3. โคสาลเถรคาถา
ว่าด้วยคาถาของพระโคสาลเถระ

[160] ได้ยินว่า พระโคสาลเถระได้ภาษิตคาถานี้ไว้ อย่างนี้ว่า
เราฉันข้าวมธุปายาส ที่พุ่มกอไผ่ แล้วพิจารณา
ความเกิดและความเสื่อมไปแห่งขันธ์ทั้งหลาย โดย
เคารพ จักกลับไปสู่สานุบรรพตที่เราเคยอยู่ แล้วเจริญ
วิเวกต่อไป.

อรรถกถาโคสาลเถรคาถา

คาถาของท่านพระโคสาลเถระเริ่มต้นว่า อหํ โข เวฬุคุมฺพสฺมึ.
เรื่องราวของท่านเป็นอย่างไร ?
แม้พระเถระนี้ ก็เป็นผู้มีอธิการอันกระทำไว้แล้ว ในพระพุทธเจ้า
องค์ก่อน ๆ สั่งสมกุศลอันเป็นอุปนิสัยแห่งพระนิพพานในภพนั้น ๆ ในกัปที่
91 แต่ภัทรกัปนี้ เห็นบังสุกุลจีวรของพระปัจเจกพุทธเจ้า ห้อยอยู่ที่โคนไม้
ที่ภูเขาลูกใดลูกหนึ่ง มีจิตเลื่อมใสว่า ผ้าบังสุกุลนี้ เป็นธงชัยของพระอรหันต์
หนอ ดังนี้แล้ว บูชาด้วยดอกไม้. ด้วยบุญกรรมนั้น ท่านไปบังเกิดในดาวดึงส์
พิภพ. จำเดิมแต่นั้น ก็ท่องเที่ยวไปในเทวดาและมนุษย์ทั้งหลาย เกิดใน
ตระกูลที่มั่งคั่ง แคว้นมคธ ในพุทธุปบาทกาลนี้ โดยนามมีชื่อว่า โคสาล
ก็เพราะเหตุที่ท่านมีความคุ้นเคย อันการทำไว้กับพระโสณโกฏิกัณณะ ครั้น
สดับว่า พระโสณโกฏิกัณณะนั้นบวชแล้ว เกิดความสลดใจว่า ก็ขึ้นชื่อว่า

พระโสณโกฏิกัณณะแม้นั้น มีสมบัติมาก ยังบวชไซร้ ส่วนตัวเราเล่ามีอะไร
เป็นเหตุ ดังนี้แล้ว บวชในสำนักของพระผู้มีพระภาคเจ้า เรียนกัมมัฏฐาน
อันเหมาะแก่จริยา (ของตน) เมื่อแสวงหาที่อยู่ ก็เลือกอยู่ที่ภูเขา ชื่อว่า สานุ
แห่งหนึ่ง ไม่ไกลจากบ้านเกิดของตน. มารดาของท่านถวายภิกษาทุก ๆ วัน.
วันหนึ่ง มารดาได้ถวายข้าวปายาส ที่เขาหุงด้วยน้ำผึ้งและน้ำตาลกรวด
แก่ท่านผู้เข้าไปสู่บ้านเพื่อบิณฑบาต ท่านรับข้าวมธุปายาสนั้นแล้ว นั่งฉัน
ที่โคนพุ่มไม้ไผ่แห่งใดแห่งหนึ่ง ใต้ร่มเงาของภูเขานั้น ล้างบาตรและมือแล้ว
เริ่มเจริญวิปัสสนา. ท่านเป็นผู้มีจิตตั้งมั่น เพราะมีกายและจิตสบาย โดยได้
โภชนะเป็นที่สบาย เมื่อญาณมีอุทยัพพยญาณเป็นต้น แข็งกล้าดำเนินไปอยู่
ขวนขวายวิปัสสนา แล้วยังภาวนาให้ถึงที่สุด ตามลำดับแห่งมรรค กระทำ
ให้แจ้งซึ่งพระอรหัต โดยไม่ยากลำบากเลย. สมดังคาถาประพันธ์ที่ท่าน
กล่าวไว้ในอปทานว่า
ในที่ไม่ไกลภูเขาหิมวันต์ มีภูเขาลูกหนึ่งชื่อ
อุทังคณะ ที่ภูเขานั้น เราได้เห็นผ้าบังสุกุลจีวรห้อยอยู่
บนยอดไม้ ครั้งนั้น เราร่าเริง มีจิตยินดี เลือกเก็บ
เอาดอกกระดึงทอง 3 ดอก มาบูชาผ้าบังสุกุลจีวร
ด้วยกรรมที่ทำไว้ดีแล้ว และด้วยการตั้งเจตน์จำนงไว้
เราละร่างมนุษย์แล้ว ได้ไปสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ ใน
กัปที่ 91 แต่ภัทรกัปนี้ เราได้ทำกรรมใดในกาลนั้น
เพราะบูชาธงชัยแห่งพระอรหันต์ เราไม่รู้จักทุคติเลย.
เราเผากิเลสทั้งหลายแล้ว ฯ ล ฯ คำสอนของพระ-
พุทธเจ้า เราทำสำเร็จแล้ว ดังนี้.

