สารัตถปกาสินี อรรถกถาสังยุตตนิกาย

สฬายตนวรรค

ปฐมปัณณาสก์

อรรถกถาอัชฌัตติกอนิจจสูตรที่ 1

ในสฬายตนวรรค อัชฌัตติกอนิจจสูตรที่ 1 วินิจฉัยดังต่อไปนี้.
บทว่า จกฺขุํ ได้แก่จักษุ 2 คือ ญาณจักษุ 1 มังสจักษุ 1.
ในจักษุ 2 อย่างนั้น ญาณจักษุมี 5 อย่าง คือ พุทธจักษุ ธรรมจักษุ
สมันตจักษุ ทิพยจักษุ ปัญญาจักษุ. ในจักษุ 5 ย่างนั้น ที่ชื่อว่าพุทธจักษุ
ได้แก่ อาสยานุสยญาณและอินทริยปโรปริยัตตญาณ ซึ่งมาในพระบาลีว่า
ทรงตรวจดูโลกด้วยพุทธจักษุ. ที่ชี่อธรรมจักษุ ได้แก่มรรคจิต 3 ผลจิต 3
ซึ่งมาในพระบาลีว่า วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ ธรรมจักษุ
ปราศจากกิเลสดุจธุลี ปราศจากมลทิน เกิดขึ้น. ที่ชื่อว่า สมันตจักษุ
ได้แก่ สัพพัญญุตญาณ ที่มาในพระบาลีว่า ปาสาทมารุยฺห สมนฺตจกฺขุ
สมันตจักษุขึ้นสู่ปราสาท. ที่ชื่อว่า ทิพยจักษุ ได้แก่ ญาณที่เกิดขึ้นด้วยการ
ขยายอาโลกกสิณ ที่มาในพระบาลีว่า ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน
ด้วยทิพยจักษุอันหมดจด. ที่ชื่อว่า ปัญญาจักษุ ได้แก่ ญาณในการกำหนด
สัจจะ 4 ซึ่งมาในพระบาลีว่า จกฺขุํ อุทปาทิ จักษุ ( ธรรมจักษุ )
เกิดขึ้นแล้ว. แม้มังสจักษุ ก็มี 2 อย่าง คือ สัมภารจักษุ 1 ปสาทจักษุ 1.

ใน 2 อย่างนั้น ว่าโดยสังเขป ชิ้นเนื้ออันชั้นของตาล้อมไว้ในกระบอกตา
มีองค์ประกอบ 13 อย่าง คือ ธาตุ 4 วรรณะ คันธะ รสะ โอชา
สัมภวรูป ชีวิตรูป ภาวรูป จักษุปสาทรูป กายปสาทรูป. แต่เมื่อว่า
โดยพิสดาร รูป 9 เหล่านี้ คือ ธาตุ 4 วรรณะ คันธะ รสะ โอชา
สัมภวรูป ว่าด้วยอำนาจสมุฏฐาน 4 (9 x 4 ) เป็นรูป 36 รูป ที่มีกรรม
เป็นสมุฏฐาน 4 เหล่านี้ คือ ชีวิตรูป 1 ภาวรูป 1 จักษุปสาทรูป 1
กายปสาทรูป 1 จึงรวมเป็นสสัมภารรูป 40 นี้ชื่อว่า สสัมภารจักษุ.
ก็ในสสัมภารจักษุรูปเหล่านี้ รูปใดที่สามารถเพื่ออันเห็นรูปที่ตั้งอยู่ในลูกตา
ที่เห็นได้แวดล้อมด้วยแววตาดำที่กำหนดไว้ด้วยลูกตาขาว รูปนี้ ชื่อว่า ปสาท
จักษุ. กถาว่าโดยพิสดารแห่งจักขุปสาทรูปและโสตปสาทรูปเป็นต้นอื่นจาก
จักษุปสาทรูปนั้น กล่าวไว้แล้วในวิสุทธิมรรคแล.
ในรูปเหล่านั้น พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงถือเอาจักขุปสาทรูป จึง
ตรัสว่า จกฺขุํ ภิกฺขเว อนิจฺจํ ดังนี้ เป็นต้น. ในพระบาลีนั้น กถาว่า
โดยพิสดารท่านประกาศไว้แล้วในหนหลัง โดยนัยมีอาทิว่า จตูหิ การเณหิ
อนิจฺจํ อุทยพฺพยวนฺตตาย รูปชื่อว่า ไม่เที่ยงด้วยเหตุ 4 ประการ
เพราะมีอันเกิดขึ้นและเสื่อมไปเป็นธรรมดา. บทว่า โสตญฺจ ท่านประสงค์
เอาเฉพาะโสตปสาทรูป. ฆานปสาทรูป ชิวหาปสาทรูปและกายปสาทรูป
ก็เหมือนกัน. บทว่า มโน ได้แก่ จิตที่ดำเนินไปในการพิจารณา อัน
เป็นไปในภูมิ 3. ดังนั้นพระสูตรนี้ พระองค์ตรัสไว้ตามอัธยาศัยของสัตว์
ผู้ตรัสรู้ ในเพราะเมื่อพระองค์ตรัสแสดงลักษณะ 3 ในอายตนะภายใน 6
ไว้แล้ว.
จบ อรรถกถาอัชฌัตติกอนิจจสูตรที่ 1

