฺเฑนฺติ – [เฑนฺติ (สี. ปี.) เอวมุปริปิ] ‘‘สจายํ กุณาโล สกุโณ อาสนา ปริปติสฺสติ, มยํ ตํ ปกฺเขหิ ปฏิคฺคเหสฺสามาติฯ

ปญฺจสตา ทิชกญฺญาโย อุปรูปริ อุฑฺเฑนฺติ – [เฑนฺติ (สี. ปี.) เอวมุปริปิ] ‘‘มา นํ กุณาลํ สกุณํ อาตโป ปริตาเปสี’’ติ [ปริกาปีติ (สี. ปี.)]ฯ

ปญฺจสตา ปญฺจสตา [สี. ปี. โปตฺถเกสุ ‘‘ปญฺจสตา’’ติ สกิเทว อาคตํ] ทิชกญฺญาโย อุภโตปสฺเสน อุฑฺเฑนฺติ – [เฑนฺติ (สี. ปี.) เอวมุปริปิ] ‘‘มา นํ กุณาลํ สกุณํ สีตํ วา อุณฺหํ วา ติณํ วา รโช วา วาโต วา อุสฺสาโว วา อุปปฺผุสี’’ติฯ

ปญฺจสตา ทิชกญฺญาโย ปุรโต ปุรโต อุฑฺเฑนฺติ – ‘‘มา นํ กุณาลํ สกุณํ โคปาลกา วา ปสุปาลกา วา ติณหารกา วา กฏฺฐหารกา วา วนกมฺมิกา วา กฏฺเฐน วา กฐเลน วา [กถลาย วา (ก.)] ปาณินา วา ( ) [(ปาสาเณน วา) (สฺยา.)] เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา สกฺขราหิ วา [สกฺขราย วา (สี.)] ปหารํ อทํสุฯ มายํ กุณาโล สกุโณ คจฺเฉหิ วา ลตาหิ วา รุกฺเขหิ วา สาขาหิ วา [อิทํ ปททฺวยํ สี. ปี. โปตฺถเกสุ นตฺถิ] ถมฺเภหิ วา ปาสาเณหิ วา พลวนฺเตหิ วา ปกฺขีหิ สงฺคเมสี’’ติ [สงฺคาเมสีติ (สี. ปี.)]ฯ

ปญฺจสตา ทิชกญฺญาโย ปจฺฉโต ปจฺฉโต อุฑฺเฑนฺติ สณฺหาหิ สขิลาหิ มญฺชูหิ มธุราหิ วาจาหิ สมุทาจรนฺติโย – ‘‘มายํ กุณาโล สกุโณ อาสเน ปริยุกฺกณฺฐี’’ติฯ

ปญฺจสตา ทิชกญฺญาโย ทิโสทิสํ อุฑฺเฑนฺติ อเนกรุกฺขวิวิธวิกติผลมาหรนฺติโย – ‘‘มายํ กุณาโล สกุโณ ขุทาย ปริกิลมิตฺถา’’ติฯ

อถ ขลุ, โภ, ตา [นตฺถิ สี. ปี. โปตฺถเกสุ] ทิชกญฺญาโย ตํ กุณาลํ สกุณํ อาราเมเนว อารามํ อุยฺยาเนเนว อุยฺยานํ นทีติตฺเถเนว นทีติตฺถํ ปพฺพตสิขเรเนว ปพฺพตสิขรํ อมฺพวเนเนว อมฺพวนํ ชมฺพุวเนเนว ชมฺพุวนํ ลพุชวเนเนว ลพุชวนํ นาฬิเกรสญฺจาริเยเนว [สญฺชาทิเยเนว (ปี.)] นาฬิเกรสญฺจาริยํ ขิปฺปเมว อภิสมฺโภนฺติ รติตฺถาย [รตตฺถาย (สี. ปี.)]ฯ

อถ ขลุ, โภ, กุณาโล สกุโณ ตาหิ ทิชกญฺญาหิ ทิวสํ ปริพฺยูฬฺโห เอวํ อปสาเทติ – ‘‘นสฺสถ ตุมฺเห วสลิโย, วินสฺสถ ตุมฺเห วสลิโย, โจริโย ธุตฺติโย อสติโย ลหุจิตฺตาโย กตสฺส อปฺปฏิการิกาโย อนิโล วิย เยนกามํคมาโย’’ติฯ

ตสฺเสว ขลุ, โภ, หิมวโต ปพฺพตราชสฺส ปุรตฺถิมทิสาภาเค สุสุขุมสุนิปุณคิริปฺปภว [ปฺปภวา (สี. ปี.)] – หริตุปยนฺติโยฯ

อุปฺปล ปทุม กุมุท นฬิน สตปตฺต โสคนฺธิก มนฺทาลก [มนฺทาลว (สี. ปี.), มนฺทารว (ก.)] สมฺปติวิรูฬฺหสุจิคนฺธ มนุญฺญมาวกปฺปเทเส [ปาวกปฺปเทเส (สี. ปี.)]ฯ

กุรวก-มุจลินฺท-เกตก-เวทิส-วญฺชุล [เวตสมญฺชุล (สี.)] -ปุนฺนาคพกุล-ติลก-ปิยก-หสนสาล-สฬลจมฺปก อโสก-นาครุกฺข-ติรีฏิ-ภุชปตฺต-โลทฺท-จนฺทโนฆวเนกาฬาครุ-ปทฺมก-ปิยงฺคุ-เทวทารุกโจจคหเน กกุธกุฏชองฺโกล-กจฺจิการ [กจฺฉิการ (ก.)] -กณิการ-กณฺณิการ-กนเวร-โกรณฺฑก-โกวิฬาร-กิํสุก-โยธิก วนมลฺลิก [นวมลฺลิก (สี. ปี.)] -มนงฺคณ-มนวชฺช-ภณฺฑิ-สุรุจิร-ภคินิมาลามลฺยธเร ชาติสุมนมธุคนฺธิก- [มธุกพนฺธุก (ก.)] ธนุตกฺการิ [ธนุการิ (สี.), ธนุการิก (ปี.)] ตาลีส-ตครมุสีรโกฏฺฐ-กจฺฉวิตเต อติมุตฺตกสํกุสุมิตลตาวิตตปฏิมณฺฑิตปฺปเทเส หํส-ปิลว-กาทมฺพ-การณฺฑวาภินทิเต วิชฺชาธร-สิทฺธ [สินฺธว (สี. ปี.)] -สมณ-ตาปสคณาธิวุฏฺเฐ วรเทว-ยกฺข-รกฺขส-ทานว-คนฺธพฺพ-กินฺนรมโหรคานุจิณฺณปฺปเทเส เอวรูเป ขลุ, โภ, รมฺเม วนสณฺเฑ ปุณฺณมุโข นาม ผุสฺสโกกิโล ปฏิวสติ อติวิย มธุรคิโร วิลาสิตนยโน มตฺตกฺโข [สวิลาสิตนยนมตฺตกฺโข (ก.)]ฯ

ตสฺเสว ขลุ, โภ, ปุณฺณมุขสฺส ผุสฺสโกกิลสฺส อฑฺฒุฑฺฒานิ อิตฺถิสตานิ ปริจาริกา ทิชกญฺญาโยฯ อถ ขลุ, โภ, ทฺเว ทิชกญฺญาโย กฏฺฐํ มุเขน ฑํสิตฺวา ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ มชฺเฌ นิสีทาเปตฺวา อุฑฺเฑนฺติ – ‘‘มา นํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ อทฺธานปริยายปเถ กิลมโถ อุพฺพาเหตฺถา’’ติฯ

ปญฺญาส ทิชกญฺญาโย เหฏฺฐโต เหฏฺฐโต อุฑฺเฑนฺติ – ‘‘สจายํ ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล อาสนา ปริปติสฺสติ, มยํ ตํ ปกฺเขหิ ปฏิคฺคเหสฺสามา’’ติฯ

ปญฺญาส ทิชกญฺญาโย อุปรูปริ อุฑฺเฑนฺติ – ‘‘มา นํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ อาตโป ปริตาเปสี’’ติฯ

ปญฺญาส ปญฺญาส ทิชกญฺญาโย อุภโตปสฺเสน อุฑฺเฑนฺติ – ‘‘มา นํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ สีตํ วา อุณฺหํ วา ติณํ วา รโช วา วาโต วา อุสฺสาโว วา อุปปฺผุสี’’ติฯ

ปญฺญาส ทิชกญฺญาโย ปุรโต ปุรโต อุฑฺเฑนฺติ – ‘‘มา นํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ โคปาลกา วา ปสุปาลกา วา ติณหารกา วา กฏฺฐหารกา วา วนกมฺมิกา วา กฏฺเฐน วา กถลาย วา ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา สกฺขราหิ วา ปหารํ อทํสุฯ มายํ ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล คจฺเฉหิ วา ลตาหิ วา รุกฺเขหิ วา สาขาหิ วา ถมฺเภหิ วา ปาสาเณหิ วา พลวนฺเตหิ วา ปกฺขีหิ สงฺคาเมสี’’ติฯ

ปญฺญาส ทิชกญฺญาโย ปจฺฉโต ปจฺฉโต อุฑฺเฑนฺติ สณฺหาหิ สขิลาหิ มญฺชูหิ มธุราหิ วาจาหิ สมุทาจรนฺติโย – ‘‘มายํ ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล อาสเน ปริยุกฺกณฺฐี’’ติฯ

ปญฺญาส ทิชกญฺญาโย ทิโสทิสํ อุฑฺเฑนฺติ อเนกรุกฺขวิวิธวิกติผลมาหรนฺติโย – ‘‘มายํ ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล ขุทาย ปริกิลมิตฺถา’’ติฯ

อถ ขลุ, โภ, ตา ทิชกญฺญาโย ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ อาราเมเนว อารามํ อุยฺยาเนเนว อุยฺยานํ นทีติตฺเถเนว นทีติตฺถํ ปพฺพตสิขเรเนว ปพฺพตสิขรํ อมฺพวเนเนว อมฺพวนํ ชมฺพุวเนเนว ชมฺพุวนํ ลพุชวเนเนว ลพุชวนํ นาฬิเกรสญฺจาริเยเนว นาฬิเกรสญฺจาริยํ ขิปฺปเมว อภิสมฺโภนฺติ รติตฺถายฯ

อถ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล ตาหิ ทิชกญฺญาหิ ทิวสํ ปริพฺยูฬฺโห เอวํ ปสํสติ – ‘‘สาธุ, สาธุ, ภคินิโย, เอตํ โข, ภคินิโย, ตุมฺหากํ ปติรูปํ กุลธีตานํ, ยํ ตุมฺเห ภตฺตารํ ปริจเรยฺยาถา’’ติฯ

อถ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล เยน กุณาโล สกุโณ เตนุปสงฺกมิฯ อทฺทสํสุ โข กุณาลสฺส สกุณสฺส ปริจาริกา ทิชกญฺญาโย ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ; ทิสฺวาน เยน ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล เตนุปสงฺกมิํสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ เอตทโวจุํ – ‘‘อยํ, สมฺม ปุณฺณมุข, กุณาโล สกุโณ อติวิย ผรุโส อติวิย ผรุสวาโจ, อปฺเปวนาม ตวมฺปิ อาคมฺม ปิยวาจํ ลเภยฺยามา’’ติฯ

‘‘อปฺเปวนาม, ภคินิโย’’ติ วตฺวา เยน กุณาโล สกุโณ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา กุณาเลน สกุเณน สทฺธิํ ปฏิสมฺโมทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล ตํ กุณาลํ สกุณํ เอตทโวจ – ‘‘กิสฺส ตฺวํ, สมฺม กุณาล, อิตฺถีนํ สุชาตานํ กุลธีตานํ สมฺมาปฏิปนฺนานํ มิจฺฉาปฏิปนฺโน’สิ [ปฏิปนฺโน (สี. ปี.)]? อมนาปภาณีนมฺปิ กิร, สมฺม กุณาล, อิตฺถีนํ มนาปภาณินา ภวิตพฺพํ, กิมงฺค ปน มนาปภาณีน’’นฺติ!