ก็ท่านครั้นบรรลุพระอรหัตแล้ว มีความประสงค์จะไปยังภูเขาชื่อว่า
สานุเท่านั้น เพื่อต้องการจะอยู่เป็นสุขในทิฎฐธรรม เมื่อจะประกาศข้อปฏิบัติ
ของตน จึงได้ภาษิตคาถาว่า
เราฉันข้าวมธุปายาส ที่พุ่มกอไผ่แล้ว พิจารณา
ความเกิดและความเสื่อมไปแห่งขันธ์ทั้งหลาย โดย
ความเคารพ จักกลับไปสู่สานุบรรพต ที่เราเคยอยู่
แล้วเจริญวิเวกต่อไป ดังนี้.
บรรดาบทเหล่านั้น บทว่า เวฬุคุมฺพสฺมึ ความว่า ใกล้พุ่มไม้ไผ่
คือที่ร่มเงา แห่งพุ่มไผ่นั้น.
บทว่า มธุปายาสํ ความว่า บริโภคข้าวปายาสที่เขาหุงด้วยน้ำผึ้ง.
บทว่า ปทกฺขิณํ ความว่า ด้วยการรับเอาโดยเบื้องขวา อธิบายว่า ด้วยการ
รับเอาพระโอวาทของพระศาสดาโดยชอบ.
บทว่า สมฺมสนฺโต ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ ความว่า พิจารณา
ความเกิดขึ้น และความสิ้นไปแห่งอุปาทานขันธ์ 5 อธิบายว่า แม้ถ้าว่า ทำกิจ
เสร็จแล้วในบัดนี้ แต่ต้องเริ่มตั้งวิปัสสนาเพื่อเข้าผลสมาบัติ.
บทว่า สานํ ปฏิคฺคณฺหิสฺสามิ ความว่า เราจักมุ่งไปสานุบรรพต
อันเราเคยอยู่แล้วในก่อน.
บทว่า วิเวกมนุพฺรูทเย ความว่า เพิ่มพูนปฏิปัสสัทธิวิเวก และ
กายวิเวกคือผลสมาบัติ หรือจักไป โดยมีการเพิ่มพูนวิเวกนั้นเป็นเหตุ. ก็
พระเถระครั้นกล่าวอย่างนี้แล้ว ไปที่สานุบรรพตนั้นนั่นแหละ. ก็คาถานี้แล
ได้เป็นคาถาพยากรณ์พระอรหัตผลของพระเถระนั้น.
จบอรรถกถาโคสาลเถรคาถา

4. สุคันธเถรคาถา
ว่าด้วยคาถาของพระสุคันธเถระ

[161] ได้ยินว่า พระสุคันธเถระได้ภาษิตคาถานี้ไว้ อย่างนี้ว่า
ภิกษุบวชยังไม่ครบพรรษา ได้เห็นธรรมเป็น
ธรรมดีงาม บรรลุวิชชา 3 ได้ทำคำสอนของพระ
พุทธเจ้า สำเร็จแล้ว.

อรรถกถาสุคันธเถรคาถา

คาถาของท่านพระสุคันธเถระเริ่มต้นว่า อนุวสฺสิโก ปพฺพชิโต.
เรื่องราวของท่านเป็นอย่างไร ?
ได้ยินว่า ในกัปที่ 92 นับแต่ภัทรกัปนี้ ท่านเกิดในกำเนิดมนุษย์
ในกาลของพระสัมมาสัมพุทธเจ้า ทรงพระนามว่า ติสสะ รู้เดียงสาแล้ว
เที่ยวไปล่าเนื้อในป่า. พระบรมศาสดา เสด็จไปแสดงรอยพระบาทให้ปรากฏ
เพื่อจะทรงอนุเคราะห์เขา.
เขาเห็นเจดีย์ คือ พระบาทของพระศาสดาแล้ว เพราะมีอธิการอัน
กระทำไว้แล้ว ในพระพุทธเจ้าองค์ก่อน ๆ จึงเกิดปีติโสมนัสว่า เท้าเหล่านี้
เป็นเท้าของบุคคลผู้เลิศในโลก พร้อมทั้งเทวโลก จึงถือเอาดอกหงอนไก่
มาทำการบูชา แล้วยังจิตให้เลื่อมใส. ด้วยบุญกรรมนั้น เขาเกิดในเทวโลก
จุติจากเทวโลกนั้นแล้ว หมั่นกระทำบุญ ท่องเที่ยวไปในเทวดาและมนุษย์