ตตฺริเม ภูตา – โสตาปนฺโน, โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน; สกทาคามี, สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน; อนาคามี, อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน; อรหา, อรหตฺตผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโนฯ ยมฺปิ, ภิกฺขเว, อยํ ธมฺมวินโย มหตํ ภูตานํ อาวาโส, ตตฺริเม ภูตา – โสตาปนฺโน, โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน…เป.… อรหา, อรหตผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน – อยํ, ภิกฺขเว, อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย อฏฺฐโม อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม, ยํ ทิสฺวา ทิสฺวา ภิกฺขู อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย อภิรมนฺติฯ ‘‘อิเม โข, ภิกฺขเว, อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย อฏฺฐ อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา, เย ทิสฺวา ทิสฺวา ภิกฺขู อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย อภิรมนฺตี’’ติฯ

อถ โข ภควา เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –

[อุทา. 45] ‘‘ฉนฺนมติวสฺสติ [สุฉนฺนมติวสฺสติ (ก.)], วิวฏํ นาติวสฺสติ;

ตสฺมา ฉนฺนํ วิวเรถ, เอวํ ตํ นาติวสฺสตี’’ติฯ

4. ปาติโมกฺขสวนารโห

[386] อถ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘นทานาหํ, ภิกฺขเว, อิโต ปรํ อุโปสถํ กริสฺสามิ, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิสฺสามิฯ ตุมฺเหวทานิ, ภิกฺขเว, อิโต ปรํ อุโปสถํ กเรยฺยาถ, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺยาถฯ อฏฺฐานเมตํ, ภิกฺขเว, อนวกาโส ยํ ตถาคโต อปริสุทฺธาย ปริสาย อุโปสถํ กเรยฺย, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺยฯ น จ, ภิกฺขเว [น จ ภิกฺขเว ภิกฺขุนา (สฺยา. กํ.)], สาปตฺติเกน ปาติโมกฺขํ โสตพฺพํฯ โย สุเณยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ อนุชานามิ, ภิกฺขเว, โย สาปตฺติโก ปาติโมกฺขํ สุณาติ, ตสฺส ปาติโมกฺขํ ฐเปตุํฯ เอวญฺจ ปน, ภิกฺขเว, ฐเปตพฺพํฯ ตทหุโปสเถ จาตุทฺทเส วา ปนฺนรเส วา ตสฺมิํ ปุคฺคเล สมฺมุขีภูเต สงฺฆมชฺเฌ อุทาหริตพฺพํ –

‘สุณาตุ เม ภนฺเต, สงฺโฆฯ อิตฺถนฺนาโม ปุคฺคโล สาปตฺติโก, ตสฺส ปาติโมกฺขํ ฐเปมิ, น ตสฺมิํ สมฺมุขีภูเต ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตพฺพ’นฺติ ฐปิตํ โหติ ปาติโมกฺข’’นฺติฯ

เตน โข ปน สมเยน ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู ‘นามฺเห โกจิ ชานาตี’ติ สาปตฺติกาว ปาติโมกฺขํ สุณนฺติฯ เถรา ภิกฺขู ปรจิตฺตวิทุโน ภิกฺขูนํ อาโรเจนฺติ – ‘‘อิตฺถนฺนาโม จ อิตฺถนฺนาโม จ, อาวุโส, ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู ‘นามฺเห โกจิ ชานาตี’ติ สาปตฺติกาว ปาติโมกฺขํ สุณนฺตี’’ติฯ อสฺโสสุํ โข ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู – ‘‘เถรา กิร ภิกฺขู ปรจิตฺตวิทุโน อมฺเห ภิกฺขูนํ อาโรเจนฺติ – อิตฺถนฺนาโม จ อิตฺถนฺนาโม จ, อาวุโส, ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู ‘นามฺเห โกจิ ชานาตี’ติ สาปตฺติกาว ปาติโมกฺขํ สุณนฺตี’’ติฯ

เต – ปุรมฺหากํ เปสลา ภิกฺขู ปาติโมกฺขํ ฐเปนฺตีติ – ปฏิกจฺเจว สุทฺธานํ ภิกฺขูนํ อนาปตฺติกานํ อวตฺถุสฺมิํ อการเณ ปาติโมกฺขํ ฐเปนฺติฯ เย เต ภิกฺขู อปฺปิจฺฉา…เป.… เต อุชฺฌายนฺติ ขิยฺยนฺติ วิปาเจนฺติ – ‘‘กถญฺหิ นาม ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู สุทฺธานํ ภิกฺขูนํ อนาปตฺติกานํ อวตฺถุสฺมิํ อการเณ ปาติโมกฺขํ ฐเปสฺสนฺตี’’ติ! อถ โข เต ภิกฺขู ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ…เป.… ‘‘สจฺจํ กิร, ภิกฺขเว, ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู สุทฺธานํ ภิกฺขูนํ อนาปตฺติกานํ อวตฺถุสฺมิํ อการเณ ปาติโมกฺขํ ฐเปนฺตี’’ติ? ‘‘สจฺจํ ภควา’’ติ…เป.… วิครหิตฺวา…เป.… ธมฺมิํ กถํ กตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘น, ภิกฺขเว, สุทฺธานํ ภิกฺขูนํ อนาปตฺติกานํ อวตฺถุสฺมิํ อการเณ ปาติโมกฺขํ ฐเปตพฺพํฯ โย ฐเปยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส’’ฯ