2. อัชฌัตติกทุกขสูตร

ว่าด้วยความเป็นทุกข์แห่งอายตนะภายใน

[ 2 ] ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย จักษุเป็นทุกข์ สิ่งใดเป็นทุกข์ สิ่งนั้น
เป็นอนัตตา สิ่งใดเป็นอนัตตา สิ่งนั้นท่านทั้งหลายพึงเห็นด้วยปัญญาอัน
ชอบตามเป็นจริงอย่างนี้ว่า นั่นไม่ใช่ของเรา เราไม่เป็นนั่น นั่นไม่ใช่
ตัวตนของเรา. หูเป็นทุกข์ จมูกเป็นทุกข์ ลิ้นเป็นทุกข์ กายเป็นทุกข์
ใจเป็นทุกข์ สิ่งใดเป็นทุกข์ สิ่งนั้นเป็นอนัตตา สิ่งใดเป็นอนัตตา สิ่งนั้น
ท่านทั้งหลายพึงเห็นด้วยปัญญาอันชอบตามความเป็นจริงอย่างนี้ว่า นั่นไม่
ใช่ของเรา เราไม่เป็นนั่น นั่นไม่ใช่ตัวตนของเรา ฯลฯ.
จบ อัชฌัตติกทุกขสูตรที่ 2

อรรถกถาอัชฌัตติกทุกขสูตรที่ 2

สูตรที่ 2 ตรัสด้วยลักษณะสอง.
จบ อรรถกถาอัชฌัตติกทุกขสูตรที่ 2

3. อัชฌัตติกอนัตตสูตร

ว่าด้วยความเป็นอนัตตาแห่งอายตนะภายใน

[ 3 ] ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย จักษุเป็นอนัตตา สิ่งใดเป็นอนัตตา
สิ่งนั้นท่านทั้งหลายพึงเห็นด้วยปัญญาอันชอบ ตามความเป็นจริงอย่างนี้ว่า
นั่นไม่ใช่ของเรา เราไม่เป็นนั่น นั่นไม่ใช่ตัวตนของเรา. หูเป็นอนัตตา
จมูกเป็นอนัตตา ลิ้นเป็นอนัตตา กายเป็นอนัตตา ใจเป็นอนัตตา สิ่งใด
เป็นอนัตตา สิ่งนั้นท่านทั้งหลายพึงเห็นด้วยปัญญาอันชอบตามความเป็น
จริงอย่างนี้ว่า นั่นไม่ใช่ของเรา เราไม่เป็นนั่น นั่นไม่ใช่ตัวตนของเรา ฯลฯ.
จบ อัชฌัตติกอนัตตสูตรที่ 3