‘‘ทานํ สีลญฺจ เนกฺขมฺมํ, ปญฺญาวีริยญฺจ กีทิสํ;

ขนฺติสจฺจมธิฏฺฐานํ, เมตฺตุเปกฺขา จ กีทิสาฯ

[77]

‘‘ทส ปารมี ตยา ธีร, กีทิสี โลกนายก;

กถํ อุปปารมี ปุณฺณา, ปรมตฺถปารมี กถํ’’ฯ

[78]

ตสฺส ปุฏฺโฐ วิยากาสิ, กรวีกมธุรคิโร;

นิพฺพาปยนฺโต หทยํ, หาสยนฺโต สเทวกํฯ

[79]

อตีตพุทฺธานํ ชินานํ เทสิตํ, นิกีลิตํ [นิกีฬิตํ (ก.)] พุทฺธปรมฺปราคตํ;

ปุพฺเพนิวาสานุคตาย พุทฺธิยา, ปกาสยี โลกหิตํ สเทวเกฯ

[80]

‘‘ปีติปาโมชฺชชนนํ, โสกสลฺลวิโนทนํ;

สพฺพสมฺปตฺติปฏิลาภํ, จิตฺตีกตฺวา สุณาถ เมฯ

[81]

‘‘มทนิมฺมทนํ โสกนุทํ, สํสารปริโมจนํ;

สพฺพทุกฺขกฺขยํ มคฺคํ, สกฺกจฺจํ ปฏิปชฺชถา’’ติฯ

รตนจงฺกมนกณฺโฑ นิฏฺฐิโตฯ

2. สุเมธปตฺถนากถา

[1]

กปฺเป จ สตสหสฺเส, จตุโร จ อสงฺขิเย;

อมรํ นาม นครํ, ทสฺสเนยฺยํ มโนรมํฯ

[2]

ทสหิ สทฺเทหิ อวิวิตฺตํ, อนฺนปานสมายุตํ;

หตฺถิสทฺทํ อสฺสสทฺทํ, เภริสงฺขรถานิ จ;

ขาทถ ปิวถ เจว, อนฺนปาเนน โฆสิตํฯ

[3]

นครํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนํ, สพฺพกมฺมมุปาคตํ;

สตฺตรตนสมฺปนฺนํ, นานาชนสมากุลํ;

สมิทฺธํ เทวนครํว, อาวาสํ ปุญฺญกมฺมินํฯ

[4]

นคเร อมรวติยา, สุเมโธ นาม พฺราหฺมโณ;

อเนกโกฏิสนฺนิจโย, ปหูตธนธญฺญวาฯ

[5]

อชฺฌายโก มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;

ลกฺขเณ อิติหาเส จ, สธมฺเม ปารมิํ คโตฯ

[6]

รโหคโต นิสีทิตฺวา, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา;

‘‘ทุกฺโข ปุนพฺภโว นาม, สรีรสฺส จ เภทนํฯ

[7]

‘‘ชาติธมฺโม ชราธมฺโม, พฺยาธิธมฺโม สหํ [จหํ (สี. สฺยา.)] ตทา;

อชรํ อมตํ เขมํ, ปริเยสิสฺสามิ นิพฺพุติํฯ

[8]

‘‘ยํนูนิมํ ปูติกายํ, นานากุณปปูริตํ;

ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺเฉยฺยํ, อนเปกฺโข อนตฺถิโกฯ

[9]

‘‘อตฺถิ เหหิติ โส มคฺโค, น โส สกฺกา น เหตุเย;

ปริเยสิสฺสามิ ตํ มคฺคํ, ภวโต ปริมุตฺติยาฯ

[10]

‘‘ยถาปิ ทุกฺเข วิชฺชนฺเต, สุขํ นามปิ วิชฺชติ;

เอวํ ภเว วิชฺชมาเน, วิภโวปิ อิจฺฉิตพฺพโกฯ

[11]

‘‘ยถาปิ อุณฺเห วิชฺชนฺเต, อปรํ วิชฺชติ สีตลํ;

เอวํ ติวิธคฺคิ วิชฺชนฺเต, นิพฺพานํ อิจฺฉิตพฺพกํฯ

[12]

‘‘ยถาปิ ปาเป วิชฺชนฺเต, กลฺยาณมปิ วิชฺชติ;

เอวเมว ชาติ วิชฺชนฺเต, อชาติปิจฺฉิตพฺพกํฯ

[13]

‘‘ยถา คูถคโต ปุริโส, ตฬากํ ทิสฺวาน ปูริตํ;

น คเวสติ ตํ ตฬากํ, น โทโส ตฬากสฺส โสฯ

[14]

‘‘เอวํ กิเลสมลโธว, วิชฺชนฺเต อมตนฺตเฬ;

น คเวสติ ตํ ตฬากํ, น โทโส อมตนฺตเฬฯ

[15]

‘‘ยถา อรีหิ ปริรุทฺโธ, วิชฺชนฺเต คมนมฺปเถ;

น ปลายติ โส ปุริโส, น โทโส อญฺชสสฺส โสฯ

[16]

‘‘เอวํ กิเลสปริรุทฺโธ, วิชฺชมาเน สิเว ปเถ;

น คเวสติ ตํ มคฺคํ, น โทโส สิวมญฺชเสฯ

[17]

‘‘ยถาปิ พฺยาธิโต ปุริโส, วิชฺชมาเน ติกิจฺฉเก;

น ติกิจฺฉาเปติ ตํ พฺยาธิํ, น โทโส โส ติกิจฺฉเกฯ

[18]