5. ธมฺมิกาธมฺมิกปาติโมกฺขฏฺฐปนํ

[387] ‘‘เอกํ , ภิกฺขเว, อธมฺมิกํ ปาติโมกฺขฏฺฐปนํ, เอกํ ธมฺมิกํ; ปาติโมกฺขฏฺฐปนํ [เอกํ ธมฺมิกํ (สี. สฺยา.)], ทฺเว อธมฺมิกานิ; ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิ, ทฺเว ธมฺมิกานิ; ตีณิ อธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิ, ตีณิ ธมฺมิกานิ, จตฺตาริ อธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิ, จตฺตาริ ธมฺมิกานิ; ปญฺจ อธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิ, ปญฺจ ธมฺมิกานิ; ฉ อธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิ, ฉ ธมฺมิกานิ; สตฺต อธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิ, สตฺต ธมฺมิกานิ; อฏฺฐ อธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิ, อฏฺฐ ธมฺมิกานิ; นว อธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิ , นว ธมฺมิกานิ; ทส อธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิ, ทส ธมฺมิกานิฯ

‘‘กตมํ เอกํ อธมฺมิกํ ปาติโมกฺขฏฺฐปนํ? อมูลิกาย สีลวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ – อิทํ เอกํ อธมฺมิกํ ปาติโมกฺขฏฺฐปนํฯ กตมํ เอกํ ธมฺมิกํ ปาติโมกฺขฏฺฐปนํ? สมูลิกาย สีลวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ – อิทํ เอกํ ธมฺมิกํ ปาติโมกฺขฏฺฐปนํฯ

‘‘กตมานิ ทฺเว อธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิ? อมูลิกาย สีลวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ, อมูลิกาย อาจารวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ – อิมานิ ทฺเว อธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิฯ กตมานิ ทฺเว ธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิ? สมูลิกาย สีลวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ, สมูลิกาย อาจารวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ – อิมานิ ทฺเว ธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิฯ

‘‘กตมานิ ตีณิ อธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิ? อมูลิกาย สีลวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ, อมูลิกาย อาจารวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ, อมูลิกาย ทิฏฺฐิวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ – อิมานิ ตีณิ อธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิฯ กตมานิ ตีณิ ธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิ? สมูลิกาย สีลวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ, สมูลิกาย อาจารวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ, สมูลิกาย ทิฏฺฐิวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ – อิมานิ ตีณิ ธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิฯ

‘‘กตมานิ จตฺตาริ อธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิ? อมูลิกาย สีลวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ, อมูลิกาย อาจารวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ, อมูลิกาย ทิฏฺฐิวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ, อมูลิกาย อาชีววิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ – อิมานิ จตฺตาริ อธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิฯ กตมานิ จตฺตาริ ธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิ? สมูลิกาย สีลวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ, สมูลิกาย อาจารวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ, สมูลิกาย ทิฏฺฐิวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ, สมูลิกาย อาชีววิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ – อิมานิ จตฺตาริ ธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิฯ

‘‘กตมานิ ปญฺจ อธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิ? อมูลเกน ปาราชิเกน ปาติโมกฺขํ ฐเปติ, อมูลเกน สงฺฆาทิเสเสน…เป.… อมูลเกน ปาจิตฺติเยน… อมูลเกน ปาฏิเทสนีเยน… อมูลเกน ทุกฺกเฏน ปาติโมกฺขํ ฐเปติ – อิมานิ ปญฺจ อธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิฯ กตมานิ ปญฺจ ธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิ? สมูลเกน ปาราชิเกน ปาติโมกฺขํ ฐเปติ, สมูลเกน สงฺฆาทิเสเสน…เป.… ปาจิตฺติเยน… ปาฏิเทสนีเยน… ทุกฺกเฏน ปาติโมกฺขํ ฐเปติ – อิมานิ ปญฺจ ธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิฯ

‘‘กตมานิ ฉ อธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิ? อมูลิกาย สีลวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ อกตาย, อมูลิกาย สีลวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ กตาย; อมูลิกาย อาจารวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ อกตาย, อมูลิกาย อาจารวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ กตาย; อมูลิกาย ทิฏฺฐิวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ อกตาย, อมูลิกาย ทิฏฺฐิวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ กตาย – อิมานิ ฉ อธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิฯ กตมานิ ฉ ธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิ? สมูลิกาย สีลวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ อกตาย, สมูลิกาย สีลวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ กตาย; สมูลิกาย อาจารวิปตฺติยา…เป.… ทิฏฺฐิวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ อกตาย…เป.… กตาย – อิมานิ ฉ ธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิฯ

‘‘กตมานิ สตฺต อธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิ? อมูลเกน ปาราชิเกน ปาติโมกฺขํ ฐเปติ, อมูลเกน สงฺฆาทิเสเสน…เป.… ถุลฺลจฺจเยน ปาจิตฺติเยน ปาฏิเทสนีเยน ทุกฺกเฏน ทุพฺภาสิเตน ปาติโมกฺขํ ฐเปติ – อิมานิ สตฺต อธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิฯ กตมานิ สตฺต ธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิ? สมูลเกน ปาราชิเกน ปาติโมกฺขํ ฐเปติ, สมูลเกน สงฺฆาทิเสเสน…เป.… ถุลฺลจฺจเยน ปาจิตฺติเยน ปาฏิเทสนีเยน ทุกฺกเฏน ทุพฺภาสิเตน ปาติโมกฺขํ ฐเปติ – อิมานิ สตฺต ธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิฯ

‘‘กตมานิ อฏฺฐ อธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิ? อมูลิกาย สีลวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ อกตาย, อมูลิกาย สีลวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ กตาย; อมูลิกาย อาจารวิปตฺติยา …เป.… ทิฏฺฐิวิปตฺติยา…เป.… อาชีววิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ อกตาย…เป.… กตาย – อิมานิ อฏฺฐ อธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิฯ

กตมานิ อฏฺฐ ธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิ? สมูลิกาย สีลวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ อกตาย, สมูลิกาย สีลวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ กตาย; สมูลิกาย อาจารวิปตฺติยา…เป.… ทิฏฺฐิวิปตฺติยา…เป.… อาชีววิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ อกตาย…เป.… กตายฯ อิมานิ อฏฺฐ ธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิฯ

‘‘กตมานิ นว อธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิ? อมูลิกาย สีลวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ อกตาย, อมูลิกาย สีลวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ กตาย, อมูลิกาย สีลวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ กตากตาย; อมูลิกาย อาจารวิปตฺติยา…เป.… ทิฏฺฐิวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ อกตาย…เป.… กตาย…เป.… กตากตาย อิมานิ นว อธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิฯ กตมานิ นว ธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิ? สมูลิกาย สีลวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ อกตาย, สมูลิกาย สีลวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ กตาย, สมูลิกาย สีลวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ กตากตาย; สมูลิกาย อาจารวิปตฺติยา…เป.… ทิฏฺฐิวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ ฐเปติ อกตาย…เป.… กตาย – กตากตาย…เป.… อิมานิ นว ธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิฯ

‘‘กตมานิ ทส อธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิ? น ปาราชิโก ตสฺสํ ปริสายํ นิสินฺโน โหติ, น ปาราชิกกถา วิปฺปกตา โหติ; น สิกฺขํ ปจฺจกฺขาตโก ตสฺสํ ปริสายํ นิสินฺโน โหติ, น สิกฺขํ ปจฺจกฺขาตกถา วิปฺปกตา โหติ; ธมฺมิกํ สามคฺคิํ อุเปติ, น ธมฺมิกํ สามคฺคิํ ปจฺจาทิยติ, น ธมฺมิกาย สามคฺคิยา ปจฺจาทานกถา วิปฺปกตา โหติ; น สีลวิปตฺติยา ทิฏฺฐสุตปริสงฺกิโต โหติ, น อาจารวิปตฺติยา ทิฏฺฐสุตปริสงฺกิโต โหติ, น ทิฏฺฐิวิปตฺติยา ทิฏฺฐสุตปริสงฺกิโต โหติ – อิมานิ ทส อธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิฯ กตมานิ ทส ธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิ? ปาราชิโก ตสฺสํ ปริสายํ นิสินฺโน โหติ, ปาราชิกกถา วิปฺปกตา โหติ; สิกฺขํ ปจฺจกฺขาตโก ตสฺสํ ปริสายํ นิสินฺโน โหติ, สิกฺขํ ปจฺจกฺขาตกถา วิปฺปกตา โหติ; ธมฺมิกํ สามคฺคิํ น อุเปติ, ธมฺมิกํ สามคฺคิํ ปจฺจาทิยติ, ธมฺมิกาย สามคฺคิยา ปจฺจาทานกถา วิปฺปกตา โหติ; สีลวิปตฺติยา ทิฏฺฐสุตปริสงฺกิโต โหติ, อาจารวิปตฺติยา ทิฏฺฐสุตปริสงฺกิโต โหติ, ทิฏฺฐิวิปตฺติยา ทิฏฺฐสุตปริสงฺกิโต โหติ – อิมานิ ทส ธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิฯ