พระศาสดาทรงนำพระธรรมเทศนานี้มาแล้วตรัสว่า ดูก่อนภิกษุ
ทั้งหลาย ใช่แต่ในบัดนี้เท่านั้น ก็หามิได้ แม้ในชาติก่อน พระนางมัลลิกาก็
เคารพต่อสามีดุจเทพยดาเหมือนกัน แล้วทรงประชุมชาดกว่า พระนางสัมพุลา
ในครั้งนั้น ได้มาเป็นพระนางมัลลิกา พระเจ้าโสตถิเสนได้มาเป็นพระเจ้า-
กรุงโกศล พระดาบสผู้ราชบิดา ได้มา เป็นเราผู้ตถาคต ฉะนี้แล.
จบอรรถกถาสัมพุลาชาดก

10. ภัณฑุติณฑุกชาดก

ว่าด้วยพระราชาทรงสดับฟังข่าวชาวเมือง

ดูก่อนพระองค์ ผู้เป็นมิ่งขวัญของรัฐ โภคสมบัติ
ทุกอย่างในแว่นแคว้น ของกษัตริย์ ผู้ประมาทแล้ว
ย่อมพินาศหมด ข้อนั้นท่านกล่าวว่า เป็นความทุกข์
ของพระราชา.
ดูก่อนพระมหาราชเจ้า ความประมาทนี้ ไม่เป็น
ธรรมของโบราณกษัตริย์ โจรทั้งหลายย่อมกำจัดชนบท
อันมั่งคั่ง ไพบูลย์ของพระราชา ผู้ประมาทเกินขอบ
เขต.
ราชโอรส สืบสันตติวงศ์ ของพระราชานั้นจักไม่มี
เงินทอง ทรัพย์สินก็จักไม่มีเหมือนกัน เมื่อแว่นแคว้น
ถูกปล้น พระราชาผู้ประมาท ย่อมเสื่อมจากโภคะ
ทั้งปวง.
ญาติ มิตร และสหาย ย่อมไม่นับถือขัตติยราช
เสื่อมจากสรรพโภคสมบัติ ในความคิดอ่าน.
พลช้าง พลม้า พลรถ และพลเดินเท้า ผู้พึ่ง
พระโพธิสมภารเป็นอยู่ ย่อมไม่นับถือพระราชานั้น
ในความคิดอ่าน.
ศรี คือ มิ่งขวัญ ย่อมละพระราชา ผู้ไม่จัดแจงการ
งาน โง่เขลา มีความคิดอ่านเลวทราม ไร้ปัญญา
เหมือนงูลอกคราบ อันคร่ำคร่า ฉะนั้น.
พระราชาผู้ทรงจัดการงานดี หมั่นขยันตามกาล
ไม่เกียจคร้าน โภคสมบัติทั้งปวง ย่อมเจริญยิ่งขึ้น
เหมือนฝูงโค ที่มีโคผู้ ฉะนั้น.

ดูก่อนมหาราชเจ้า พระองค์จงเสด็จเที่ยวฟังเหตุ
การณ์ในแว่นแคว้น และในชนบท ครั้นได้ทอดพระ
เนตรเห็น และได้ทรงสดับแล้ว แต่นั้น ก็ปฏิบัติสิ่ง
นั้น ๆ เถิด.
[2420] ขอให้พระเจ้าปัญจาละ จงถูกศรเสียบ
ในสงคราม เสวยทุกขเวทนา เหมือนเราถูกหนามแทง
แล้ว เสวยทุกขเวทนาอยู่ในวันนี้.
[2321] ท่านเป็นคนแก่ มีจักษุมืดมัว มอง
เห็นอะไรไม่ถนัด หนามแทงท่านเอง ในเรื่องนี้ พระ
เจ้าพรทมทัต มีความผิดอะไรด้วย.
[2322] ดูก่อนพราหมณ์ เราถูกหนามแทง ใน
หนทางนี้ เป็นความผิดอย่างมหันต์ ของพระเจ้า
พรหมทัต เพราะชาวชนบท พระเจ้าพรหมทัต
มิได้ทรงพิทักษ์รักษา ถูกพวกราชบุรุษ กดขี่ด้วยภาษี
อันไม่ชอบธรรม.
กลางคืนถูกพวกโจรปล้น กลางวันถูกราชบุรุษ
กดขี่ ในแว่นแคว้นของพระราชาโกง มีคนอาธรรม์
มากมาย.
แน่ะพ่อคุณ เมื่อภัยเช่นนี้เกิดขึ้น ประชาชนพา
กันอึดอัด เพราะกลัว ต่างพากันหาไม้ มีหนาม ใน
ป่ามาทำที่ซุกซ่อน.