‘‘เอวํ กิเลสพฺยาธีหิ, ทุกฺขิโต ปริปีฬิโต;

น คเวสติ ตํ อาจริยํ, น โทโส โส วินายเกฯ

[19]

‘‘ยถาปิ กุณปํ ปุริโส, กณฺเฐ พนฺธํ ชิคุจฺฉิย;

โมจยิตฺวาน คจฺเฉยฺย, สุขี เสรี สยํวสีฯ

[20]

‘‘ตเถวิมํ ปูติกายํ, นานากุณปสญฺจยํ;

ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺเฉยฺยํ, อนเปกฺโข อนตฺถิโกฯ

[21]

‘‘ยถา อุจฺจารฏฺฐานมฺหิ, กรีสํ นรนาริโย;

ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺฉนฺติ, อนเปกฺขา อนตฺถิกาฯ

[22]

‘‘เอวเมวาหํ อิมํ กายํ, นานากุณปปูริตํ;

ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺฉิสฺสํ, วจฺจํ กตฺวา ยถา กุฏิํฯ

[23]

‘‘ยถาปิ ชชฺชรํ นาวํ, ปลุคฺคํ อุทคาหินิํ [อุทกคาหิณิํ (สี.), อุทกคาหินิํ (สฺยา.)];

สามี ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉนฺติ, อนเปกฺขา อนตฺถิกาฯ

[24]

‘‘เอวเมวาหํ อิมํ กายํ, นวจฺฉิทฺทํ ธุวสฺสวํ;

ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺฉิสฺสํ, ชิณฺณนาวํว สามิกาฯ

[25]

‘‘ยถาปิ ปุริโส โจเรหิ, คจฺฉนฺโต ภณฺฑมาทิย;

ภณฺฑจฺเฉทภยํ ทิสฺวา, ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺฉติฯ

[26]

‘‘เอวเมว อยํ กาโย, มหาโจรสโม วิย;

ปหายิมํ คมิสฺสามิ, กุสลจฺเฉทนา ภยา’’ฯ

[27]

เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน, เนกโกฏิสตํ ธนํ;

นาถานาถานํ ทตฺวาน, หิมวนฺตมุปาคมิํฯ

[28]

หิมวนฺตสฺสาวิทูเร, ธมฺมิโก นาม ปพฺพโต;

อสฺสโม สุกโต มยฺหํ, ปณฺณสาลา สุมาปิตาฯ

[29]

จงฺกมํ ตตฺถ มาเปสิํ, ปญฺจโทสวิวชฺชิตํ;

อฏฺฐคุณสมูเปตํ, อภิญฺญาพลมาหริํฯ

[30]

สาฏกํ ปชหิํ ตตฺถ, นวโทสมุปาคตํ;

วากจีรํ นิวาเสสิํ, ทฺวาทสคุณมุปาคตํฯ

[31]

อฏฺฐโทสสมากิณฺณํ , ปชหิํ ปณฺณสาลกํ;

อุปาคมิํ รุกฺขมูลํ, คุเณ ทสหุปาคตํฯ

[32]

วาปิตํ โรปิตํ ธญฺญํ, ปชหิํ นิรวเสสโต;

อเนกคุณสมฺปนฺนํ, ปวตฺตผลมาทิยิํฯ

[33]

ตตฺถปฺปธานํ ปทหิํ, นิสชฺชฏฺฐานจงฺกเม;

อพฺภนฺตรมฺหิ สตฺตาเห, อภิญฺญาพลปาปุณิํฯ

[34]

เอวํ เม สิทฺธิปฺปตฺตสฺส, วสีภูตสฺส สาสเน;

ทีปงฺกโร นาม ชิโน, อุปฺปชฺชิ โลกนายโกฯ

[35]

อุปฺปชฺชนฺเต จ ชายนฺเต, พุชฺฌนฺเต ธมฺมเทสเน;

จตุโร นิมิตฺเต นาทฺทสํ, ฌานรติสมปฺปิโตฯ

[36]

ปจฺจนฺตเทสวิสเย, นิมนฺเตตฺวา ตถาคตํ;

ตสฺส อาคมนํ มคฺคํ, โสเธนฺติ ตุฏฺฐมานสาฯ

[37]

อหํ เตน สมเยน, นิกฺขมิตฺวา สกสฺสมา;

ธุนนฺโต วากจีรานิ, คจฺฉามิ อมฺพเร ตทาฯ

[38]

เวทชาตํ ชนํ ทิสฺวา, ตุฏฺฐหฏฺฐํ ปโมทิตํ;

โอโรหิตฺวาน คคนา, มนุสฺเส ปุจฺฉิ ตาวเทฯ

[39]

‘‘ตุฏฺฐหฏฺโฐ ปมุทิโต, เวทชาโต มหาชโน;

กสฺส โสธียติ มคฺโค, อญฺชสํ วฏุมายนํ’’ฯ

[40]

เต เม ปุฏฺฐา วิยากํสุ, ‘‘พุทฺโธ โลเก อนุตฺตโร;

ทีปงฺกโร นาม ชิโน, อุปฺปชฺชิ โลกนายโก;

ตสฺส โสธียติ มคฺโค, อญฺชสํ วฏุมายนํ’’ฯ

[41]

พุทฺโธติวจนํ [พุทฺโธติ มม (สี. สฺยา. ก.)] สุตฺวาน, ปีติ อุปฺปชฺชิ ตาวเท;