เอวํ วุตฺเต, กุณาโล สกุโณ ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ เอวํ อปสาเทสิ – ‘‘นสฺส ตฺวํ, สมฺม ชมฺม วสล, วินสฺส ตฺวํ, สมฺม ชมฺม วสล, โก นุ ตยา วิยตฺโต ชายาชิเนนา’’ติฯ เอวํ อปสาทิโต จ ปน ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล ตโตเยว [ตโต เหว (สี. ปี.)] ปฏินิวตฺติฯ

อถ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุขสฺส ผุสฺสโกกิลสฺส อปเรน สมเยน นจิรสฺเสว [อจิรสฺเสว อจฺจเยน (ก.)] ขโร อาพาโธ อุปฺปชฺชิ โลหิตปกฺขนฺทิกาฯ พาฬฺหา เวทนา วตฺตนฺติ มารณนฺติกา [มรณนฺติกา (สฺยา.)]ฯ อถ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุขสฺส ผุสฺสโกกิลสฺส ปริจาริกานํ ทิชกญฺญานํ เอตทโหสิ – ‘‘อาพาธิโก โข อยํ ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล, อปฺเปวนาม อิมมฺหา อาพาธา วุฏฺฐเหยฺยา’’ติ เอกํ อทุติยํ โอหาย เยน กุณาโล สกุโณ เตนุปสงฺกมิํสุฯ อทฺทสา โข กุณาโล สกุโณ ตา ทิชกญฺญาโย ทูรโตว อาคจฺฉนฺติโย, ทิสฺวาน ตา ทิชกญฺญาโย เอตทโวจ – ‘‘กหํ ปน ตุมฺหํ วสลิโย ภตฺตา’’ติ? ‘‘อาพาธิโก โข, สมฺม กุณาล, ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล อปฺเปวนาม ตมฺหา อาพาธา วุฏฺฐเหยฺยา’’ติฯ เอวํ วุตฺเต, กุณาโล สกุโณ ตา ทิชกญฺญาโย เอวํ อปสาเทสิ – ‘‘นสฺสถ ตุมฺเห วสลิโย, วินสฺสถ ตุมฺเห วสลิโย, โจริโย ธุตฺติโย อสติโย ลหุจิตฺตาโย กตสฺส อปฺปฏิการิกาโย อนิโล วิย เยนกามํคมาโย’’ติ; วตฺวา เยน ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ เอตทโวจ – ‘‘หํ, สมฺม, ปุณฺณมุขา’’ติฯ ‘‘หํ, สมฺม, กุณาลา’’ติฯ

อถ ขลุ, โภ กุณาโล สกุโณ ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ ปกฺเขหิ จ มุขตุณฺฑเกน จ ปริคฺคเหตฺวา วุฏฺฐาเปตฺวา นานาเภสชฺชานิ ปายาเปสิฯ อถ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุขสฺส ผุสฺสโกกิลสฺส โส อาพาโธ ปฏิปฺปสฺสมฺภีติฯ

อถ ขลุ, โภ, กุณาโล สกุโณ ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ คิลานวุฏฺฐิตํ [คิลานาวุฏฺฐิตํ (สี. สฺยา. ปี.)] อจิรวุฏฺฐิตํ เคลญฺญา เอตทโวจ –

‘‘ทิฏฺฐา มยา, สมฺม ปุณฺณมุข, กณฺหา ทฺเวปิติกา ปญฺจปติกาย ฉฏฺเฐ ปุริเส จิตฺตํ ปฏิพนฺธนฺติยา, ยทิทํ กพนฺเธ [กวนฺเธ (สี. ปี.)] ปีฐสปฺปิมฺหีติฯ ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ [ปุนุตฺตเจตฺถ (ก.) เอวมุปริปิ] วากฺยํ –

[290]

‘‘อถชฺชุโน นกุโล ภีมเสโน [ภิมฺมเสโน (สี. สฺยา. ปี.)], ยุธิฏฺฐิโล สหเทโว [สีหเทโว (ก.)] จ ราชา;

เอเต ปตี ปญฺจ มตฺติจฺจ นารี, อกาสิ ขุชฺชวามนเกน [ขุชฺชวามเนน (ปี.)] ปาป’’นฺติฯ

‘‘ทิฏฺฐา มยา, สมฺม ปุณฺณมุข, สจฺจตปาปี [สจฺจตปาวี (สี. ปี.), ปญฺจตปาวี (สฺยา.)] นาม สมณี สุสานมชฺเฌ วสนฺตี จตุตฺถภตฺตํ ปริณามยมานา สุราธุตฺตเกน [ตุลาปุตฺตเกน (สี. ปี.), สา สุราธุตฺตเกน (ก.)] ปาปมกาสิฯ

‘‘ทิฏฺฐา มยา, สมฺม ปุณฺณมุข, กากวตี [กากาตี (สี.), กากาติ (ปี.)] นาม เทวี สมุทฺทมชฺเฌ วสนฺตี ภริยา เวนเตยฺยสฺส นฏกุเวเรน ปาปมกาสิฯ

ทิฏฺฐา มยา, สมฺม ปุณฺณมุข, กุรุงฺคเทวี [กุรงฺควี (สี. ปี.)] นาม โลมสุทฺทรี [โลมสุนฺทรี (สี. สฺยา. ปี.)] เอฬิกกุมารํ [เอฬมารกํ (สี.), เอฬกกุมารํ (สฺยา.), เอฬกมารํ (ปี.)] กามยมานา ฉฬงฺคกุมารธนนฺเตวาสินา ปาปมกาสิฯ

เอวญฺเหตํ มยา ญาตํ, พฺรหฺมทตฺตสฺส มาตรํ [มาตุกา (สฺยา.)] โอหาย โกสลราชํ ปญฺจาลจณฺเฑน ปาปมกาสิฯ

[291]

‘‘เอตา จ อญฺญา จ อกํสุ ปาปํ, ตสฺมาหมิตฺถีนํ น วิสฺสเส นปฺปสํเส;

มหี ยถา ชคติ สมานรตฺตา, วสุนฺธรา อิตรีตราปติฏฺฐา [อิตรีตรานํ ปติฏฺฐา (สฺยา.), อิตฺตรีตรปฺปติฏฺฐา (?)];

สพฺพสหา อผนฺทนา อกุปฺปา, ตถิตฺถิโย ตาโย น วิสฺสเส นโรฯ

[292]

‘‘สีโห ยถา โลหิตมํสโภชโน, วาฬมิโค ปญฺจาวุโธ [ปญฺจหตฺโถ (สี. ปี.)] สุรุทฺโธ;

ปสยฺหขาที ปรหิํสเน รโต, ตถิตฺถิโย ตาโย น วิสฺสเส นโรฯ

‘‘น ขลุ [น ขลุ โภ (สฺยา. ก.)], สมฺม ปุณฺณมุข, เวสิโย นาริโย คมนิโย, น เหตา พนฺธกิโย นาม, วธิกาโย นาม เอตาโย, ยทิทํ เวสิโย นาริโย คมนิโย’’ติฯ

‘‘โจโร [โจรา (สี. สฺยา. ปี.)] วิย เวณิกตา, มทิราว [มทิรา วิย (สี. สฺยา.), มทิริว (ปี.)] ทิทฺธา [ทิฏฺฐา (ก.), วิสทุฏฺฐา (สฺยา.)] วาณิโช [วาณิชา (ปี.)] วิย วาจาสนฺถุติโย, อิสฺสสิงฺฆมิว วิปริวตฺตาโย [ปริวตฺตาโย (ปี.), วิปริวตฺตาโร (ก.)], อุรคามิว ทุชิวฺหาโย, โสพฺภมิว ปฏิจฺฉนฺนา, ปาตาลมิว ทุปฺปูรา รกฺขสี วิย ทุตฺโตสา, ยโมเวกนฺตหาริโย, สิขีริว สพฺพภกฺขา, นทีริว สพฺพวาหี, อนิโล วิย เยนกามํจรา, เนรุ วิย อวิเสสกรา, วิสรุกฺโข วิย นิจฺจผลิตาโย’’ติฯ ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ วากฺยํ –

[293]

‘‘ยถา โจโร ยถา ทิทฺโธ, วาณิโชว วิกตฺถนี;

อิสฺสสิงฺฆมิว ปริวตฺตา [มิวาวฏฺโฏ (สี.), มิวาวตฺตา (ปี.)], ทุชิวฺหา [ทุชฺชิวฺห (ปี.)] อุรโค วิยฯ

[294]

‘‘โสพฺภมิว ปฏิจฺฉนฺนา, ปาตาลมิว ทุปฺปุรา;

รกฺขสี วิย ทุตฺโตสา, ยโมเวกนฺตหาริโยฯ

[295]

[ยถา สิขี นทีวาโห, อนิโล กามจารวา;§เนรูว อวิเสสา จ, วิสรุกฺโข วิย นิจฺจผลา;§นาสยนฺติ ฆเร โภคํ, รตนานนฺตกริตฺถิ โยติ; (สี. สฺยา.)]

‘‘ยถา สิขี นที วาโต, เนรุนาว สมาคตาฯ

วิสรุกฺโข วิย นิจฺจผลา, นาสยนฺติ ฆเร โภคํ;

รตนนฺตกริตฺถิโย’’ติ [ยถา สิขี นทีวาโห, อนิโล กามจารวา;§เนรูว อวิเสสา จ, วิสรุกฺโข วิย นิจฺจผลา;§นาสยนฺติ ฆเร โภคํ, รตนานนฺตกริตฺถิ โยติ; (สี. สฺยา.)]ฯ

‘‘จตฺตาริมานิ, สมฺม ปุณฺณมุข, ยานิ (วตฺถูนิ กิจฺเจ ชาเต อนตฺถจรานิ ภวนฺติ; ตานิ) [( ) สี. สฺยา. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ] ปรกุเล น วาเสตพฺพานิ – โคณํ เธนุํ ยานํ ภริยาฯ จตฺตาริ เอตานิ ปณฺฑิโต ธนานิ [ยานิ (สี. สฺยา. ปี.)] ฆรา น วิปฺปวาสเยฯ

[296]

‘โคณํ เธนุญฺจ ยานญฺจ, ภริยํ ญาติกุเล น วาสเย;

ภญฺชนฺติ รถํ อยานกา, อติวาเหน หนนฺติ ปุงฺควํ;

โทเหน หนนฺติ วจฺฉกํ, ภริยา ญาติกุเล ปทุสฺสตี’’’ติฯ

‘‘ฉ อิมานิ, สมฺม ปุณฺณมุข, ยานิ (วตฺถูนิ) [( ) สี. ปี. โปตฺถเกสุ นุ ทิสฺสติ] กิจฺเจ ชาเต อนตฺถจรานิ ภวนฺติ –

[297]

‘อคุณํ ธนุ ญาติกุเล จ ภริยา, ปารํ นาวา อกฺขภคฺคญฺจ ยานํ;

ทูเร มิตฺโต ปาปสหายโก จ, กิจฺเจ ชาเต อนตฺถจรานิ ภว’’’นฺติฯ

‘‘อฏฺฐหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, ฐาเนหิ อิตฺถี สามิกํ อวชานาติฯ ทลิทฺทตา, อาตุรตา, ชิณฺณตา, สุราโสณฺฑตา, มุทฺธตา, ปมตฺตตา, สพฺพกิจฺเจสุ อนุวตฺตนตา, สพฺพธนอนุปฺปทาเนน – อิเมหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, อฏฺฐหิ ฐาเนหิ อิตฺถี สามิกํ อวชานาติฯ ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ วากฺยํ –

[298]

‘ทลิทฺทํ อาตุรญฺจาปิ, ชิณฺณกํ สุรโสณฺฑกํ;