[2423] ในแคว้นของพระเจ้าพรหมทัต หญิง
สาวหาผัวไม่ได้ไปจนแก่ เมื่อไรพระเจ้าพรหมทัตจัก
สวรรคตเสียที.
[2424] เฮ้ย ! หญิงชั่วไม่รู้จักเหตุผล แก
พูดไม่ดีเลย พระราชาเคยหาผัวให้นางกุมาริกา มีที่
ไหนกัน ?
[2425] พราหมณ์ เอย เราไม่ได้พูดชั่วเลย
เรารู้เหตุผล ชาวชนบท พระเจ้าพรหมทัตมิได้พิทักษ์
รักษา ราษฎรถูกกดขี่ ด้วยภาษีอันไม่ชอบธรรม.
กลางคืนถูกโจรปล้น กลางวันถูกเจ้าหน้าที่กด
ขี่ด้วยภาษี อันไม่ชอบธรรม ในแว่นแคว้นของพระ
ราชาโกง มีคนอาธรรม์มากมาย เมื่อการครองชีพ
ลำบาก การเลี้ยงดูลูกเมียก็ลำบาก หญิงสาวจักมีผัว
ได้ที่ไหน.
[2426] ขอให้พระเจ้าปัญจาลราช จงถูกหอก
แทง ต้องนอนกลิ้งอยู่ในสงคราม เหมือนโคสาลิยะ
ถูกผาลแทง นอนอยู่ ดังคนกำพร้า ฉะนั้น.
[2427] เจ้าคนชาติชั่ว เจ้าโกรธพระเจ้าพรหม
ทัต โดยไม่เป็นธรรม เจ้าทำลายโคของตนเอง ไฉน
จึงมาสาปแช่ง พระราชาเล่า.
[2428] ดูก่อนพราหมณ์ เราโกรธพระเจ้า
พรหมทัต โดยชอบธรรม เพราะชาวชนบท พระ-

เจ้าพรหมทัต มิได้ทรงพิทักษ์รักษา ถูกเจ้าหน้าที่บ้าน
เมืองกดขี่ ด้วยภาษีที่ไม่เป็นธรรม.
กลางคืนถูกพวกโจรปล้น กลางวันถูกเจ้าหน้าที่
กดขี่ ด้วยภาษีอันไม่ชอบธรรม ในแคว้นของพระ
ราชาโกง มีคนอาธรรม์มากมาย.
แม่ครัวคงหุงต้มใหม่อีกเป็นแน่ จึงนำข้าวมาส่ง
ในเวลาสาย เรายังแลดูแม่ครัวมาส่งข้าวอยู่ โคสาลิยะ
จึงถูกผาลแทงเอา.
[2429] ขอให้พระเจ้าปัญจาลราช จงถูกฟัน
ด้วยดาบในสงคราม เดือดร้อนอยู่ เหมือนเราถูกแม่
โคนม ถีบในวันนี้ จนนมสดของเราหกไป ฉะนั้น.
[2430] การที่แม่โคนม ถีบเจ้าให้บาดเจ็บ น้ำ
นมหกไปนั้น เป็นความผิดอะไร ของพระเจ้าพรหม-
ทัต ท่านจึงติเตียนอยู่.
[2431] ดูก่อนพราหมณ์ พระเจ้าปัญจาละ
ควรจะได้รับความติเตียน เพราะชาวชนบท พระเจ้า
พรหมทัตมิได้พิทักษ์รักษา ถูกเจ้าหน้าที่กดขี่ด้วยภาษี
อันไม่เป็นธรรม.
อนึ่ง เวลากลางคืน ก็ถูกโจรปล้น กลางวันก็ถูก
กดขี่ รีดภาษีอันไม่เป็นธรรม ในแคว้นของพระราชา
โกง มีคนอาธรรม์มากมาย.

แม่โคเปรียว ดุร้าย เมื่อก่อนพวกเรามิได้รีดนม
มัน มาวันนี้ เราถูกพวกราชบุรุษ ผู้ต้องการน้ำนม
รีดนาทาเล้น จึงต้องรีดนมมันอยู่เดี๋ยวนี้.
[2432] ขอให้พระเจ้าปัญจาลราช จงพลัด
พรากจากราชโอรส วิ่งคร่ำครวญ เหมือนแม่โคกำพร้า
พลัดพรากจากลูก วิ่งคร่ำครวญอยู่ ฉะนั้น.
[2433] ในการที่แม่โคนม ของคนเลี้ยงโค
เที่ยววิ่งไปมา หรือร่ำร้องอยู่นี้ เป็นความผิดอะไร
ของพระเจ้าพรหมทัตเล่า.
[2434] ดูก่อนมหาพราหนณ์ ความผิดของ
พระเจ้าพรหมทัตมีแน่ เพราะชาวชนบท พระเจ้า
พรหมทัต มิได้พิทักษ์รักษา ถูกเจ้าหน้าที่กดขี่ ด้วย
ภาษีอันไม่ชอบธรรม.
กลางคืนก็ถูกโจรปล้น กลางวันก็ถูกเจ้าหน้าที่
กดขี่ ด้วยภาษีอันไม่ชอบธรรม ในแคว้นของพระรา-
ชาโกง มีคนอาธรรม์มากมาย ลูกโคของพวกเรายัง
ดื่มนมอยู่ ก็ต้องถูกฆ่าตาย เพราะต้องการฝักดาบ
อย่างไรล่ะ.
[2435] ขอให้พระเจ้าปัญจาลราซ พร้อมด้วย
พระราชโอรส จงถูกประหารในสนามรบ ให้ฝูงการุม
จิกกิน เหมือนเราผู้เกิดในป่า ถูกฝูงกาชาวบ้านจิก
ในวันนี้ ฉะนั้น.