พุทฺโธ พุทฺโธติ กถยนฺโต, โสมนสฺสํ ปเวทยิํฯ

[42]

ตตฺถ ฐตฺวา วิจินฺเตสิํ, ตุฏฺโฐ สํวิคฺคมานโส;

‘‘อิธ พีชานิ โรปิสฺสํ, ขโณ เว มา อุปจฺจคาฯ

[43]

‘‘ยทิ พุทฺธสฺส โสเธถ, เอโกกาสํ ททาถ เม;

อหมฺปิ โสธยิสฺสามิ, อญฺชสํ วฏุมายนํ’’ฯ

[44]

อทํสุ เต มโมกาสํ, โสเธตุํ อญฺชสํ ตทา;

พุทฺโธ พุทฺโธติ จินฺเตนฺโต, มคฺคํ โสเธมหํ ตทาฯ

[45]

อนิฏฺฐิเต มโมกาเส, ทีปงฺกโร มหามุนิ;

จตูหิ สตสหสฺเสหิ, ฉฬภิญฺเญหิ ตาทิหิ;

ขีณาสเวหิ วิมเลหิ, ปฏิปชฺชิ อญฺชสํ ชิโนฯ

[46]

ปจฺจุคฺคมนา วตฺตนฺติ, วชฺชนฺติ เภริโย พหู;

อาโมทิตา นรมรู, สาธุการํ ปวตฺตยุํฯ

[47]

เทวา มนุสฺเส ปสฺสนฺติ, มนุสฺสาปิ จ เทวตา;

อุโภปิ เต ปญฺชลิกา, อนุยนฺติ ตถาคตํฯ

[48]

เทวา ทิพฺเพหิ ตุริเยหิ, มนุสฺสา มานุเสหิ จ [มานุสฺสเกหิ จ มานุสเกหิ จ (สฺยา. ก.)];

อุโภปิ เต วชฺชยนฺตา, อนุยนฺติ ตถาคตํฯ

[49]

ทิพฺพํ มนฺทารวํ ปุปฺผํ, ปทุมํ ปาริฉตฺตกํ;

ทิโสทิสํ โอกิรนฺติ, อากาสนภคตา มรูฯ

[50]

ทิพฺพํ จนฺทนจุณฺณญฺจ, วรคนฺธญฺจ เกวลํ;

ทิโสทิสํ โอกิรนฺติ, อากาสนภคตา [อากาเส นภคา (สฺยา.)] มรูฯ

[51]

จมฺปกํ สรลํ นีปํ, นาคปุนฺนาคเกตกํ;

ทิโสทิสํ อุกฺขิปนฺติ, ภูมิตลคตา นราฯ

[52]

เกเส มุญฺจิตฺวาหํ ตตฺถ, วากจีรญฺจ จมฺมกํ;

กลเล ปตฺถริตฺวาน, อวกุชฺโช นิปชฺชหํฯ

[53]

‘‘อกฺกมิตฺวาน มํ พุทฺโธ, สห สิสฺเสหิ คจฺฉตุ;

มา นํ กลเล อกฺกมิตฺถ, หิตาย เม ภวิสฺสติ’’ฯ

[54]

ปถวิยํ นิปนฺนสฺส, เอวํ เม อาสิ เจตโส;

‘‘อิจฺฉมาโน อหํ อชฺช, กิเลเส ฌาปเย มมฯ

[55]

‘‘กิํ เม อญฺญาตเวเสน, ธมฺมํ สจฺฉิกเตนิธ;

สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตฺวา, พุทฺโธ เหสฺสํ สเทวเกฯ

[56]

‘‘กิํ เม เอเกน ติณฺเณน, ปุริเสน ถามทสฺสินา;

สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตฺวา, สนฺตาเรสฺสํ สเทวกํฯ

[57]

‘‘อิมินา เม อธิกาเรน, กเตน ปุริสุตฺตเม;

สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตฺวา, ตาเรมิ ชนตํ พหุํฯ

[58]

‘‘สํสารโสตํ ฉินฺทิตฺวา, วิทฺธํเสตฺวา ตโย ภเว;

ธมฺมนาวํ สมารุยฺห, สนฺตาเรสฺสํ สเทวกํ’’ฯ

[59]

มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ, เหตุ สตฺถารทสฺสนํ;

ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ, อธิกาโร จ ฉนฺทตา;

อฏฺฐธมฺมสโมธานา, อภินีหาโร สมิชฺฌติฯ

[60]

ทีปงฺกโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;

อุสฺสีสเก มํ ฐตฺวาน, อิทํ วจนมพฺรวิฯ

[61]

‘‘ปสฺสถ อิมํ ตาปสํ, ชฏิลํ อุคฺคตาปนํ;

อปริเมยฺยิโต กปฺเป, พุทฺโธ โลเก ภวิสฺสติฯ

[62]

‘‘อหุ กปิลวฺหยา รมฺมา, นิกฺขมิตฺวา ตถาคโต;

ปธานํ ปทหิตฺวาน, กตฺวา ทุกฺกรการิกํฯ

[63]

‘‘อชปาลรุกฺขมูลสฺมิํ, นิสีทิตฺวา ตถาคโต;

ตตฺถ ปายาสํ ปคฺคยฺห, เนรญฺชรมุเปหิติฯ

[64]

‘‘เนรญฺชราย ตีรมฺหิ, ปายาสํ อท โส ชิโน;

ปฏิยตฺตวรมคฺเคน, โพธิมูลมุเปหิติฯ

[65]