ปมตฺตํ มุทฺธปตฺตญฺจ, สพฺพกิจฺเจสุ [รตฺตํ กิจฺเจสุ (สี. ปี.)] หาปนํ;

สพฺพกามปฺปทาเนน [สพฺพกามปณิธาเนน (สฺยา)], อวชานาติ [อวชานนฺติ (สี. ปี.)] สามิก’’’นฺติฯ

‘‘นวหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, ฐาเนหิ อิตฺถี ปโทสมาหรติฯ อารามคมนสีลา จ โหติ, อุยฺยานคมนสีลา จ โหติ, นทีติตฺถคมนสีลา จ โหติ, ญาติกุลคมนสีลา จ โหติ, ปรกุลคมนสีลา จ โหติ, อาทาสทุสฺสมณฺฑนานุโยคมนุยุตฺตสีลา จ โหติ, มชฺชปายินี จ โหติ, นิลฺโลกนสีลา จ โหติ, สทฺวารฐายินี [ปทฺวารฏฺฐายินี (สี. สฺยา. ปี.)] จ โหติ – อิเมหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, นวหิ ฐาเนหิ อิตฺถี ปโทสมาหรตีติฯ ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ วากฺยํ –

[299]

‘อารามสีลา จ [อารามสีลา (สี. ปี.)] อุยฺยานํ, นที ญาติ ปรกุลํ;

อาทาสทุสฺสมณฺฑนมนุยุตฺตา, ยา จิตฺถี มชฺชปายินีฯ

[300]

‘ยา จ นิลฺโลกนสีลา, ยา จ สทฺวารฐายินี;

นวเหเตหิ ฐาเนหิ, ปโทสมาหรนฺติ อิตฺถิโย’’’ติฯ

‘‘จตฺตาลีสาย [จตฺตาลีสายิ (ปี. ก.)] ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, ฐาเนหิ อิตฺถี ปุริสํ อจฺจาจรติ [อจฺจาวทติ (สี. สฺยา. ปี.)]ฯ วิชมฺภติ, วินมติ, วิลสติ, วิลชฺชติ, นเขน นขํ ฆฏฺเฏติ, ปาเทน ปาทํ อกฺกมติ, กฏฺเฐน ปถวิํ วิลิขติ [ลิขติ (สี. ปี.)], ทารกํ อุลฺลงฺฆติ อุลฺลงฺฆาเปติ [ทารกํ อุลฺลงฺเฆติ โอลงฺเฆติ (สี. ปี.)], กีฬติ กีฬาเปติ, จุมฺพติ จุมฺพาเปติ, ภุญฺชติ ภุญฺชาเปติ, ททาติ, ยาจติ, กตมนุกโรติ, อุจฺจํ ภาสติ, นีจํ ภาสติ, อวิจฺจํ ภาสติ, วิวิจฺจํ ภาสติ, นจฺเจน คีเตน วาทิเตน โรทเนน [โรทิเตน (สี. ปี.)] วิลสิเตน วิภูสิเตน ชคฺฆติ, เปกฺขติ, กฏิํ จาเลติ, คุยฺหภณฺฑกํ สญฺจาเลติ, อูรุํ วิวรติ, อูรุํ ปิทหติ, ถนํ ทสฺเสติ, กจฺฉํ ทสฺเสติ, นาภิํ ทสฺเสติ, อกฺขิํ นิขนติ, ภมุกํ อุกฺขิปติ, โอฏฺฐํ อุปลิขติ [โอฏฺฐํ ปลิขติ ชิวฺหํ ปลิขติ (สี. ปี.)], ชิวฺหํ นิลฺลาเลติ, ทุสฺสํ มุญฺจติ, ทุสฺสํ ปฏิพนฺธติ, สิรสํ มุญฺจติ, สิรสํ พนฺธติ – อิเมหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, จตฺตาลีสาย ฐาเนหิ อิตฺถี ปุริสํ อจฺจาจรติฯ

‘‘ปญฺจวีสาย [ปญฺจวีสาหิ (ปี. ก.)] ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, ฐาเนหิ อิตฺถี ปทุฏฺฐา เวทิตพฺพา ภวติฯ สามิกสฺส ปวาสํ วณฺเณติ, ปวุฏฺฐํ น สรติ, อาคตํ นาภินนฺทติ, อวณฺณํ ตสฺส ภณติ, วณฺณํ ตสฺส น ภณติ, อนตฺถํ ตสฺส จรติ, อตฺถํ ตสฺส น จรติ, อกิจฺจํ ตสฺส กโรติ, กิจฺจํ ตสฺส น กโรติ, ปริทหิตฺวา สยติ, ปรมฺมุขี นิปชฺชติ, ปริวตฺตกชาตา โข ปน โหติ กุงฺกุมิยชาตา, ทีฆํ อสฺสสติ, ทุกฺขํ เวทยติ, อุจฺจารปสฺสาวํ อภิณฺหํ คจฺฉติ, วิโลมมาจรติ, ปรปุริสสทฺทํ สุตฺวา กณฺณโสตํ วิวรโมทหติ [วิวรติ กโมทหติ (ปี.)], นิหตโภคา โข ปน โหติ, ปฏิวิสฺสเกหิ สนฺถวํ กโรติ, นิกฺขนฺตปาทา โข ปน โหติ, วิสิขานุจารินี อติจารินี โข ปน โหติ, นิจฺจํ [นตฺถิ สี. สฺยา. ปี. โปตฺถเกสุ] สามิเก อคารวา ปทุฏฺฐมนสงฺกปฺปา, อภิณฺหํ ทฺวาเร ติฏฺฐติ, กจฺฉานิ องฺคานิ ถนานิ ทสฺเสติ, ทิโสทิสํ คนฺตฺวา เปกฺขติ – อิเมหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, ปญฺจวีสาย [ปญฺจวีสาหิ (ก.)] ฐาเนหิ อิตฺถี ปทุฏฺฐา เวทิตพฺพา ภวติฯ ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ วากฺยํ –

[301]

‘ปวาสํ ตสฺส วณฺเณติ, คตํ ตสฺส น โสจติ [ปวาส’มสฺส วณฺเณติ คติํ นานุโสจติ (สี. ปี.)];

ทิสฺวาน ปติมาคตํ [ทิสฺวาปติํ อาคตํ (สี. ปี.)] นาภินนฺทติ;

ภตฺตารวณฺณํ น กทาจิ ภาสติ, เอเต ปทุฏฺฐาย ภวนฺติ ลกฺขณาฯ

[302]

‘อนตฺถํ ตสฺส จรติ อสญฺญตา, อตฺถญฺจ หาเปติ อกิจฺจการินี;

ปริทหิตฺวา สยติ ปรมฺมุขี, เอเต ปทุฏฺฐาย ภวนฺติ ลกฺขณาฯ

[303]

‘ปริวตฺตชาตา จ [ปราวตฺตกชาตา จ (สี.)] ภวติ กุงฺกุมี, ทีฆญฺจ อสฺสสติ ทุกฺขเวทินี;

อุจฺจารปสฺสาวมภิณฺหํ คจฺฉติ, เอเต ปทุฏฺฐาย ภวนฺติ ลกฺขณาฯ

[304]

‘‘วิโลมมาจรติ อกิจฺจการินี, สทฺทํ นิสาเมติ ปรสฺส ภาสโต;

นิหตโภคา จ กโรติ สนฺถวํ, เอเต ปทุฏฺฐาย ภวนฺติ ลกฺขณาฯ

[305]

‘กิจฺเฉน ลทฺธํ กสิราภตํ [กสิเรนาภตํ (สี.)] ธนํ, วิตฺตํ วินาเสติ ทุกฺเขน สมฺภตํ;

ปฏิวิสฺสเกหิ จ กโรติ สนฺถวํ, เอเต ปทุฏฺฐาย ภวนฺติ ลกฺขณาฯ

[306]

‘นิกฺขนฺตปาทา วิสิขานุจารินี, นิจฺจญฺจ สามิมฺหิ [นิจฺจํ สสามิมฺหิ (ปี. ก.)] ปทุฏฺฐมานสา;

อติจารินี โหติ อเปตคารวา [ตเถว’คารวา (สี. ปี.)], เอเต ปทุฏฺฐาย ภวนฺติ ลกฺขณาฯ

[307]

‘อภิกฺขณํ ติฏฺฐติ ทฺวารมูเล, ถนานิ กจฺฉานิ จ ทสฺสยนฺตี;

ทิโสทิสํ เปกฺขติ ภนฺตจิตฺตา, เอเต ปทุฏฺฐาย ภวนฺติ ลกฺขณาฯ

[308]

‘สพฺพา นที วงฺกคตี [วงฺกนที (ก.)], สพฺเพ กฏฺฐมยา วนา;

สพฺพิตฺถิโย กเร ปาปํ, ลภมาเน นิวาตเกฯ

[309]

‘สเจ ลเภถ ขณํ วา รโห วา, นิวาตกํ วาปิ ลเภถ ตาทิสํ;

สพฺพาว อิตฺถี กยิรุํ นุ [กเรยฺยุ โน (สี.), กเรยฺยุํ โน (ปี.)] ปาปํ, อญฺญํ อลตฺถ [อลทฺธา (สฺยา. ปี. ก.)] ปีฐสปฺปินาปิ สทฺธิํฯ

[310]

‘‘นรานมารามกราสุ นาริสุ, อเนกจิตฺตาสุ อนิคฺคหาสุ จ;

สพฺพตฺถ นาปีติกราปิ [สพฺพ’ตฺตนา’ปีติการาปิ (สี. สฺยา.)] เจ สิยา [สิยุํ (สฺยา.)], น วิสฺสเส ติตฺถสมา หิ นาริโย’’ติฯ

[311]

‘ยํ เว [ยญฺจ (สฺยา. ก.)] ทิสฺวา กณฺฑรีกินฺนรานํ [กินฺนรกินฺนรีนํ (สฺยา.), กินฺนรีกินฺนรานํ (ก.)], สพฺพิตฺถิโย น รมนฺติ อคาเร;

ตํ ตาทิสํ มจฺจํ จชิตฺวา ภริยา, อญฺญํ ทิสฺวา ปุริสํ ปีฐสปฺปิํฯ

[312]

‘พกสฺส จ พาวริกสฺส [ปาวาริกสฺส (สี.), พาวริยสฺส (สฺยา.)] รญฺโญ, อจฺจนฺตกามานุคตสฺส ภริยา;

อวาจรี [อจฺจาจริ (สฺยา.), อนาจริ (ก.)] ปฏฺฐวสานุคสฺส [พทฺธวสานุคสฺส (สี. สฺยา.), ปตฺตวสานุคตสฺส (ก.)], กํ วาปิ อิตฺถี นาติจเร ตทญฺญํฯ

[313]

‘ปิงฺคิยานี สพฺพโลกิสฺสรสฺส, รญฺโญ ปิยา พฺรหฺมทตฺตสฺส ภริยา;

อวาจรี ปฏฺฐวสานุคสฺส, ตํ วาปิ สา นาชฺฌคา กามกามินีฯ

[314]

‘ลุทฺธานํ [ขุทฺทานํ (สี. สฺยา. ปี.)] ลหุจิตฺตานํ, อกตญฺญูน ทุพฺภินํ;

นาเทวสตฺโต ปุริโส, ถีนํ สทฺธาตุมรหติฯ

[315]

‘น ตา ปชานนฺติ กตํ น กิจฺจํ, น มาตรํ ปิตรํ ภาตรํ วา;

อนริยา สมติกฺกนฺตธมฺมา, สสฺเสว จิตฺตสฺส วสํ วชนฺติฯ

[316]

‘จิรานุวุฏฺฐมฺปิ [จิรานุวุตฺถมฺปิ (สี. ปี.)] ปิยํ มนาปํ, อนุกมฺปกํ ปาณสมมฺปิ ภตฺตุํ [สนฺตํ (สี. สฺยา. ปี.)];

อาวาสุ กิจฺเจสุ จ นํ ชหนฺติ, ตสฺมาหมิตฺถีนํ น วิสฺสสามิฯ

[317]

