ทุกฺขํ หิริ อปิธานํ, อนาจารญฺจ อาจรุํ;

โลหภณฺฑํ อนุญฺญาสิ, ฐปยิตฺวา ปหรณิํฯ

ฐปยิตฺวา สนฺทิปลฺลงฺกํ, ทารุปตฺตญฺจ ปาทุกํ;

สพฺพํ ทารุมยํ ภณฺฑํ, อนุญฺญาสิ มหามุนิฯ

กตกํ กุมฺภการญฺจ, ฐปยิตฺวา ตถาคโต;

สพฺพมฺปิ มตฺติกาภณฺฑํ, อนุญฺญาสิ อนุกมฺปโกฯ

ยสฺส วตฺถุสฺส นิทฺเทโส, ปุริเมน ยทิ สมํ;

ตมฺปิ สํขิตฺตํ อุทฺทาเน, นยโต ตํ วิชานิยาฯ

เอวํ ทสสตา วตฺถู, วินเย ขุทฺทกวตฺถุเก;

สทฺธมฺมฏฺฐิติโก เจว, เปสลานญฺจนุคฺคโหฯ

สุสิกฺขิโต วินยธโร, หิตจิตฺโต สุเปสโล;

ปทีปกรโณ ธีโร, ปูชารโห พหุสฺสุโตติฯ

ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธกํ นิฏฺฐิตํฯ

6. เสนาสนกฺขนฺธกํ

1. ปฐมภาณวาโร

วิหารานุชานนํ

[294] เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเปฯ เตน โข ปน สมเยน ภควตา ภิกฺขูนํ เสนาสนํ อปญฺญตฺตํ โหติฯ เต จ ภิกฺขู ตหํ ตหํ วิหรนฺติ – อรญฺเญ, รุกฺขมูเล, ปพฺพเต, กนฺทรายํ, คิริคุหายํ, สุสาเน, วนปตฺเถ, อชฺโฌกาเส, ปลาลปุญฺเชฯ เต กาลสฺเสว ตโต ตโต อุปนิกฺขมนฺติ – อรญฺญา รุกฺขมูลา ปพฺพตา กนฺทรา คิริคุหา สุสานา วนปตฺถา อชฺโฌกาสา ปลาลปุญฺชา, ปาสาทิเกน อภิกฺกนฺเตน ปฏิกฺกนฺเตน, อาโลกิเตน วิโลกิเตน, สมิญฺชิเตน ปสาริเตน, โอกฺขิตฺตจกฺขู, อิริยาปถสมฺปนฺนาฯ เตน โข ปน สมเยน ราชคหโก เสฏฺฐี [เสฏฺฐิ (ก.)] กาลสฺเสว อุยฺยานํ อคมาสิฯ อทฺทสา โข ราชคหโก เสฏฺฐี เต ภิกฺขู กาลสฺเสว ตโต ตโต อุปนิกฺขมนฺเต – อรญฺญา รุกฺขมูลา ปพฺพตา กนฺทรา คิริคุหา สุสานา วนปตฺถา อชฺโฌกาสา ปลาลปุญฺชา, ปาสาทิเกน อภิกฺกนฺเตน ปฏิกฺกนฺเตน, อาโลกิเตน วิโลกิเตน, สมิญฺชิเตน ปสาริเตน, โอกฺขิตฺตจกฺขู, อิริยาปถสมฺปนฺเนฯ ทิสฺวานสฺส จิตฺตํ ปสีทิฯ อถ โข ราชคหโก เสฏฺฐี เยน เต ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา เต ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘สจาหํ, ภนฺเต, วิหาเร การาเปยฺยํ, วเสยฺยาถ เม วิหาเรสู’’ติ? ‘‘น โข, คหปติ, ภควตา วิหารา อนุญฺญาตา’’ติฯ ‘‘เตน หิ, ภนฺเต, ภควนฺตํ ปฏิปุจฺฉิตฺวา มม อาโรเจยฺยาถา’’ติฯ ‘‘เอวํ คหปตี’’ติ โข เต ภิกฺขู ราชคหกสฺส เสฏฺฐิสฺส ปฏิสฺสุตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิํสุ, อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘ราชคหโก, ภนฺเต, เสฏฺฐี วิหาเร การาเปตุกาโมฯ กถํ นุ โข, ภนฺเต, อมฺเหหิ [ภนฺเต (สี. ก.)] ปฏิปชฺชิตพฺพ’’นฺติ? อถ โข ภควา เอตสฺมิํ นิทาเน เอตสฺมิํ ปกรเณ ธมฺมิํ กถํ กตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปญฺจ เลณานิ [ปญฺจ เสนาสนานิ (สฺยา.)] – วิหารํ, อฑฺฒโยคํ, ปาสาทํ, หมฺมิยํ, คุห’’นฺติฯ

อถ โข เต ภิกฺขู เยน ราชคหโก เสฏฺฐี เตนุปสงฺกมิํสุ, อุปสงฺกมิตฺวา ราชคหกํ เสฏฺฐิํ เอตทโวจุํ – ‘‘อนุญฺญาตา โข, คหปติ, ภควตา วิหารา; ยสฺสทานิ กาลํ มญฺญสี’’ติฯ อถ โข ราชคหโก เสฏฺฐี เอกาเหเนว สฏฺฐิวิหาเร ปติฏฺฐาเปสิฯ อถ โข ราชคหโก เสฏฺฐี เต สฏฺฐิวิหาเร ปริโยสาเปตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ราชคหโก เสฏฺฐี ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อธิวาเสตุ เม, ภนฺเต, ภควา สฺวาตนาย ภตฺตํ สทฺธิํ ภิกฺขุสงฺเฆนา’’ติฯ อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวนฯ อถ โข ราชคหโก เสฏฺฐี ภควโต อธิวาสนํ วิทิตฺวา อุฏฺฐายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิฯ

อถ โข ราชคหโก เสฏฺฐี ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน ปณีตํ ขาทนียํ โภชนียํ ปฏิยาทาเปตฺวา ภควโต กาลํ อาโรจาเปสิ – ‘‘กาโล, ภนฺเต, นิฏฺฐิตํ ภตฺต’’นฺติฯ อถ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน ราชคหกสฺส เสฏฺฐิสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทิ สทฺธิํ ภิกฺขุสงฺเฆนฯ อถ โข ราชคหโก เสฏฺฐี พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน สหตฺถา สนฺตปฺเปตฺวา สมฺปวาเรตฺวา, ภควนฺตํ ภุตฺตาวิํ โอนีตปตฺตปาณิํ, เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ราชคหโก เสฏฺฐี ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เอเต เม, ภนฺเต, สฏฺฐิวิหารา ปุญฺญตฺถิเกน สคฺคตฺถิเกน การาปิตาฯ กถาหํ, ภนฺเต, เตสุ วิหาเรสุ ปฏิปชฺชามี’’ติ? ‘‘เตน หิ ตฺวํ, คหปติ, เต สฏฺฐิวิหาเร อาคตานาคตสฺส จาตุทฺทิสสฺส สงฺฆสฺส ปติฏฺฐาเปหี’’ติฯ ‘‘เอวํ ภนฺเต’’ติ โข ราชคหโก เสฏฺฐี ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา เต สฏฺฐิวิหาเร อาคตานาคตสฺส จาตุทฺทิสสฺส สงฺฆสฺส ปติฏฺฐาเปสิฯ

[295] อถ โข ภควา ราชคหกํ เสฏฺฐิํ อิมาหิ คาถาหิ อนุโมทิ –

‘‘สีตํ อุณฺหํ ปฏิหนฺติ [ปฏิหนติ (ก.)], ตโต วาฬมิคานิ จ;

สรีสเป จ มกเส, สิสิเร จาปิ วุฏฺฐิโยฯ

‘‘ตโต วาตาตโป โฆเร, สญฺชาโต [วาตาตเป โฆเร, สญฺชาเต (ก. สทฺทนีติ)] ปฏิหญฺญติ;

เลณตฺถญฺจ สุขตฺถญฺจ, ฌายิตุญฺจ วิปสฺสิตุํฯ

‘‘วิหารทานํ สงฺฆสฺส, อคฺคํ พุทฺเธน [พุทฺเธหิ (สฺยา.)] วณฺณิตํ;

ตสฺมา หิ ปณฺฑิโต, โปโส สมฺปสฺสํ อตฺถมตฺตโนฯ

‘‘วิหาเร การเย รมฺเม, วาสเยตฺถ พหุสฺสุเต;

เตสํ อนฺนญฺจ ปานญฺจ, วตฺถเสนาสนานิ จ;

ทเทยฺย อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสาฯ

‘‘เต ตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺติ, สพฺพทุกฺขาปนูทนํ;

ยํ โส ธมฺมํ อิธญฺญาย, ปรินิพฺพาติ อนาสโว’’ติฯ

อถ โข ภควา ราชคหกํ เสฏฺฐิํ อิมาหิ คาถาหิ อนุโมทิตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามิฯ

[296] อสฺโสสุํ โข มนุสฺสา – ‘‘ภควตา กิร วิหารา อนุญฺญาตา’’ติ สกฺกจฺจํ [เต สกฺกจฺจํ (สฺยา. กํ.)] วิหาเร การาเปนฺติฯ เต วิหารา อกวาฏกา โหนฺติ; อหีปิ วิจฺฉิกาปิ สตปทิโยปิ ปวิสนฺติฯ ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, กวาฏ’’นฺติฯ ภิตฺติฉิทฺทํ กริตฺวา วลฺลิยาปิ รชฺชุยาปิ กวาฏํ พนฺธนฺติฯ อุนฺทูเรหิปิ อุปจิกาหิปิ ขชฺชนฺติฯ ขยิตพนฺธนานิ กวาฏานิ ปตนฺติฯ ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปิฏฺฐสงฺฆาฏํ อุทุกฺขลิกํ อุตฺตรปาสก’’นฺติ ฯ กวาฏา น ผุสียนฺติฯ ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อาวิญฺฉนจฺฉิทฺทํ อาวิญฺฉนรชฺชุ’’นฺติฯ กวาฏา น ถกิยนฺติฯ ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อคฺคฬวฏฺฏิํ กปิสีสกํ สูจิกํ ฆฏิก’’นฺติฯ

เตน โข ปน สมเยน ภิกฺขู น สกฺโกนฺติ กวาฏํ อปาปุริตุํฯ ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ตาฬจฺฉิทฺทํฯ ตีณิ ตาฬานิ – โลหตาฬํ, กฏฺฐตาฬํ, วิสาณตาฬ’’นฺติฯ เยหิ [เยปิ (สี. สฺยา.)] เต อุคฺฆาเฏตฺวา ปวิสนฺติ [วิสาณตาฬํ, เยหิ เต อุคฺฆาเฏตฺวา ปวิสนฺตีติ (ก.)], วิหารา อคุตฺตา โหนฺติฯ ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ยนฺตกํ สูจิก’’นฺติฯ