‘‘ตโต ปทกฺขิณํ กตฺวา, โพธิมณฺฑํ อนุตฺตโร [อนุตฺตรํ (สฺยา. กํ.)];

อสฺสตฺถรุกฺขมูลมฺหิ, พุชฺฌิสฺสติ มหายโสฯ

[66]

‘‘อิมสฺส ชนิกา มาตา, มายา นาม ภวิสฺสติ;

ปิตา สุทฺโธทโน นาม, อยํ เหสฺสติ โคตโมฯ

[67]

‘‘อนาสวา วีตราคา, สนฺตจิตฺตา สมาหิตา;

โกลิโต อุปติสฺโส จ, อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวกา;

อานนฺโท นามุปฏฺฐาโก, อุปฏฺฐิสฺสติมํ [อุปฏฺฐิสฺสติ ตํ (สี.)] ชินํฯ

[68]

‘‘เขมา อุปฺปลวณฺณา จ, อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวิกา;

อนาสวา วีตราคา, สนฺตจิตฺตา สมาหิตา;

โพธิ ตสฺส ภควโต, อสฺสตฺโถติ ปวุจฺจติฯ

[69]

‘‘จิตฺโต จ หตฺถาฬวโก [หตฺถาลวโก (สี.)], อคฺคา เหสฺสนฺตุปฏฺฐกา;

อุตฺตรา นนฺทมาตา จ, อคฺคา เหสฺสนฺตุปฏฺฐิกา’’ฯ

[70]

อิทํ สุตฺวาน วจนํ, อสมสฺส มเหสิโน;

อาโมทิตา นรมรู, พุทฺธพีชํ กิร [พุทฺธพีชงฺกุโร (สี. สฺยา.)] อยํฯ

[71]

อุกฺกุฏฺฐิสทฺทา วตฺตนฺติ, อปฺโผเฏนฺติ [อปฺโผเฐนฺติ (สี.)] หสนฺติ จ;

กตญฺชลี นมสฺสนฺติ, ทสสหสฺสี สเทวกาฯ

[72]

‘‘ยทิมสฺส โลกนาถสฺส, วิรชฺฌิสฺสาม สาสนํ;

อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํฯ

[73]

‘‘ยถา มนุสฺสา นทิํ ตรนฺตา, ปฏิติตฺถํ วิรชฺฌิย;

เหฏฺฐาติตฺเถ คเหตฺวาน, อุตฺตรนฺติ มหานทิํฯ

[74]

‘‘เอวเมว มยํ สพฺเพ, ยทิ มุญฺจามิมํ ชินํ;

อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ’’ฯ

[75]

ทีปงฺกโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;

มม กมฺมํ ปกิตฺเตตฺวา, ทกฺขิณํ ปาทมุทฺธริฯ

[76]

เย ตตฺถาสุํ ชินปุตฺตา, ปทกฺขิณมกํสุ [สพฺเพ ปทกฺขิณมกํสุ (สฺยา. ก.)] มํ;

เทวา มนุสฺสา อสุรา จ, อภิวาเทตฺวาน ปกฺกมุํฯ

[77]

ทสฺสนํ เม อติกฺกนฺเต, สสงฺเฆ โลกนายเก;

สยนา วุฏฺฐหิตฺวาน, ปลฺลงฺกํ อาภุชิํ ตทาฯ

[78]

สุเขน สุขิโต โหมิ, ปาโมชฺเชน ปโมทิโต;

ปีติยา จ อภิสฺสนฺโน, ปลฺลงฺกํ อาภุชิํ ตทาฯ

[79]

ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา;

‘‘วสีภูโต อหํ ฌาเน, อภิญฺญาสุ ปารมิํคโต [อภิญฺญาปารมิํ คโต (สี.)]ฯ

[80]

‘‘สหสฺสิยมฺหิ โลกมฺหิ, อิสโย นตฺถิ เม สมา;

อสโม อิทฺธิธมฺเมสุ, อลภิํ อีทิสํ สุขํฯ

[81]

‘‘ปลฺลงฺกาภุชเน มยฺหํ, ทสสหสฺสาธิวาสิโน;

มหานาทํ ปวตฺเตสุํ, ‘ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[82]

‘‘‘ยา ปุพฺเพ โพธิสตฺตานํ, ปลฺลงฺกวรมาภุเช;

นิมิตฺตานิ ปทิสฺสนฺติ, ตานิ อชฺช ปทิสฺสเรฯ

[83]

‘‘‘สีตํ พฺยปคตํ โหติ, อุณฺหญฺจ อุปสมฺมติ;

ตานิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[84]

‘‘‘ทสสหสฺสี โลกธาตู, นิสฺสทฺทา โหนฺติ นิรากุลา;

ตานิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[85]

‘‘‘มหาวาตา น วายนฺติ, น สนฺทนฺติ สวนฺติโย;

ตานิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[86]

‘‘‘ถลชา ทกชา ปุปฺผา, สพฺเพ ปุปฺผนฺติ ตาวเท;

เตปชฺช ปุปฺผิตา [ปุปฺผิตานิ (อฏฺฐ.)] สพฺเพ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[87]

‘‘‘ลตา วา ยทิ วา รุกฺขา, ผลภารา โหนฺติ ตาวเท;

เตปชฺช ผลิตา สพฺเพ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[88]

‘‘‘อากาสฏฺฐา จ ภูมฏฺฐา, รตนา โชตนฺติ ตาวเท;

เตปชฺช รตนา โชตนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[89]