‘ถีนญฺหิ จิตฺตํ ยถา วานรสฺส, กนฺนปฺปกนฺนํ ยถา รุกฺขฉายา;

จลาจลํ หทยมิตฺถิยานํ, จกฺกสฺส เนมิ วิย ปริวตฺตติฯ

[318]

‘ยทา ตา ปสฺสนฺติ สเมกฺขมานา, อาเทยฺยรูปํ ปุริสสฺส วิตฺตํ;

สณฺหาหิ วาจาหิ นยนฺติ เมนํ, กมฺโพชกา ชลเชเนว อสฺสํฯ

[319]

‘ยทา น ปสฺสนฺติ สเมกฺขมานา, อาเทยฺยรูปํ ปุริสสฺส วิตฺตํ;

สมนฺตโต นํ ปริวชฺชยนฺติ, ติณฺโณ นทีปารคโตว กุลฺลํฯ

[320]

‘สิเลสูปมาํ สิขิริว สพฺพภกฺขา, ติกฺขมายา นทีริว สีฆโสตา;

เสวนฺติ เหตา ปิยมปฺปิยญฺจ, นาวา ยถา โอรกูลํ [โอรกุลํ (สี.) เอวมุปริปิ] ปรญฺจฯ

[321]

‘น ตา เอกสฺส น ทฺวินฺนํ, อาปโณว ปสาริโต;

โย ตา มยฺหนฺติ มญฺเญยฺย, วาตํ ชาเลน พาธเย [พนฺธเย (สฺยา. ก.)]ฯ

[322]

‘ยถา นที จ ปนฺโถ จ, ปานาคารํ สภา ปปา;

เอวํ โลกิตฺถิโย นาม, เวลา ตาสํ น วิชฺชติ [เกสุจิ โปตฺถเกสุ อิมิสฺสา คาถาย ปุพฺพทฺธาปรทฺธํ วิปริยาเยน ทิสฺสติ]ฯ

[323]

‘ฆตาสนสมา เอตา, กณฺหสปฺปสิรูปมา;

คาโว พหิติณสฺเสว, โอมสนฺติ วรํ วรํฯ

[324]

‘ฆตาสนํ กุญฺชรํ กณฺหสปฺปํ, มุทฺธาภิสิตฺตํ ปมทา จ สพฺพา;

เอเต นโร [เอเตน โส (ปี.)] นิจฺจยโต [นิจฺจยตฺโต (สี. ปี.)] ภเชถ, เตสํ หเว ทุพฺพิทุ สพฺพภาโว [สจฺจภาโว (สฺยา.)]ฯ

[325]

‘นจฺจนฺตวณฺณา น พหูนํ กนฺตา, น ทกฺขิณา ปมทา เสวิตพฺพา;

น ปรสฺส ภริยา น ธนสฺส เหตุ, เอติตฺถิโย ปญฺจ น เสวิตพฺพา’’’ฯ

อถ ขลุ, โภ, อานนฺโท คิชฺฌราชา กุณาลสฺส สกุณสฺส อาทิมชฺฌกถาปริโยสานํ [อาทิมชฺฌคาถาปริโยสานํ (สฺยา. ก.)] วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมา คาถาโย อภาสิ –

[326]

‘‘ปุณฺณมฺปิ เจมํ ปถวิํ ธเนน, ทชฺชิตฺถิยา ปุริโส สมฺมตาย;

ลทฺธา ขณํ อติมญฺเญยฺย ตมฺปิ, ตาสํ วสํ อสตีนํ น คจฺเฉฯ

[327]

‘‘อุฏฺฐาหกํ เจปิ อลีนวุตฺติํ, โกมารภตฺตารํ ปิยํ มนาปํ;

อาวาสุ กิจฺเจสุ จ นํ ชหนฺติ, ตสฺมาหมิตฺถีนํ [ตสฺมา หิ อิตฺถีนํ (สี. ปี.)] น วิสฺสสามิฯ

[328]

‘‘น วิสฺสเส อิจฺฉติ มนฺติ โปโส, น วิสฺสเส โรทติ เม สกาเส;

เสวนฺติ เหตา ปิยมปฺปิยญฺจ, นาวา ยถา โอรกูลํ ปรญฺจฯ

[329]

‘‘น วิสฺสเส สาขปุราณสนฺถตํ, น วิสฺสเส มิตฺตปุราณโจรํ;

น วิสฺสเส ราชานํ สขา [ราชา สขา (สี. ปี.)] มมนฺติ, น วิสฺสเส อิตฺถิ ทสนฺน มาตรํฯ

[330]

‘‘น วิสฺสเส รามกราสุ นาริสุ, อจฺจนฺตสีลาสุ อสญฺญตาสุ;

อจฺจนฺตเปมานุคตสฺส ภริยา, น วิสฺสเส ติตฺถสมา หิ นาริโยฯ

[331]

‘‘หเนยฺยุํ ฉินฺเทยฺยุํ เฉทาเปยฺยุมฺปิ [หเนยฺยุ ฉินฺเทยฺยุํปิ ฉทเยยฺยุํ (สี. ปี.), หเนยฺยุํปิ ฉินฺเทยฺยุํปิ เฉทาเปยฺยุํปิ (สฺยา.)], กณฺเฐปิ [กณฺฐมฺปิ (สี. สฺยา.)] เฉตฺวา รุธิรํ ปิเวยฺยุํ;

มา ทีนกามาสุ อสญฺญตาสุ, ภาวํ กเร คงฺคติตฺถูปมาสุฯ

[332]

‘‘มุสา ตาสํ ยถา สจฺจํ, สจฺจํ ตาสํ ยถา มุสา;

คาโว พหิติณสฺเสว, โอมสนฺติ วรํ วรํฯ

[333]

‘‘คเตเนตา ปโลเภนฺติ, เปกฺขิเตน มฺหิเตน จ;

อโถปิ ทุนฺนิวตฺเถน, มญฺชุนา ภณิเตน จฯ

[334]

‘‘โจริโย กถินา [กฐินา (สี. สฺยา. ปี.)] เหตา, วาฬา จ ลปสกฺขรา;

น ตา กิญฺจิ น ชานนฺติ, ยํ มนุสฺเสสุ วญฺจนํฯ

[335]

‘‘อสา โลกิตฺถิโย นาม, เวลา ตาสํ น วิชฺชติ;

สารตฺตา จ ปคพฺภา จ, สิขี สพฺพฆโส ยถาฯ

[336]

‘‘นตฺถิตฺถีนํ ปิโย นาม, อปฺปิโยปิ น วิชฺชติ;

เสวนฺติ เหตา ปิยมปฺปิยญฺจ, นาวา ยถา โอรกูลํ ปรญฺจฯ

[337]

‘‘นตฺถิตฺถีนํ ปิโย นาม, อปฺปิโยปิ น วิชฺชติ;

ธนตฺตา [ธนตฺถา (สฺยา.)] ปฏิวลฺลนฺติ, ลตาว ทุมนิสฺสิตาฯ

[338]

‘‘หตฺถิพนฺธํ อสฺสพนฺธํ, โคปุริสญฺจ มณฺฑลํ [จณฺฑลํ (สี. สฺยา. ปี.)];

ฉวฑาหกํ ปุปฺผฉฑฺฑกํ, สธนมนุปตนฺติ นาริโยฯ

[339]

‘‘กุลปุตฺตมฺปิ ชหนฺติ อกิญฺจนํ, ฉวกสมสทิสมฺปิ [ฉวกสมํ (สฺยา. ปี.)];

อนุคจฺฉนฺติ [คจฺฉนฺติ (ปี.)] อนุปตนฺติ, ธนเหตุ หิ นาริโย’’ติ [ธนเหตุ จ นาริโย (สฺยา.), ธนเหตุ นาริโย (ปี.)]ฯ

อถ ขลุ, โภ, นารโท เทวพฺราหฺมโณ อานนฺทสฺส คิชฺฌราชสฺส อาทิมชฺฌกถาปริโยสานํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมา คาถาโย อภาสิ –

[340]

‘‘จตฺตาโรเม น ปูเรนฺติ, เต เม สุณาถ ภาสโต;

สมุทฺโท พฺราหฺมโณ ราชา, อิตฺถี จาปิ ทิชมฺปติฯ

[341]

‘‘สริตา สาครํ ยนฺติ, ยา กาจิ ปถวิสฺสิตา;

ตา สมุทฺทํ น ปูเรนฺติ, อูนตฺตา หิ น ปูรติฯ

[342]

‘‘พฺราหฺมโณ จ อธียาน, เวทมกฺขานปญฺจมํ;

ภิยฺโยปิ สุตมิจฺเฉยฺย, อูนตฺตา หิ น ปูรติฯ

[343]

‘‘ราชา จ ปถวิํ สพฺพํ, สสมุทฺทํ สปพฺพตํ;

อชฺฌาวสํ วิชินิตฺวา, อนนฺตรตโนจิตํ;

ปารํ สมุทฺทํ ปตฺเถติ, อูนตฺตา หิ น ปูรติฯ

[344]

‘‘เอกเมกาย อิตฺถิยา, อฏฺฐฏฺฐ ปติโน สิยา;

สูรา จ พลวนฺโต จ, สพฺพกามรสาหรา;

กเรยฺย นวเม ฉนฺทํ, อูนตฺตา หิ น ปูรติฯ

[345]

‘‘สพฺพิตฺถิโย สิขิริว สพฺพภกฺขา, สพฺพิตฺถิโย นทีริว สพฺพวาหี;

สพฺพิตฺถิโย กณฺฏกานํว สาขา, สพฺพิตฺถิโย ธนเหตุ วชนฺติฯ

[346]

‘‘วาตญฺจ ชาเลน นโร ปรามเส, โอสิญฺจเย [โอสญฺจิยา (สี. ปี.)] สาครเมกปาณินา;

สเกน หตฺเถน กเรยฺย โฆสํ [สเกน กาเลน หเนยฺย โฆสนํ (ปี.)], โย สพฺพภาวํ ปมทาสุ โอสเชฯ

[347]

‘‘โจรีนํ พหุพุทฺธีนํ, ยาสุ สจฺจํ สุทุลฺลภํ;

ถีนํ ภาโว ทุราชาโน, มจฺฉสฺเสโวทเก คตํฯ

[348]

‘‘อนลา มุทุสมฺภาสา, ทุปฺปูรา ตา นทีสมา;

สีทนฺติ นํ วิทิตฺวาน, อารกา ปริวชฺชเยฯ

[349]

‘‘อาวฏฺฏนี มหามายา, พฺรหฺมจริยวิโกปนา;

สีทนฺติ นํ วิทิตฺวาน, อารกา ปริวชฺชเยฯ

[350]

‘‘ยํ เอตา [ยญฺเจตา (สฺยา.)] อุปเสวนฺติ, ฉนฺทสา วา ธเนน วา;

ชาตเวโทว สณฺฐานํ, ขิปฺปํ อนุทหนฺติ น’’นฺติฯ

อถ ขลุ, โภ, กุณาโล สกุโณ นารทสฺส เทวพฺราหฺมณสฺส อาทิมชฺฌกถาปริโยสานํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมา คาถาโย อภาสิ –

[351]

‘‘สลฺลเป นิสิตขคฺคปาณินา, ปณฺฑิโต อปิ ปิสาจโทสินา;

อุคฺคเตชมุรคมฺปิ อาสิเท, เอโก เอกาย ปมทาย นาลเป [เอโก เอกปมทํ หิ นาลเป (ปี.) เอโก เอกปมาทาย นาลเป (?)]ฯ

[352]

‘‘โลกจิตฺตมถนา หิ นาริโย, นจฺจคีตภณิตมฺหิตาวุธา;

พาธยนฺติ อนุปฏฺฐิตสฺสติํ [อนุปฏฺฐิตาสตี (ปี.)], ทีเป รกฺขสิคโณว [ทีปรกฺขสิคณาว (สี.)] วาณิเชฯ