[2436] เฮ้ยกบ ! พระราชาทั้งหลายในมนุษย-
โลก จะทรงจัดการพิทักษ์รักษาสัตว์ทั่วไปไม่ได้อยู่
เอง พระราชามิใช่เป็นอธรรมจารีบุคคล ด้วยเหตุที่ฝูง
กากินสัตว์เป็น เช่นพวกเจ้าเท่านั้น.
[2437] ท่านเป็นพรหมจารี ชาติอาธรรม์หนอ
จึงกล่าวยกย่องกษัตริย์อยู่ได้ เมื่อประชากรเป็นอันมาก
ถูกปล้นอยู่ ท่านยังบูชาพระราชา ผู้น่าตำหนิอย่างยิ่ง.
ดูก่อนพราหมณ์ ถ้าแว่นแคว้นนี้ พึงมีพระราชา
ดี ก็จะมั่งคั่งเบิกบาน ผ่องใส ฝูงกาก็จะได้กินก้อน
ข้าวที่ดี ๆ เป็นพลี ไม่ต้องกินสัตว์เป็นเช่นพวกเรา.
จบภัณฑุติณฑุกชาดกที่ 10

อรรถกถาภัณฑุติณฑุกชาดก

พระศาสดาเมื่อเสด็จประทับอยู่ พระเชตวันมหาวิหาร ทรงปรารภ
ราโชวาท ตรัสพระธรรมเทศนานี้ มีคำเริ่มต้นว่า อปฺปมาโท ดังนี้. ราโชวาท
มีพิสดารแล้วในหนหลัง.
ในอดีตกาล พระราชาทรงพระนามว่าปัญจาละ ดำรงอยู่ในอคติทรง
ประมาทเสวยราชสมบัติโดยอธรรม อยู่ในอุตตรปัญจาลนคร แคว้นกปิละ.
ครั้งนั้น อำมาตย์เป็นต้นของพระองค์ ก็เกิดเป็นคนอาธรรม์เสียทั้งหมด. ชาว
แว่นแคว้น ถูกบีบคั้นด้วยภาษีอากร ต้องพาลลูกเมียเที่ยวหลบหนี หลีกไป
ในป่า คล้ายฝูงมฤค. ในที่ที่เคยมีบ้าน ก็กลายเป็นที่มีบ้านร้าง. กลางวัน
ผู้คนไม่อาจอยู่บ้านเรือนได้ เพราะเกรงกลัวเจ้าหน้าที่บ้านเมือง พากันเอา
กิ่งหนามเป็นต้นล้อมเรือนไว้ เมื่ออรุณขึ้นก็หลบเข้าป่าไป. กลางวันเจ้าหน้าที่
ก็ริบยื้อแย่ง กลางคืนพวกโจรก็ปล้นก็ชิง.
คราวนั้น พระโพธิสัตว์บังเกิดเป็นรุกขเทวดา อยู่ที่ี่ภัณฑุติณฑุก-
พฤกษ์ภายนอกพระนคร. ทุกๆ ปีได้รับพลีกรรม มีราคาหนึ่งพันจากราชสำนัก.
รุกขเทวดาคิดว่า พระราชานี้ทรงประมาท เสวยราชสมบัติ สกลรัฐจักฉิบหาย
เว้นเราเสียแล้วไม่มีใครสามารถจะชักจูงให้พระราชาดำรงพระองค์ ในทางที่ถูก
ต้องได้ อนึ่ง พระองค์ก็ทรงมีอุปการะแก่เรา บูชาด้วยพลีกรรมพันหนึ่งทุกปีมา
เราจักถวายโอวาทพระองค์ท่าน. ในเวลากลางคืน รุกขเทวดาเข้าไปยังห้อง
พระบรรทมของพระราชา ยืนอยู่ข้างพระเศียร เปล่งรัศมียืนอยู่บนอากาศ.
พระราชาทอดพระเนตรเห็นเทวดารุ่งเรืองอยู่ คล้ายดวงอาทิตย์อ่อน ๆ จึง
ตรัสถามว่า ท่านเป็นใคร มาที่นี่เพราะเหตุอะไร ? รุกขเทวดาได้ยินพระราช-