‘‘‘มานุสฺสกา จ ทิพฺพา จ, ตุริยา วชฺชนฺติ ตาวเท;

เตปชฺชุโภ อภิรวนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[90]

‘‘‘วิจิตฺรปุปฺผา คคนา, อภิวสฺสนฺติ ตาวเท;

เตปิ อชฺช ปวสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[91]

‘‘‘มหาสมุทฺโท อาภุชติ, ทสสหสฺสี ปกมฺปติ;

เตปชฺชุโภ อภิรวนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[92]

‘‘‘นิรเยปิ ทสสหสฺเส, อคฺคี นิพฺพนฺติ ตาวเท;

เตปชฺช นิพฺพุตา อคฺคี, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[93]

‘‘‘วิมโล โหติ สูริโย, สพฺพา ทิสฺสนฺติ ตารกา;

เตปิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[94]

‘‘‘อโนวฏฺเฐน [อโนวุฏฺเฐน (สฺยา. ก.)] อุทกํ, มหิยา อุพฺภิชฺชิ ตาวเท;

ตมฺปชฺชุพฺภิชฺชเต มหิยา, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[95]

‘‘‘ตาราคณา วิโรจนฺติ, นกฺขตฺตา คคนมณฺฑเล;

วิสาขา จนฺทิมา ยุตฺตา, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[96]

‘‘‘พิลาสยา ทรีสยา, นิกฺขมนฺติ สกาสยา;

เตปชฺช อาสยา ฉุทฺธา, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[97]

‘‘‘น โหนฺติ อรตี สตฺตานํ, สนฺตุฏฺฐา โหนฺติ ตาวเท;

เตปชฺช สพฺเพ สนฺตุฏฺฐา, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[98]

‘‘‘โรคา ตทุปสมฺมนฺติ, ชิฆจฺฉา จ วินสฺสติ;

ตานิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[99]

‘‘‘ราโค ตทา ตนุ โหติ, โทโส โมโห วินสฺสติ;

เตปชฺช วิคตา สพฺเพ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[100]

‘‘‘ภยํ ตทา น ภวติ, อชฺชเปตํ ปทิสฺสติ;

เตน ลิงฺเคน ชานาม, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[101]

‘‘‘รโชนุทฺธํสติ อุทฺธํ, อชฺชเปตํ ปทิสฺสติ;

เตน ลิงฺเคน ชานาม, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[102]

‘‘‘อนิฏฺฐคนฺโธ ปกฺกมติ, ทิพฺพคนฺโธ ปวายติ;

โสปชฺช วายติ คนฺโธ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[103]

‘‘‘สพฺเพ เทวา ปทิสฺสนฺติ, ฐปยิตฺวา อรูปิโน;

เตปชฺช สพฺเพ ทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[104]

‘‘‘ยาวตา นิรยา นาม, สพฺเพ ทิสฺสนฺติ ตาวเท;

เตปชฺช สพฺเพ ทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[105]

‘‘‘กุฏฺฏา [กุฑฺฑา (สี.)] กวาฏา เสลา จ, น โหนฺตาวรณา ตทา;

อากาสภูตา เตปชฺช, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[106]

‘‘‘จุตี จ อุปปตฺติ จ, ขเณ ตสฺมิํ น วิชฺชติ;

ตานิปชฺช ปทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิฯ

[107]

‘‘‘ทฬฺหํ ปคฺคณฺห วีริยํ, มา นิวตฺต อภิกฺกม;

มยมฺเปตํ วิชานาม, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ’’’ฯ

[108]

พุทฺธสฺส วจนํ สุตฺวา, ทสสหสฺสีนจูภยํ;

ตุฏฺฐหฏฺโฐ ปโมทิโต, เอวํ จินฺเตสหํ ตทาฯ

[109]

‘‘อทฺเวชฺฌวจนา พุทฺธา, อโมฆวจนา ชินา;

วิตถํ นตฺถิ พุทฺธานํ, ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํฯ

[110]

‘‘ยถา ขิตฺตํ นเภ เลฑฺฑุ, ธุวํ ปตติ ภูมิยํ;

ตเถว พุทฺธเสฏฺฐานํ, วจนํ ธุวสสฺสตํ;

วิตถํ นตฺถิ พุทฺธานํ, ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํฯ

[111]

‘‘ยถาปิ สพฺพสตฺตานํ, มรณํ ธุวสสฺสตํ;

ตเถว พุทฺธเสฏฺฐานํ, วจนํ ธุวสสฺสตํ;

วิตถํ นตฺถิ พุทฺธานํ, ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํฯ

[112]

‘‘ยถา รตฺติกฺขเย ปตฺเต, สูริยุคฺคมนํ ธุวํ;

ตเถว พุทฺธเสฏฺฐานํ, วจนํ ธุวสสฺสตํ;

วิตถํ นตฺถิ พุทฺธานํ, ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํฯ

[113]

‘‘ยถา นิกฺขนฺตสยนสฺส, สีหสฺส นทนํ ธุวํ;

ตเถว พุทฺธเสฏฺฐานํ, วจนํ ธุวสสฺสตํ;

วิตถํ นตฺถิ พุทฺธานํ, ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํฯ

[114]

‘‘ยถา อาปนฺนสตฺตานํ, ภารโมโรปนํ ธุวํ;

ตเถว พุทฺธเสฏฺฐานํ, วจนํ ธุวสสฺสตํ;

วิตถํ นตฺถิ พุทฺธานํ, ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํฯ

[115]

‘‘หนฺท พุทฺธกเร ธมฺเม, วิจินามิ อิโต จิโต;

อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา, ยาวตา ธมฺมธาตุยา’’ฯ

[116]

วิจินนฺโต ตทา ทกฺขิํ, ปฐมํ ทานปารมิํ;

ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อนุจิณฺณํ มหาปถํฯ

[117]

‘‘อิมํ ตฺวํ ปฐมํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;

ทานปารมิตํ คจฺฉ, ยทิ โพธิํ ปตฺตุมิจฺฉสิฯ

[118]

‘‘ยถาปิ กุมฺโภ สมฺปุณฺโณ, ยสฺส กสฺสจิ อโธ กโต;

วมเต วุทกํ นิสฺเสสํ, น ตตฺถ ปริรกฺขติฯ

[119]

‘‘ตเถว ยาจเก ทิสฺวา, หีนมุกฺกฏฺฐมชฺฌิเม;

ททาหิ ทานํ นิสฺเสสํ, กุมฺโภ วิย อโธ กโตฯ

[120]

‘‘นเหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;

อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนา’’ฯ

[121]

วิจินนฺโต ตทา ทกฺขิํ, ทุติยํ สีลปารมิํ;

ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํฯ

[122]

‘‘อิมํ ตฺวํ ทุติยํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;

สีลปารมิตํ คจฺฉ, ยทิ โพธิํ ปตฺตุมิจฺฉสิฯ

[123]

‘‘ยถาปิ จมรี วาลํ, กิสฺมิญฺจิ ปฏิลคฺคิตํ;

อุเปติ มรณํ ตตฺถ, น วิโกเปติ วาลธิํฯ

[124]

‘‘ตเถว ตฺวํ จตูสุ ภูมีสุ, สีลานิ ปริปูรย;

ปริรกฺข สพฺพทา สีลํ, จมรี วิย วาลธิํฯ

[125]

‘‘นเหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;

อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนา’’ฯ

[126]

วิจินนฺโต ตทา ทกฺขิํ, ตติยํ เนกฺขมฺมปารมิํ;

ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํฯ

[127]

‘‘อิมํ ตฺวํ ตติยํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;

เนกฺขมฺมปารมิตํ คจฺฉ, ยทิ โพธิํ ปตฺตุมิจฺฉสิฯ

[128]

‘‘ยถา อนฺทุฆเร ปุริโส, จิรวุตฺโถ ทุขฏฺฏิโต;

น ตตฺถ ราคํ ชเนสิ, มุตฺติํเยว คเวสติฯ

[129]

‘‘ตเถว ตฺวํ สพฺพภเว, ปสฺส อนฺทุฆเร วิย;

เนกฺขมฺมาภิมุโข โหหิ, ภวโต ปริมุตฺติยาฯ

[130]

‘‘นเหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;

อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนา’’ฯ

[131]

วิจินนฺโต ตทา ทกฺขิํ, จตุตฺถํ ปญฺญาปารมิํ;

ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํฯ

[132]

‘‘อิมํ ตฺวํ จตุตฺถํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;

ปญฺญาปารมิตํ คจฺฉ, ยทิ โพธิํ ปตฺตุมิจฺฉสิฯ

[133]

‘‘ยถาปิ ภิกฺขุ ภิกฺขนฺโต, หีนมุกฺกฏฺฐมชฺฌิเม;

กุลานิ น วิวชฺเชนฺโต, เอวํ ลภติ ยาปนํฯ

[134]

‘‘ตเถว ตฺวํ สพฺพกาลํ, ปริปุจฺฉํ พุธํ ชนํ;

ปญฺญาปารมิตํ คนฺตฺวา, สมฺโพธิํ ปาปุณิสฺสสิฯ

[135]

‘‘นเหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;

อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนา’’ฯ

[136]

วิจินนฺโต ตทา ทกฺขิํ, ปญฺจมํ วีริยปารมิํ;

ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํฯ

[137]

‘‘อิมํ ตฺวํ ปญฺจมํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;

วีริยปารมิตํ คจฺฉ, ยทิ โพธิํ ปตฺตุมิจฺฉสิฯ

[138]

‘‘ยถาปิ สีโห มิคราชา, นิสชฺชฏฺฐานจงฺกเม;

อลีนวีริโย โหติ, ปคฺคหิตมโน สทาฯ

[139]

‘‘ตเถว ตฺวํ [ตฺวํปิ (สี.)] สพฺพภเว, ปคฺคณฺห วีริยํ ทฬฺหํ;

วีริยปารมิตํ คนฺตฺวา, สมฺโพธิํ ปาปุณิสฺสสิฯ

[140]

‘‘นเหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;

อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนา’’ฯ

[141]

วิจินนฺโต ตทา ทกฺขิํ, ฉฏฺฐมํ ขนฺติปารมิํ;

ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํฯ

[142]

‘‘อิมํ ตฺวํ ฉฏฺฐมํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;

ตตฺถ อทฺเวชฺฌมานโส, สมฺโพธิํ ปาปุณิสฺสสิฯ

[143]

‘‘ยถาปิ ปถวี นาม, สุจิมฺปิ อสุจิมฺปิ จ;

สพฺพํ สหติ นิกฺเขปํ, น กโรติ ปฏิฆํ ตยาฯ

[144]

‘‘ตเถว ตฺวมฺปิ สพฺเพสํ, สมฺมานาวมานกฺขโม;

ขนฺติปารมิตํ คนฺตฺวา, สมฺโพธิํ ปาปุณิสฺสสิฯ

[145]