[353]

‘‘นตฺถิ ตาสํ วินโย น สํวโร, มชฺชมํสนิรตา [มชฺชมํสาภิรตา (ก.)] อสญฺญตา;

ตา คิลนฺติ ปุริสสฺส ปาภตํ, สาคเรว มกรํ ติมิงฺคโล [ติมิงฺคิโล (สี. ปี.)]ฯ

[354]

‘‘ปญฺจกามคุณสาตโคจรา, อุทฺธตา อนิยตา อสญฺญตา;

โอสรนฺติ ปมทา ปมาทินํ, โลณโตยวติยํว อาปกาฯ

[355]

‘‘ยํ นรํ อุปลเปนฺติ [อุปรมนฺติ (สี. ปี.), ปลาเปนฺติ (ก.)] นาริโย, ฉนฺทสา ว รติยา ธเนน วา;

ชาตเวทสทิสมฺปิ ตาทิสํ, ราคโทสวธิโย [ราคโทสวติโย (สี. ปี.)] ทหนฺติ นํฯ

[356]

‘‘อฑฺฒํ ญตฺวา ปุริสํ มหทฺธนํ, โอสรนฺติ สธนา สหตฺตนา;

รตฺตจิตฺตมติเวฐยนฺติ นํ, สาล มาลุวลตาว กานเนฯ

[357]

‘‘ตา อุเปนฺติ วิวิเธน ฉนฺทสา, จิตฺรพิมฺพมุขิโย อลงฺกตา;

อุหสนฺติ [อูหสนฺติ (สี. ปี.), โอหสนฺติ (สฺยา.)] ปหสนฺติ นาริโย, สมฺพโรว [สํวโรว (สฺยา. ปี. ก.)] สตมายโกวิทาฯ

[358]

‘‘ชาตรูปมณิมุตฺตภูสิตา, สกฺกตา ปติกุเลสุ นาริโย;

รกฺขิตา อติจรนฺติ สามิกํ, ทานวํว หทยนฺตรสฺสิตา [หทยนฺตนิสฺสิตา (ก.), หทยนฺตรนิสฺสิตา (สฺยา.)]ฯ

[359]

‘‘เตชวาปิ หิ นโร วิจกฺขโณ, สกฺกโต พหุชนสฺส ปูชิโต;

นารินํ วสคโต น ภาสติ, ราหุนา อุปหโตว จนฺทิมาฯ

[360]

‘‘ยํ กเรยฺย กุปิโต ทิโส ทิสํ, ทุฏฺฐจิตฺโต วสมาคตํ อริํ [อริ (สี. ปี.)];

เตน ภิยฺโย พฺยสนํ นิคจฺฉติ, นารินํ วสคโต อเปกฺขวาฯ

[361]

‘‘เกสลูนนขฉินฺนตชฺชิตา, ปาทปาณิกสทณฺฑตาฬิตา;

หีนเมวุปคตา หิ นาริโย, ตา รมนฺติ กุณเปว มกฺขิกาฯ

[362]

‘‘ตา กุเลสุ วิสิขนฺตเรสุ วา, ราชธานินิคเมสุ วา ปุน [วา ปน (สฺยา.)];

โอฑฺฑิตํ นมุจิปาสวากรํ [วาคุรํ (สฺยา.)], จกฺขุมา ปริวชฺเช สุขตฺถิโกฯ

[363]

‘‘โอสฺสชิตฺว กุสลํ ตโปคุณํ, โย อนริยจริตานิ มาจริ;

เทวตาหิ นิรยํ นิมิสฺสติ, เฉทคามิมณิยํว วาณิโชฯ

[364]

‘‘โส อิธ ครหิโต ปรตฺถ จ, ทุมฺมตี อุปหโต [อุปคโต (สี. ปี.)] สกมฺมุนา;

คจฺฉตี อนิยโต คฬาคฬํ, ทุฏฺฐคทฺรภรโถว อุปฺปเถฯ

[365]

‘‘โส อุเปติ นิรยํ ปตาปนํ, สตฺติสิมฺพลิวนญฺจ อายสํ;

อาวสิตฺวา ติรจฺฉานโยนิยํ, เปตราชวิสยํ น มุญฺจติ [มุจฺจติ (ก.)]ฯ

[366]

‘‘ทิพฺยขิฑฺฑรติโยํ จ นนฺทเน, จกฺกวตฺติจริตญฺจ มานุเส;

นาสยนฺติ ปมทา ปมาทินํ, ทุคฺคติญฺจ ปฏิปาทยนฺติ นํฯ

[367]

‘‘ทิพฺยขิฑฺฑรติโย น ทุลฺลภา, จกฺกวตฺติจริตญฺจ มานุเส;

โสณฺณพฺยมฺหนิลยา [สุวณฺณพฺยมฺหนิลยา (สฺยา. ก.), โสวณฺณพฺยมฺหนิลยา (ปี.)] จ อจฺฉรา, เย จรนฺติ ปมทาหนตฺถิกาฯ

[368]

‘‘กามธาตุสมติกฺกมา คติ, รูปธาตุยา ภาโว [รูปธาตุยา ภโว (สี.), รูปธาตุสมฺภโว (สฺยา.)] น ทุลฺลโภ;

วีตราควิสยูปปตฺติยา, เย จรนฺติ ปมทาหนตฺถิกาฯ

[369]

‘‘สพฺพทุกฺขสมติกฺกมํ สิวํ, อจฺจนฺตมจลิตํ อสงฺขตํ;

นิพฺพุเตหิ สุจิหี น ทุลฺลภํ, เย จรนฺติ ปมทาหนตฺถิกา’’ติฯ

[370]

‘‘กุณาโลหํ ตทา อาสิํ, อุทายี ผุสฺสโกกิโล;

อานนฺโท คิชฺฌราชาสิ, สาริปุตฺโต จ นารโท;

ปริสา พุทฺธปริสา, เอวํ ธาเรถ ชาตก’’นฺติฯ

กุณาลชาตกํ จตุตฺถํฯ

537. มหาสุตโสมชาตกํ (5)

[371]

‘‘กสฺมา ตุวํ รสก เอทิสานิ, กโรสิ กมฺมานิ สุทารุณานิ;

หนาสิ อิตฺถี ปุริเส จ มูฬฺโห, มํสสฺส เหตุ อทุ [อาทุ (สี. สฺยา.)] ธนสฺส การณา’’ฯ

[372]

‘‘นํ อตฺตเหตู น ธนสฺส การณา, น ปุตฺตทารสฺส สหายญาตินํ;

ภตฺตา จ เม ภควา ภูมิปาโล, โส ขาทติ มํสํ ภทนฺเตทิสํ’’ฯ

[373]

‘‘สเจ ตุวํ ภตฺตุรตฺเถ ปยุตฺโต, กโรสิ กมฺมานิ สุทารุณานิ;

ปาโตว อนฺเตปุรํ ปาปุณิตฺวา, ลเปยฺยาสิ เม ราชิโน สมฺมุเข ตํ’’ฯ

[374]

‘‘ตถา กริสฺสามิ อหํ ภทนฺเต, ยถา ตุวํ [ยเมว ตฺวํ (สี.)] ภาสสิ กาฬหตฺถิ;

ปาโตว อนฺเตปุรํ ปาปุณิตฺวา, วกฺขามิ เต ราชิโน สมฺมุเข ตํ’’ฯ

[375]

ตโต รตฺยา วิวสาเน [วิวสเน (สี. สฺยา. ปี.)], สูริยุคฺคมนํ ปติ;

กาโฬ รสกมาทาย, ราชานํ อุปสงฺกมิ;

อุปสงฺกมฺม [อุปสงฺกมิตฺวา (สี. สฺยา. ปี.)] ราชานํ, อิทํ วจนมพฺรวิฯ

[376]

‘‘สจฺจํ กิร มหาราช, รสโก เปสิโต ตยา;

หนติ อิตฺถิปุริเส, ตุวํ มํสานิ ขาทสิ’’ฯ

[377]

‘‘เอวเมว ตถา กาฬ, รสโก เปสิโต มยา;

มม อตฺถํ กโรนฺตสฺส, กิเมตํ ปริภาสสิ’’ฯ

[378]

‘‘อานนฺโท สพฺพมจฺฉานํ, ขาทิตฺวา รสคิทฺธิมา;

ปริกฺขีณาย ปริสาย, อตฺตานํ ขาทิยา มโตฯ

[379]

‘‘เอวํ ปมตฺโต รสคารเว รตฺโต [รโต (สี. สฺยา. ปี.)], พาโล ยที อายติ นาวพุชฺฌติ;

วิธมฺม ปุตฺเต จชิ [จชิตฺวา (ก.)] ญาตเก จ, ปริวตฺติย อตฺตานญฺเญว [อตฺตานเมว (สี. ปี.)] ขาทติฯ

[380]

‘‘อิทํ เต สุตฺวาน วิเคตุ [วิเหตุ (สี. ปี.)] ฉนฺโท, มา ภกฺขยี [มา ภกฺขสี (สี. ปี.)] ราช มนุสฺสมํสํ;

มา ตฺวํ อิมํ เกวลํ วาริโชว, ทฺวิปทาธิป [ทิปทาทิป (สี. ปี.) เอวมุปริปิ] สุญฺญมกาสิ รฏฺฐํ’’ฯ

[381]

‘‘สุชาโต นาม นาเมน, โอรโส ตสฺส อตฺรโช [ตสฺส โอรส อตฺรโช (สี.), ตสฺส อตฺรช โอรโส (ปี.)];

ชมฺพุเปสิมลทฺธาน, มโต โส ตสฺส สงฺขเยฯ

[382]

‘‘เอวเมว อหํ กาฬ, ภุตฺวา ภกฺขํ รสุตฺตมํ;

อลทฺธา มานุสํ มํสํ, มญฺเญ หิสฺสามิ [เหสฺสามิ (สี. สฺยา.), หสฺสามิ (ปี.)] ชีวิตํ’’ฯ

[383]

‘‘มาณว อภิรูโปสิ, กุเล ชาโตสิ โสตฺถิเย;

น ตฺวํ อรหสิ ตาต, อภกฺขํ ภกฺขเยตเว’’ฯ

[384]

‘‘รสานํ อญฺญตรํ เอตํ, กสฺมา [ยสฺมา (สี. ปี.)] มํ ตฺวํ นิวารเย;

โสหํ ตตฺถ คมิสฺสามิ, ยตฺถ ลจฺฉามิ เอทิสํฯ

[385]

‘‘โสวาหํ นิปฺปติสฺสามิ, น เต วจฺฉามิ สนฺติเก;

ยสฺส เม ทสฺสเนน ตฺวํ, นาภินนฺทสิ พฺราหฺมณ’’ฯ

[386]

‘‘อทฺธา อญฺเญปิ ทายาเท, ปุตฺเต ลจฺฉาม มาณว;

ตฺวญฺจ ชมฺม วินสฺสสฺสุ, ยตฺถ ปตฺตํ น ตํ สุเณ’’ฯ

[387]

‘‘เอวเมว ตุวํ ราช, ทฺวิปทินฺท สุโณหิ เม;

ปพฺพาเชสฺสนฺติ ตํ รฏฺฐา, โสณฺฑํ มาณวกํ ยถา’’ฯ

[388]

‘‘สุชาโต นาม นาเมน, ภาวิตตฺตาน สาวโก;

อจฺฉรํ กามยนฺโตว, น โส ภุญฺชิ น โส ปิวิฯ

[389]

‘‘กุสคฺเคนุทกมาทาย [กุสคฺเค อุทกมาทาย (สี. ปี.)], สมุทฺเท อุทกํ มิเน;

เอวํ มานุสกา กามา, ทิพฺพกามาน สนฺติเกฯ

[390]

‘‘เอวเมว อหํ กาฬ, ภุตฺวา ภกฺขํ รสุตฺตมํ;

อลทฺธา มานุสํ มํสํ, มญฺเญ หิสฺสามิ ชีวิตํ’’ฯ

[391]

‘‘ยถาปิ เต ธตรฏฺฐา, หํสา เวหายสงฺคมา;

อภุตฺตปริโภเคน [อวุตฺติปริโภเคน (สี. ปี.), อยุตฺตปริโภเคน (สฺยา.)], สพฺเพ อพฺภตฺถตํ คตาฯ

[392]

‘‘เอวเมว ตุวํ ราช, ทฺวิปทินฺท สุโณหิ เม;

อภกฺขํ ราช ภกฺเขสิ, ตสฺมา ปพฺพาชยนฺติ ตํ’’ฯ

[393]

‘‘ติฏฺฐาหีติ มยา วุตฺโต, โส ตฺวํ คจฺฉสิ ปมฺมุโข [ปามุโข (ก.)];

อฏฺฐิโต ตฺวํ ฐิโตมฺหีติ, ลปสิ พฺรหฺมจารินิ;

อิทํ เต สมณายุตฺตํ, อสิญฺจ เม มญฺญสิ กงฺกปตฺตํ’’ [กงฺขปตฺตํ (สฺยา. ก.)]ฯ

[394]

‘‘ฐิโตหมสฺมี สธมฺเมสุ ราช, น นามโคตฺตํ ปริวตฺตยามิ;

โจรญฺจ โลเก อฐิตํ วทนฺติ, อาปายิกํ เนรยิกํ อิโต จุตํฯ

[395]

‘‘สเจ ตฺวํ สทฺทหสิ [สเจปิ สหสิ (สี. ปี.)] ราช, สุตํ คณฺหาหิ ขตฺติย [ขตฺติยํ (สฺยา.)];

เตน ยญฺญํ ยชิตฺวาน, เอวํ สคฺคํ คมิสฺสสิ’’ฯ

[396]

‘‘กิสฺมิํ นุ รฏฺเฐ ตว ชาติภูมิ [ชาตภูมิ (สี.)], อถ เกน อตฺเถน อิธานุปตฺโต;

อกฺขาหิ เม พฺราหฺมณ เอตมตฺถํ, กิมิจฺฉสี เทมิ ตยชฺช ปตฺถิตํ’’ฯ

[397]

‘‘คาถา จตสฺโส ธรณีมหิสฺสร, สุคมฺภิรตฺถา วรสาครูปมา;

ตเวว อตฺถาย อิธาคโตสฺมิ, สุโณหิ คาถา ปรมตฺถสํหิตา’’ฯ

[398]

‘‘น เว รุทนฺติ มติมนฺโต สปญฺญา, พหุสฺสุตา เย พหุฏฺฐานจินฺติโน;

ทีปญฺหิ เอตํ ปรมํ นรานํ, ยํ ปณฺฑิตา โสกนุทา ภวนฺติฯ

[399]

‘‘อตฺตานํ ญาตี อุทาหุ [อุท (สี. ปี.)] ปุตฺตทารํ, ธญฺญํ ธนํ รชตํ ชาตรูปํ;

กิเมว ตฺวํ [กิโม นุ ตฺวํ (สี. ปี.)] สุตโสมานุตปฺเป, โกรพฺยเสฏฺฐ วจนํ สุโณม เตตํ’ฯ

[400]

‘‘เนวาหมตฺตานมนุตฺถุนามิ, น ปุตฺตทารํ น ธนํ น รฏฺฐํ;

สตญฺจ ธมฺโม จริโต ปุราโณ, ตํ สงฺกรํ [สงฺครํ (สี. สฺยา. ปี.) เอวมุปริปิ] พฺราหฺมณสฺสานุตปฺเปฯ

[401]

‘‘กโต มยา สงฺกโร พฺราหฺมเณน, รฏฺเฐ สเก อิสฺสริเย ฐิเตน;

ตํ สงฺกรํ พฺราหฺมณสปฺปทาย, สจฺจานุรกฺขี ปุนราวชิสฺสํ’’ฯ

[402]

‘‘เนวาหเมตํ อภิสทฺทหามิ, สุขี นโร มจฺจุมุขา ปมุตฺโต;

อมิตฺตหตฺถํ ปุนราวเชยฺย, โกรพฺยเสฏฺฐ น หิ มํ อุเปสิฯ

[403]

‘‘มุตฺโต ตุวํ โปริสาทสฺส หตฺถา, คนฺตฺวา สกํ มนฺทิรํ กามกามี;

มธุรํ ปิยํ ชีวิตํ ลทฺธ ราช, กุโต ตุวํ เอหิสิ เม สกาสํ’’ฯ

[404]

‘‘มตํ วเรยฺย ปริสุทฺธสีโล, น ชีวิตํ [น หิ ชีวิตํ (สี.)] ครหิโต ปาปธมฺโม;

น หิ ตํ นรํ ตายติ [ตายเต (สี. สฺยา. ปี. ก.)] ทุคฺคตีหิ, ยสฺสาปิ เหตุ อลิกํ ภเณยฺยฯ

[405]

‘‘สเจปิ วาโต คิริมาวเหยฺย, จนฺโท จ สูริโย จ ฉมา ปเตยฺยุํ;

สพฺพา จ นชฺโช ปฏิโสตํ วเชยฺยุํ, น ตฺเววหํ ราช มุสา ภเณยฺยํฯ

[406]

[อยํ คาถา สี. ปี. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ] ‘‘นภํ ผเลยฺย อุทธีปิ สุสฺเส, สํวฏฺฏเย ภูตธรา วสุนฺธรา;

สิลุจฺจโย เมรุ สมูลมุปฺปเต, น ตฺเววหํ ราช มุสา ภเณยฺยํ’’ [อยํ คาถา สี. ปี. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ]ฯ

[407]

‘‘อสิญฺจ สตฺติญฺจ ปรามสามิ, สปถมฺปิ เต สมฺม อหํ กโรมิ;

ตยา ปมุตฺโต อนโณ ภวิตฺวา, สจฺจานุรกฺขี ปุนราวชิสฺสํ’’ฯ

[408]

‘‘โย เต กโต สงฺกโร พฺราหฺมเณน, รฏฺเฐ สเก อิสฺสริเย ฐิเตน;

ตํ สงฺกรํ พฺราหฺมณสปฺปทาย, สจฺจานุรกฺขี ปุนราวชสฺสุ’’ฯ

[409]

‘‘โย เม กโต สงฺกโร พฺราหฺมเณน, รฏฺเฐ สเก อิสฺสริเย ฐิเตน;

ตํ สงฺกรํ พฺราหฺมณสปฺปทาย, สจฺจานุรกฺขี ปุนราวชิสฺสํ’’ฯ

[410]

‘‘มุตฺโต จ โส โปริสาทสฺส หตฺถา, คนฺตฺวาน ตํ พฺราหฺมณํ เอตทโวจ;

สุโณม [สุโณมิ (สี. สฺยา.)] คาถาโย สตารหาโย, ยา เม สุตา อสฺสุ หิตาย พฺรหฺเม’’ฯ

[411]

‘‘สกิเทว สุตโสม, สพฺภิ โหติ [โหตุ (ปี.)] สมาคโม;

สา นํ สงฺคติ ปาเลติ, นาสพฺภิ พหุสงฺคโมฯ

[412]

‘‘สพฺภิเรว สมาเสถ, สพฺภิ กุพฺเพถ สนฺถวํ;

สตํ สทฺธมฺมมญฺญาย, เสยฺโย โหติ น ปาปิโยฯ

[413]

‘‘ชีรนฺติ เว ราชรถา สุจิตฺตา, อโถ สรีรมฺปิ ชรํ อุเปติ;

สตญฺจ ธมฺโม น ชรํ อุเปติ, สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺติฯ

[414]

‘‘นภญฺจํ ทูเร ปถวี จ ทูเร, ปารํ สมุทฺทสฺส ตทาหุ ทูเร;

ตโต หเว ทูรตรํ วทนฺติ, สตญฺจ ธมฺโม [ธมฺมํ (สี. ปี.)] อสตญฺจ ราช’’ฯ

[415]

‘‘สหสฺสิยา [สหสฺสิโย (สี. ปี.)] อิมา คาถา, นหิมา [น อิมา, (สี. ปี.) นยิมา (สฺยา.)] คาถา สตารหา;

จตฺตาริ ตฺวํ สหสฺสานิ, ขิปฺปํ คณฺหาหิ พฺราหฺมณ’’ฯ

[416]

‘‘อาสีติยา นาวุติยา [อสีติยา นวุติยา (ปี.)] จ คาถา, สตารหา จาปิ ภเวยฺย [ภเวยฺยุ (สี. สฺยา. ปี.)] คาถา;

ปจฺจตฺตเมว สุตโสม ชานหิ, สหสฺสิยา นาม กา อตฺถิ [สหสฺสิโย นาม อิธตฺถิ (สี.)] คาถา’’ฯ

[417]

‘‘อิจฺฉามิ โวหํ สุตวุทฺธิมตฺตโน, สนฺโตติ มํ [สนฺโต มมํ (สฺยา.), สนฺโต จ มํ (สี. ปี. ก.)] สปฺปุริสา ภเชยฺยุํ;

อหํ สวนฺตีหิ มโหทธีว, น หิ ตาต ตปฺปามิ สุภาสิเตนฯ

[418]

‘‘อคฺคิ ยถา ติณกฏฺฐํ ทหนฺโต, น ตปฺปตี สาคโรว [สาคโร วา (สี. ปี.)] นทีหิ;

เอวมฺปิ เต ปณฺฑิตา ราชเสฏฺฐ, สุตฺวา น ตปฺปนฺติ สุภาสิเตนฯ

[419]

‘‘สกสฺส ทาสสฺส ยทา สุโณมิ, คาถํ อหํ อตฺถวติํ [คาถา อหํ อตฺถวตี (สี. ปี.)] ชนินฺท;

ตเมว สกฺกจฺจ นิสามยามิ, น หิ ตาต ธมฺเมสุ มมตฺถิ ติตฺติ’’ฯ

[420]

‘‘อิทํ เต รฏฺฐํ สธนํ สโยคฺคํ, สกายุรํ สพฺพกามูปปนฺนํ;

กิํ กามเหตุ ปริภาสสิมํ [ภาสเส มํ (สี. สฺยา. ปี.)], คจฺฉามหํ โปริสาทสฺส ญตฺเต’’ [โปริสาทสฺส กนฺเต (สี. ปี.), โปริสาทสฺสุปนฺเต (ก.)]ฯ

[421]

‘‘อตฺตานุรกฺขาย ภวนฺติ เหเต, หตฺถาโรหา รถิกา ปตฺติกา จ;

อสฺสารุหา [อสฺสาโรหา (สฺยา. ปี.)] เย จ ธนุคฺคหาเส, เสนํ ปยุญฺชาม หนาม สตฺตุํ’’ฯ

[422]

‘‘สุทุกฺกรํ โปริสาโท อกาสิ, ชีวํ คเหตฺวาน อวสฺสชี มํ;

ตํ ตาทิสํ ปุพฺพกิจฺจํ สรนฺโต, ทุพฺเภ อหํ ตสฺส กถํ ชนินฺท’’ฯ

[423]

‘‘วนฺทิตฺวา โส ปิตรํ มาตรญฺจ, อนุสาเสตฺวา เนคมญฺจ พลญฺจ;

สจฺจวาที สจฺจานุรกฺขมาโน, อคมาสิ โส ยตฺถ โปริสาโท’’ฯ

[424]

‘‘กโต มยา สงฺกโร พฺราหฺมเณน, รฏฺเฐ สเก อิสฺสริเย ฐิเตน;

ตํ สงฺกรํ พฺราหฺมณสปฺปทาย, สจฺจานุรกฺขี ปุนราคโตสฺมิ;

ยชสฺสุ ยญฺญํ ขาท มํ โปริสาท’’ฯ

[425]

‘‘น หายเต ขาทิตํ [ขาทิตุํ (สี. สฺยา. ปี.)] มยฺหํ ปจฺฉา, จิตกา อยํ ตาว สธูมิกาว [สธูมกา จ (สฺยา.)];

นิทฺธูมเก ปจิตํ สาธุปกฺกํ, สุโณม [สุโณมิ (สี.), สุณาม (ปี.)] คาถาโย สตารหาโย’’ฯ

[426]

‘‘อธมฺมิโก ตฺวํ โปริสาทกาสิ [โปริสาทมกาสิ (ก.)], รฏฺฐา จ ภฏฺโฐ อุทรสฺส เหตุ;

ธมฺมญฺจิมา อภิวทนฺติ คาถา, ธมฺโม จ อธมฺโม จ กุหิํ สเมติฯ

[427]

‘‘อธมฺมิกสฺส ลุทฺทสฺส, นิจฺจํ โลหิตปาณิโน;

นตฺถิ สจฺจํ กุโต ธมฺโม, กิํ สุเตน กริสฺสสิ’’ฯ

[428]

‘‘โย มํสเหตุ มิควํ จเรยฺย, โย วา หเน ปุริสมตฺตเหตุ;

อุโภปิ เต เปจฺจ สมา ภวนฺติ, กสฺมา โน [กสฺมา นุ (ก.)] อธมฺมิกํ พฺรูสิ มํ ตฺวํ’’ฯ

[429]

‘‘ปญฺจ ปญฺจนขา ภกฺขา, ขตฺติเยน ปชานตา;

อภกฺขํ ราช ภกฺเขสิ, ตสฺมา อธมฺมิโก ตุวํ’’ฯ

[430]

‘‘มุตฺโต ตุวํ โปริสาทสฺส หตฺถา, คนฺตฺวา สกํ มนฺทิรํ กามกามี;

อมิตฺตหตฺถํ ปุนราคโตสิ, น ขตฺตธมฺเม กุสโลสิ ราช’’ฯ

[431]

‘‘เย ขตฺตธมฺเม กุสลา ภวนฺติ, ปาเยน เต เนรยิกา ภวนฺติ;

ตสฺมา อหํ ขตฺตธมฺมํ ปหาย, สจฺจานุรกฺขี ปุนราคโตสฺมิ;

ยชสฺสุ ยญฺญํ ขาท มํ โปริสาท’’ฯ

[432]

‘‘ปาสาทวาสา ปถวีควสฺสา, กามิตฺถิโย กาสิกจนฺทนญฺจ;

สพฺพํ ตหิํ ลภสิ [ลพฺภติ (ปี.)] สามิตาย, สจฺเจน กิํ ปสฺสสิ อานิสํสํ’’ฯ

[433]

‘‘เย เกจิเม อตฺถิ รสา ปถพฺยา, สจฺจํ เตสํ สาธุตรํ รสานํ;

สจฺเจ ฐิตา สมณพฺราหฺมณา จ, ตรนฺติ ชาติมรณสฺส ปารํ’’ฯ

[434]

‘‘มุตฺโต ตุวํ โปริสาทสฺส หตฺถา, คนฺตฺวา สกํ มนฺทิรํ กามกามี;

อมิตฺตหตฺถํ ปุนราคโตสิ, น หิ นูน เต มรณภยํ ชนินฺท;

อลีนจิตฺโต อสิ [จ’สิ (สี. สฺยา. ปี.)] สจฺจวาที’’ฯ

[435]

‘‘กตา เม กลฺยาณา อเนกรูปา, ยญฺญา ยิฏฺฐา เย วิปุลา ปสตฺถา;

วิโสธิโต ปรโลกสฺส มคฺโค, ธมฺเม ฐิโต โก มรณสฺส ภาเยฯ

[436]

‘‘กตา เม กลฺยาณา อเนกรูปา, ยญฺญา ยิฏฺฐา เย วิปุลา ปสตฺถา;

อนานุตปฺปํ ปรโลกํ คมิสฺสํ, ยชสฺสุ ยญฺญํ อท [ขาท (สี. สฺยา. ปี.)] มํ โปริสาทฯ

[437]

‘‘ปิตา จ มาตา จ อุปฏฺฐิตา เม, ธมฺเมน เม อิสฺสริยํ ปสตฺถํ;

วิโสธิโต ปรโลกสฺส มคฺโค, ธมฺเม ฐิโต โก มรณสฺส ภาเยฯ

[438]

‘‘ปิตา จ มาตา จ อุปฏฺฐิตา เม, ธมฺเมน เม อิสฺสริยํ ปสตฺถํ;

อนานุตปฺปํ ปรโลกํ คมิสฺสํ, ยชสฺสุ ยญฺญํ อท มํ โปริสาทฯ

[439]

‘‘ญาตีสุ มิตฺเตสุ กตา เม การา [กตูปกาโร (สฺยา. ก.)], ธมฺเมน เม อิสฺสริยํ ปสตฺถํ;

วิโสธิโต ปรโลกสฺส มคฺโค, ธมฺเม ฐิโต โก มรณสฺส ภาเยฯ

[440]

‘‘ญาตีสุํ มิตฺเตสุ กตา เม การา, ธมฺเมน เม อิสฺสริยํ ปสตฺถํ;

อนานุตปฺปํ ปรโลกํ คมิสฺสํ, ยชสฺสุ ยญฺญํ อท มํ โปริสาทฯ

[441]

‘‘ทินฺนํ เม ทานํ พหุธา พหูนํ, สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จ;

วิโสธิโต ปรโลกสฺส มคฺโค, ธมฺเม ฐิโต โก มรณสฺส ภาเยฯ

[442]

‘‘ทินฺนํ เม ทานํ พหุธา พหูนํ, สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จ;

อนานุตปฺปํ ปรโลกํ คมิสฺสํ, ยชสฺสุ ยญฺญํ อท มํ โปริสาท’’ฯ

[443]

‘‘วิสํ ปชานํ ปุริโส อเทยฺย, อาสีวิสํ ชลิตมุคฺคเตชํ;

มุทฺธาปิ ตสฺส วิผเลยฺย [วิปเตยฺย (สี. ปี.)] สตฺตธา, โย ตาทิสํ สจฺจวาทิํ อเทยฺย’’ฯ

[444]

‘‘สุตฺวา ธมฺมํ วิชานนฺติ, นรา กลฺยาณปาปกํ;

อปิ คาถา สุณิตฺวาน, ธมฺเม เม รมเต [รมตี (สี. ปี.)] มโน’’ฯ

[445]

‘‘สกิเทว มหาราช [สุตโสม (สี. ปี.)], สพฺภิ โหติ สมาคโม;

สา นํ สงฺคติ ปาเลติ, นาสพฺภิ พหุสงฺคโมฯ

[446]

‘‘สพฺภิเรว สมาเสถ, สพฺภิ กุพฺเพถ สนฺถวํ;

สตํ สทฺธมฺมมญฺญาย, เสยฺโย โหติ น ปาปิโยฯ

[447]

‘‘ชีรนฺติ เว ราชรถา สุจิตฺตา, อโถ สรีรมฺปิ ชรํ อุเปติ;

สตญฺจ ธมฺโม น ชรํ อุเปติ, สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺติฯ

[448]

‘‘นภญฺจํ ทูเร ปถวี จ ทูเร, ปารํ สมุทฺทสฺส ตทาหุ ทูเร;

ตโต หเว ทูรตรํ วทนฺติ, สตญฺจ ธมฺโม [ธมฺมํ (สี. ปี.)] อสตญฺจ ราช’’ฯ

[449]

‘‘คาถา อิมา อตฺถวตี สุพฺยญฺชนา, สุภาสิตา ตุยฺห ชนินฺท สุตฺวา;

อานนฺทิ วิตฺโต สุมโน ปตีโต, จตฺตาริ เต สมฺม วเร ททามิ’’ฯ

[450]

‘‘โย นตฺตโน มรณํ พุชฺฌสิ ตุวํ [พุชฺฌเส ตฺวํ (สี. ปี.), พุชฺฌเส ตุวํ (สฺยา.)], หิตาหิตํ วินิปาตญฺจ สคฺคํ;

คิทฺโธ รเส ทุจฺจริเต นิวิฏฺโฐ, กิํ ตฺวํ วรํ ทสฺสสิ ปาปธมฺมฯ

[451]

‘‘อหญฺจ ตํ เทหิ วรนฺติ วชฺชํ, ตฺวญฺจาปิ ทตฺวาน อวากเรยฺย;

สนฺทิฏฺฐิกํ กลหมิมํ วิวาทํ, โก ปณฺฑิโต ชานมุปพฺพเชยฺย’’ฯ

[452]

‘‘น ตํ วรํ อรหติ ชนฺตุ ทาตุํ, ยํ วาปิ ทตฺวาน อวากเรยฺย;

วรสฺสุ สมฺม อวิกมฺปมาโน, ปาณํ จชิตฺวานปิ ทสฺสเมว’’ฯ

[453]

‘‘อริยสฺส อริเยน สเมติ สขฺยํ [สกฺขิ (สี. สฺยา. ปี.)], ปญฺญสฺส ปญฺญาณวตา สเมติ;

ปสฺเสยฺย ตํ วสฺสสตํ อโรคํ [อาโรคฺยํ (ก.)], เอตํ วรานํ ปฐมํ วรามิ’’ฯ

[454]

‘‘อริยสฺส อริเยน สเมติ สขฺยํ, ปญฺญสฺส ปญฺญาณวตา สเมติ;

ปสฺสาสิ มํ วสฺสสตํ อโรคํ, เอตํ วรานํ ปฐมํ ททามิ’’ฯ

[455]

‘‘เย ขตฺติยาเส อิธ ภูมิปาลา, มุทฺธาภิสิตฺตา กตนามเธยฺยา;

น ตาทิเส ภูมิปตี อเทสิ, เอตํ วรานํ ทุติยํ วรามิ’’ฯ

[456]

‘‘เย ขตฺติยาเส อิธ ภูมิปาลา, มุทฺธาภิสิตฺตา กตนามเธยฺยา;

น ตาทิเส ภูมิปตี อเทมิ, เอตํ วรานํ ทุติยํ ททามิ’’ฯ

[457]

‘‘ปโรสตํ ขตฺติยา เต คหิตา, ตลาวุตา อสฺสุมุขา รุทนฺตา;

สเก เต รฏฺเฐ ปฏิปาทยาหิ, เอตํ วรานํ ตติยํ วรามิ’’ฯ

[458]

‘‘ปโรสตํ ขตฺติยา เม คหิตา, ตลาวุตา อสฺสุมุขา รุทนฺตา;

สเก เต รฏฺเฐ ปฏิปาทยามิ [สเกน รฏฺเฐน ปฏิปาทยามิ เต (สี.)], เอตํ วรานํ ตติยํ ททามิ’’ฯ

[459]

‘‘ฉิทฺทํ เต รฏฺฐํ พฺยถิตา [พฺยถิตํ (สี.), พฺยาธิตํ (ปี.)] ภยา หิ, ปุถู นรา เลณมนุปฺปวิฏฺฐา;

มนุสฺสมํสํ วิรเมหิ [วิรมาหิ (สฺยา.)] ราช, เอตํ วรานํ จตุตฺถํ วรามิ’’ฯ

[460]

‘‘อทฺธา หิ โส ภกฺโข มม [มมํ (สี. สฺยา. ปี.)] มนาโป, เอตสฺส เหตุมฺหิ [เหตุมฺปิ (ปี.)] วนํ ปวิฏฺโฐ;

โสหํ กถํ เอตฺโต อุปารเมยฺยํ, อญฺญํ วรานํ จตุตฺถํ วรสฺสุ’’ฯ

[461]

‘‘นํ เว ปิยํ เมติ ชนินฺท ตาทิโส, อตฺตํ นิรํกจฺจ [นิรํกตฺวา (สี. สฺยา. ปี.)] ปิยานิ เสวติ;

อตฺตาว เสยฺโย ปรมา จ [ปรมาว (พหูสุ) ชา. 1.6.81 สํสนฺเทตพฺพํ] เสยฺโย, ลพฺภา ปิยา โอจิตตฺเถน [โอจิตตฺเตน (ก.)] ปจฺฉา’’ฯ

[462]

‘‘ปิยํ เม มานุสํ มํสํ, สุตโสม วิชานหิ;

นมฺหิ สกฺกา [นมฺหิ สกฺโก (สี. ปี.)] นิวาเรตุํ, อญฺญํ [อญฺญํ ตุวํ (สี. สฺยา. ปี.)] วรํ สมฺม วรสฺสุ’’ฯ

[463]

‘‘โย เว ปิยํ เมติ ปิยานุรกฺขี [ปิยานุกงฺขี (สี. ปี.)], อตฺตํ นิรํกจฺจ ปิยานิ เสวติ;

โสณฺโฑว ปิตฺวา วิสมิสฺสปานํ [ปีตฺวน วิสสฺส ถาลํ (สี. ปี.), ปิตฺวา วิสมิสฺสถาลํ (สฺยา. ก.)], เตเนว โส โหติ ทุกฺขี ปรตฺถฯ

[464]

‘‘โย จีธ สงฺขาย ปิยานิ หิตฺวา, กิจฺเฉนปิ เสวติ อริยธมฺเม [อริยธมฺมํ (สี. ปี.)];

ทุกฺขิโตว ปิตฺวาน ยโถสธานิ, เตเนว โส โหติ สุขี ปรตฺถ’’ฯ

[465]

‘‘โอหายหํ ปิตรํ มาตรญฺจ, มนาปิเย กามคุเณ จ [กามคุเณปิ (สฺยา. ก.)] ปญฺจ;

เอตสฺส เหตุมฺหิ วนํ ปวิฏฺโฐ, ตํ เต วรํ กินฺติ มหํ ททามิ’’ฯ

[466]

‘‘น ปณฺฑิตา ทิคุณมาหุ วากฺยํ, สจฺจปฺปฏิญฺญาว ภวนฺติ สนฺโต;

วรสฺสุ สมฺม อิติ มํ อโวจ, อิจฺจพฺรวี ตฺวํ น หิ เต สเมติ’’ฯ

[467]

‘‘อปุญฺญลาภํ อยสํ อกิตฺติํ, ปาปํ พหุํ ทุจฺจริตํ กิเลสํ;

มนุสฺสมํสสฺส กเต [ภโว (สฺยา. ก.)] อุปาคา, ตํ เต วรํ กินฺติ มหํ ทเทยฺยํฯ

[468]

‘‘นํ ตํ วรํ อรหติ ชนฺตุ ทาตุํ, ยํ วาปิ ทตฺวาน อวากเรยฺย;

วรสฺสุ สมฺม อวิกมฺปมาโน, ปาณํ จชิตฺวานปิ ทสฺสเมว’’ฯ

[469]

‘‘ปาณํ จชนฺติ สนฺโต นาปิ ธมฺมํ, สจฺจปฺปฏิญฺญาว ภวนฺติ สนฺโต;

ทตฺวา วรํ ขิปฺปมวากโรหิ, เอเตน สมฺปชฺช สุราชเสฏฺฐฯ

[470]

‘‘จเช ธนํ [ธนํ จเช (สี.)] องฺควรสฺส เหตุ [โย ปน องฺคเหตุ (สี. ปี.)], องฺคํ จเช ชีวิตํ รกฺขมาโน;

องฺคํ ธนํ ชีวิตญฺจาปิ สพฺพํ, จเช นโร ธมฺมมนุสฺสรนฺโต’’ฯ

[471]

‘‘ยสฺมา หิ ธมฺมํ ปุริโส วิชญฺญา, เย จสฺส กงฺขํ วินยนฺติ สนฺโต;

ตํ หิสฺส ทีปญฺจ ปรายณญฺจ, น เตน มิตฺติํ ชิรเยถ [ชรเยถ (สี. ปี.)] ปญฺโญฯ

[472]

‘‘อทฺธา หิ โส ภกฺโข มม มนาโป, เอตสฺส เหตุมฺหิ วนํ ปวิฏฺโฐ;

สเจ จ มํ ยาจสิ เอตมตฺถํ, เอตมฺปิ เต สมฺม วรํ ททามิฯ

[473]

‘‘สตฺถา จ เม โหสิ สขา จ เมสิ, วจนมฺปิ เต สมฺม อหํ อกาสิํ;

ตุวมฺปิ [ตฺวํปิ (สฺยา. ก.)] เม สมฺม กโรหิ วากฺยํ, อุโภปิ คนฺตฺวาน ปโมจยาม’’ฯ

[474]

‘‘สตฺถา จ เต โหมิ สขา จ ตฺยมฺหิ, วจนมฺปิ เม สมฺม ตุวํ อกาสิ;

อหมฺปิ เต สมฺม กโรมิ วากฺยํ, อุโภปิ คนฺตฺวาน ปโมจยาม’’ฯ

[475]

‘‘กมฺมาสปาเทนํ วิเหฐิตตฺถ [วิเหฐิตมฺหา (สฺยา. ก.)], ตลาวุตา อสฺสุมุขา รุทนฺตา;

น ชาตุ ทุพฺเภถ อิมสฺส รญฺโญ, สจฺจปฺปฏิญฺญํ เม ปฏิสฺสุณาถ’’ฯ

[476]

‘‘กมฺมาสปาเทน วิเหฐิตมฺหา, ตลาวุตา อสฺสุมุขา รุทนฺตา;

น ชาตุ ทุพฺเภม อิมสฺส รญฺโญ, สจฺจปฺปฏิญฺญํ เต ปฏิสฺสุณาม’’ฯ

[477]

‘‘ยถา ปิตา วา อถ วาปิ มาตา, อนุกมฺปกา อตฺถกามา ปชานํ;

เอวเมว โว [เอวเมว (สี.), เอวมฺปิ โว (สฺยา.)] โหตุ อยญฺจ ราชา, ตุมฺเห จ โว โหถ ยเถว ปุตฺตา’’ฯ

[478]

‘‘ยถา ปิตา วา อถ วาปิ มาตา, อนุกมฺปกา อตฺถกามา ปชานํ;

เอวเมว โน โหตุ [เอวมฺปิ โน (สฺยา.)] อยญฺจ ราชา, มยมฺปิ เหสฺสาม ยเถว [ตเถว (ปี.)] ปุตฺตา’’ฯ

[479]

‘‘จตุปฺปทํ สกุณญฺจาปิ มํสํ, สูเทหิ รนฺธํ สุกตํ สุนิฏฺฐิตํ;

สุธํว อินฺโท ปริภุญฺชิยาน, หิตฺวา กเถโก รมสี อรญฺเญฯ

[480]

‘‘ตา ขตฺติยา วลฺลิวิลากมชฺฌา, อลงฺกตา สมฺปริวารยิตฺวา;

อินฺทํว เทเวสุ ปโมทยิํสุ, หิตฺวา กเถโก รมสี อรญฺเญฯ

[481]

‘‘ตมฺพูปธาเน พหุโคณกมฺหิ, สุภมฺหิ [สุจิมฺหิ (สี. ปี.)] สพฺพสฺสยนมฺหิ สงฺเค [สญฺญเต (สี. ปี.), ลงฺคเต (สฺยา.)];

เสยฺยสฺส [สยนสฺส (สี. สฺยา. ปี. ก.)] มชฺฌมฺหิ สุขํ สยิตฺวา, หิตฺวา กเถโก รมสี อรญฺเญฯ

[482]

‘‘ปาณิสฺสรํ กุมฺภถูณํ นิสีเถ, อโถปิ เว นิปฺปุริสมฺปิ ตูริยํ;

พหุํ สุคีตญฺจ สุวาทิตญฺจ, หิตฺวา กเถโก รมสี อรญฺเญฯ

[483]

‘‘อุยฺยานสมฺปนฺนํ ปหูตมาลฺยํ, มิคาชินูเปตปุรํ [มิคาจิรูเปตปุรํ (สี. ปี.)] สุรมฺมํ;

หเยหิ นาเคหิ รเถหุเปตํ, หิตฺวา กเถโก รมสี อรญฺเญ’’ฯ

[484]

‘‘กาฬปกฺเข ยถา จนฺโท, หายเตว สุเว สุเว;

กาฬปกฺขูปโม ราช, อสตํ โหติ สมาคโมฯ

[485]

‘‘ยถาหํ [ยถา (สี.)] รสกมาคมฺม, สูทํ กาปุริสาธมํ [สูทกํ ปุริสาธมํ (สี. ปี.)];

อกาสิํ ปาปกํ กมฺมํ, เยน คจฺฉามิ ทุคฺคติํฯ

[486]

‘‘สุกฺกปกฺเข ยถา จนฺโท, วฑฺฒเตว สุเว สุเว;

สุกฺกปกฺขูปโม ราช, สตํ โหติ สมาคโมฯ

[487]

‘‘ยถาหํ ตุวมาคมฺม, สุตโสม วิชานหิ;

กาหามิ กุสลํ กมฺมํ, เยน คจฺฉามิ สุคฺคติํฯ

[488]

‘‘ถเล ยถา วาริ ชนินฺท วุฏฺฐํ [วฏฺฏํ (สี. ปี.)], อนทฺธเนยฺยํ น จิรฏฺฐิตีกํ;

เอวมฺปิ โหติ อสตํ สมาคโม, อนทฺธเนยฺโย อุทกํ ถเลวฯ

[489]

‘‘สเร ยถา วาริ ชนินฺท วุฏฺฐํ, จิรฏฺฐิตีกํ นรวีรเสฏฺฐ [นรวิริยเสฏฺฐ (สี. ปี.)];

เอวมฺปิ เว [เอวมฺปิ เม (สฺยา.), เอวมฺปิ เจ (ปี. ก.)] โหติ สตํ สมาคโม, จิรฏฺฐิตีโก [จิรฏฺฐิติกํ (ก.)] อุทกํ สเรวฯ

[490]

‘‘อพฺยายิโก โหติ สตํ สมาคโม, ยาวมฺปิ ติฏฺเฐยฺย ตเถว โหติ;

ขิปฺปญฺหิ เวติ อสตํ สมาคโม, ตสฺมา สตํ ธมฺโม อสพฺภิ อารกา’’ฯ

[491]

‘‘น โส ราชา โย [ราชา น โส โย (ก.)] อเชยฺยํ ชินาติ, น โส สขา โย สขารํ ชินาติ;

น สา ภริยา ยา ปติโน น วิเภติ, น เต ปุตฺตา [ปุตฺตา น เต (ก.)] เย น ภรนฺติ ชิณฺณํฯ

[492]

‘‘น สา สภา ยตฺถ น สนฺติ สนฺโต, น เต สนฺโต [สนฺโต น เต (ก.)] เย น ภณนฺติ ธมฺมํ;

ราคญฺจ โทสญฺจ ปหาย โมหํ, ธมฺมํ ภณนฺตาว ภวนฺติ สนฺโตฯ

[493]

‘‘นาภาสมานํ ชานนฺติ, มิสฺสํ พาเลหิ ปณฺฑิตํ;

ภาสมานญฺจ ชานนฺติ, เทเสนฺตํ อมตํ ปทํฯ

[494]

‘‘ภาสเย โชตเย ธมฺมํ, ปคฺคณฺเห อิสินํ ธชํ;

สุภาสิตทฺธชา อิสโย, ธมฺโม หิ อิสินํ ธโช’’ติฯ

มหาสุตโสมชาตกํ ปญฺจมํฯ

อสีตินิปาตํ นิฏฺฐิตํฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

สุมุโข ปน หํสวโร จ มหา, สุธโภชนิโก จ ปโร ปวโร;

สกุณาลทิชาธิปติวฺหยโน, สุตโสมวรุตฺตมสวฺหยโนติฯ

22. มหานิปาโต

538. มูคปกฺขชาตกํ (1)

[1]