‘‘นเหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;

อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนา’’ฯ

[146]

วิจินนฺโต ตทา ทกฺขิํ, สตฺตมํ สจฺจปารมิํ;

ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํฯ

[147]

‘‘อิมํ ตฺวํ สตฺตมํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;

ตตฺถ อทฺเวชฺฌวจโน, สมฺโพธิํ ปาปุณิสฺสสิฯ

[148]

‘‘ยถาปิ โอสธี นาม, ตุลาภูตา สเทวเก;

สมเย อุตุวสฺเส วา, น โวกฺกมติ วีถิโตฯ

[149]

‘‘ตเถว ตฺวมฺปิ สจฺเจสุ, มา โวกฺกม หิ วีถิโต;

สจฺจปารมิตํ คนฺตฺวา, สมฺโพธิํ ปาปุณิสฺสสิฯ

[150]

‘‘นเหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;

อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนา’’ฯ

[151]

วิจินนฺโต ตทา ทกฺขิํ, อฏฺฐมํ อธิฏฺฐานปารมิํ;

ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํฯ

[152]

‘‘อิมํ ตฺวํ อฏฺฐมํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;

ตตฺถ ตฺวํ อจโล หุตฺวา, สมฺโพธิํ ปาปุณิสฺสสิฯ

[153]

‘‘ยถาปิ ปพฺพโต เสโล, อจโล สุปฺปติฏฺฐิโต;

น กมฺปติ ภุสวาเตหิ, สกฏฺฐาเนว ติฏฺฐติฯ

[154]

‘‘ตเถว ตฺวมฺปิ อธิฏฺฐาเน, สพฺพทา อจโล ภว;

อธิฏฺฐานปารมิตํ คนฺตฺวา, สมฺโพธิํ ปาปุณิสฺสสิฯ

[155]

‘‘นเหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;

อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนา’’ฯ

[156]

วิจินนฺโต ตทา ทกฺขิํ, นวมํ เมตฺตาปารมิํ;

ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํฯ

[157]

‘‘อิมํ ตฺวํ นวมํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;

เมตฺตาย อสโม โหหิ, ยทิ โพธิํ ปตฺตุมิจฺฉสิฯ

[158]

‘‘ยถาปิ อุทกํ นาม, กลฺยาเณ ปาปเก ชเน;

สมํ ผรติ สีเตน, ปวาเหติ รโชมลํฯ

[159]

‘‘ตเถว ตฺวํ หิตาหิเต, สมํ เมตฺตาย ภาวย;

เมตฺตาปารมิตํ คนฺตฺวา, สมฺโพธิํ ปาปุณิสฺสสิฯ

[160]

‘‘นเหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;

อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนา’’ฯ

[161]

วิจินนฺโต ตทา ทกฺขิํ, ทสมํ อุเปกฺขาปารมิํ;

ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํฯ

[162]

‘‘อิมํ ตฺวํ ทสมํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;

ตุลาภูโต ทฬฺโห หุตฺวา, สมฺโพธิํ ปาปุณิสฺสสิฯ

[163]

‘‘ยถาปิ ปถวี นาม, นิกฺขิตฺตํ อสุจิํ สุจิํ;

อุเปกฺขติ อุโภเปเต, โกปานุนยวชฺชิตาฯ

[164]

‘‘ตเถว ตฺวํ สุขทุกฺเข, ตุลาภูโต สทา ภว;

อุเปกฺขาปารมิตํ คนฺตฺวา, สมฺโพธิํ ปาปุณิสฺสสิฯ

[165]

‘‘เอตฺตกาเยว เต โลเก, เย ธมฺมา โพธิปาจนา;

ตตุทฺธํ นตฺถิ อญฺญตฺร, ทฬฺหํ ตตฺถ ปติฏฺฐห’’ฯ

[166]

อิเม ธมฺเม สมฺมสโต, สภาวสรสลกฺขเณ;

ธมฺมเตเชน วสุธา, ทสสหสฺสี ปกมฺปถฯ

[167]

จลตี รวตี ปถวี, อุจฺฉุยนฺตํว ปีฬิตํ;

เตลยนฺเต ยถา จกฺกํ, เอวํ กมฺปติ เมทนีฯ

[168]

ยาวตา ปริสา อาสิ, พุทฺธสฺส ปริเวสเน;

ปเวธมานา สา ตตฺถ, มุจฺฉิตา เสติ ภูมิยํฯ

[169]

ฆฏาเนกสหสฺสานิ, กุมฺภีนญฺจ สตา พหู;

สญฺจุณฺณมถิตา ตตฺถ, อญฺญมญฺญํ ปฆฏฺฏิตาฯ

[170]

อุพฺพิคฺคา ตสิตา ภีตา, ภนฺตา พฺยาถิตมานสา;

มหาชนา สมาคมฺม, ทีปงฺกรมุปาคมุํฯ

[171]

‘‘กิํ ภวิสฺสติ โลกสฺส, กลฺยาณมถ ปาปกํ;

สพฺโพ อุปทฺทุโต โลโก, ตํ วิโนเทหิ จกฺขุม’’ฯ

[172]

เตสํ ตทา สญฺญเปสิ, ทีปงฺกโร มหามุนิ;

‘‘วิสฏฺฐา โหถ มา เภถ [ภาถ (สพฺพตฺถ)], อิมสฺมิํ ปถวิกมฺปเนฯ

[173]

‘‘ยมหํ อชฺช พฺยากาสิํ, พุทฺโธ โลเก ภวิสฺสติ;

เอโส สมฺมสติ ธมฺมํ, ปุพฺพกํ ชินเสวิตํฯ

[174]

‘‘ตสฺส สมฺมสโต ธมฺมํ, พุทฺธภูมิํ อเสสโต;

เตนายํ กมฺปิตา ปถวี, ทสสหสฺสี สเทวเก’’ฯ

[175]

พุทฺธสฺส วจนํ สุตฺวา, มโน นิพฺพายิ ตาวเท;

สพฺเพ มํ อุปสงฺกมฺม, ปุนาปิ อภิวนฺทิสุํฯ

[176]

สมาทิยิตฺวา พุทฺธคุณํ, ทฬฺหํ กตฺวาน มานสํ;

ทีปงฺกรํ นมสฺสิตฺวา, อาสนา วุฏฺฐหิํ ตทาฯ

[177]

ทิพฺพํ มานุสกํ ปุปฺผํ, เทวา มานุสกา อุโภ;

สโมกิรนฺติ ปุปฺเผหิ, วุฏฺฐหนฺตสฺส อาสนาฯ

[178]

เวทยนฺติ จ เต โสตฺถิํ, เทวา มานุสกา อุโภ;

‘‘มหนฺตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ, ตํ ลภสฺสุ ยถิจฺฉิตํฯ

[179]

‘‘สพฺพีติโย วิวชฺชนฺตุ, โสโก โรโค วินสฺสตุ;

มา เต ภวนฺตฺวนฺตรายา [ภวตฺวนฺตราโย (สี. สฺยา.)], ผุส ขิปฺปํ โพธิมุตฺตมํฯ

[180]

‘‘ยถาปิ สมเย ปตฺเต, ปุปฺผนฺติ ปุปฺผิโน ทุมา;

ตเถว ตฺวํ มหาวีร, พุทฺธญาเณน ปุปฺผสิฯ

[181]

‘‘ยถา เย เกจิ สมฺพุทฺธา, ปูรยุํ ทส ปารมี;

ตเถว ตฺวํ มหาวีร, ปูรย ทส ปารมีฯ

[182]

‘‘ยถา เย เกจิ สมฺพุทฺธา, โพธิมณฺฑมฺหิ พุชฺฌเร;

ตเถว ตฺวํ มหาวีร, พุชฺฌสฺสุ ชินโพธิยํฯ

[183]

‘‘ยถา เย เกจิ สมฺพุทฺธา, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยุํ;

ตเถว ตฺวํ มหาวีร, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยฯ

[184]

‘‘ปุณฺณมาเย ยถา จนฺโท, ปริสุทฺโธ วิโรจติ;

ตเถว ตฺวํ ปุณฺณมโน, วิโรจ ทสสหสฺสิยํฯ

[185]

‘‘ราหุมุตฺโต ยถา สูริโย, ตาเปน อติโรจติ;

ตเถว โลกา มุญฺจิตฺวา, วิโรจ สิริยา ตุวํฯ

[186]

‘‘ยถา ยา กาจิ นทิโย, โอสรนฺติ มโหทธิํ;

เอวํ สเทวกา โลกา, โอสรนฺตุ ตวนฺติเก’’ฯ

[187]

เตหิ ถุตปฺปสตฺโถ โส, ทส ธมฺเม สมาทิย;

เต ธมฺเม ปริปูเรนฺโต, ปวนํ ปาวิสี ตทาติฯ

สุเมธปตฺถนากถา นิฏฺฐิตาฯ

3. ทีปงฺกรพุทฺธวํโส

[1]

ตทา เต โภชยิตฺวาน, สสงฺฆํ โลกนายกํ;

อุปคจฺฉุํ สรณํ ตสฺส, ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโนฯ

[2]

สรณาคมเน กญฺจิ, นิเวเสสิ ตถาคโต;

กญฺจิ ปญฺจสุ สีเลสุ, สีเล ทสวิเธ ปรํฯ

[3]

กสฺสจิ เทติ สามญฺญํ, จตุโร ผลมุตฺตเม;

กสฺสจิ อสเม ธมฺเม, เทติ โส ปฏิสมฺภิทาฯ

[4]

กสฺสจิ วรสมาปตฺติโย, อฏฺฐ เทติ นราสโภ;

ติสฺโส กสฺสจิ วิชฺชาโย, ฉฬภิญฺญา ปเวจฺฉติฯ

[5]

เตน โยเคน ชนกายํ, โอวทติ มหามุนิ;

เตน วิตฺถาริกํ อาสิ, โลกนาถสฺส สาสนํฯ

[6]

มหาหนุสภกฺขนฺโธ , ทีปงฺกรสฺส นามโก;

พหู ชเน ตารยติ, ปริโมเจติ ทุคฺคติํฯ

[7]

โพธเนยฺยํ ชนํ ทิสฺวา, สตสหสฺเสปิ โยชเน;

ขเณน อุปคนฺตฺวาน, โพเธติ ตํ มหามุนิฯ

[8]

ปฐมาภิสมเย พุทฺโธ, โกฏิสตมโพธยิ;

ทุติยาภิสมเย นาโถ, นวุติโกฏิมโพธยิฯ

[9]

ยทา จ เทวภวนมฺหิ, พุทฺโธ ธมฺมมเทสยิ;

นวุติโกฏิสหสฺสานํ, ตติยาภิสมโย อหุฯ

[10]

สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ, ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน;

โกฏิสตสหสฺสานํ, ปฐโม อาสิ สมาคโมฯ

[11]