1. วงฺคีสตฺเถรคาถา

[1218]

‘‘นิกฺขนฺตํ วต มํ สนฺตํ, อคารสฺมานคาริยํ;

วิตกฺกา อุปธาวนฺติ, ปคพฺภา กณฺหโต อิเมฯ

[1219]

‘‘อุคฺคปุตฺตา มหิสฺสาสา, สิกฺขิตา ทฬฺหธมฺมิโน [ทฬฺหธนฺวิโน (สี. อฏฺฐ.)];

สมนฺตา ปริกิเรยฺยุํ, สหสฺสํ อปลายินํฯ

[1220]

‘‘สเจปิ เอตฺตกา [เอตโต (สํ. นิ. 1.209)] ภิยฺโย, อาคมิสฺสนฺติ อิตฺถิโย;

เนว มํ พฺยาธยิสฺสนฺติ [พฺยาถยิสฺสนฺติ (?)], ธมฺเม สมฺหิ [ธมฺเมสฺวมฺหิ (สฺยา. ก.)] ปติฏฺฐิโตฯ

[1221]

‘‘สกฺขี หิ เม สุตํ เอตํ, พุทฺธสฺสาทิจฺจพนฺธุโน;

นิพฺพานคมนํ มคฺคํ, ตตฺถ เม นิรโต มโนฯ

[1222]

‘‘เอวํ เจ มํ วิหรนฺตํ, ปาปิม อุปคจฺฉสิ;

ตถา มจฺจุ กริสฺสามิ, น เม มคฺคมฺปิ ทกฺขสิฯ

[1223]

‘‘อรติญฺจ [อรติํ (พหูสุ)] รติญฺจ ปหาย, สพฺพโส เคหสิตญฺจ วิตกฺกํ;

วนถํ น กเรยฺย กุหิญฺจิ, นิพฺพนโถ อวนโถ ส [นิพฺพนโถ อรโต ส หิ (สํ. นิ. 1.210)] ภิกฺขุฯ

[1224]

‘‘ยมิธ ปถวิญฺจ เวหาสํ, รูปคตํ ชคโตคธํ กิญฺจิ;

ปริชียติ สพฺพมนิจฺจํ, เอวํ สเมจฺจ จรนฺติ มุตตฺตาฯ

[1225]

‘‘อุปธีสุ ชนา คธิตาเส, ทิฏฺฐสุเต [ทิฏฺเฐ สุเต (สี.)] ปฏิเฆ จ มุเต จ;

เอตฺถ วิโนทย ฉนฺทมเนโช, โย เหตฺถ น ลิมฺปติ มุนิ ตมาหุ [ตํ มุนิมาหุ (สํ. นิ. 1.210)]ฯ

[1226]

‘‘อถ สฏฺฐิสิตา สวิตกฺกา, ปุถุชฺชนตาย [ปุถู ชนตาย (สํ. นิ. 1.210)] อธมฺมา นิวิฏฺฐา;

น จ วคฺคคตสฺส กุหิญฺจิ, โน ปน ทุฏฺฐุลฺลคาหี [ทุฏฺฐุลฺลภาณี (สํ. นิ. 1.210)] ส ภิกฺขุฯ

[1227]

‘‘ทพฺโพ จิรรตฺตสมาหิโต, อกุหโก นิปโก อปิหาลุ;

สนฺตํ ปทํ อชฺฌคมา มุนิ, ปฏิจฺจ ปรินิพฺพุโต กงฺขติ กาลํฯ

[1228]

‘‘มานํ ปชหสฺสุ โคตม, มานปถญฺจ ชหสฺสุ อเสสํ;

มานปถมฺหิ ส มุจฺฉิโต, วิปฺปฏิสารีหุวา จิรรตฺตํฯ

[1229]

‘‘มกฺเขน มกฺขิตา ปชา, มานหตา นิรยํ ปปตนฺติ;

โสจนฺติ ชนา จิรรตฺตํ, มานหตา นิรยํ อุปปนฺนาฯ

[1230]

‘‘น หิ โสจติ ภิกฺขุ กทาจิ, มคฺคชิโน สมฺมา ปฏิปนฺโน;

กิตฺติญฺจ สุขญฺจานุโภติ, ธมฺมทโสติ ตมาหุ ตถตฺตํฯ

[1231]

‘‘ตสฺมา อขิโล อิธ [อขิโล (สี.), อขิโลธ (สํ. นิ. 1.211)] ปธานวา, นีวรณานิ ปหาย วิสุทฺโธ;

มานญฺจ ปหาย อเสสํ, วิชฺชายนฺตกโร สมิตาวีฯ

[1232]

‘‘กามราเคน ฑยฺหามิ, จิตฺตํ เม ปริฑยฺหติ;

สาธุ นิพฺพาปนํ พฺรูหิ, อนุกมฺปาย โคตมฯ

[1233]

‘‘สญฺญาย วิปริเยสา, จิตฺตํ เต ปริฑยฺหติ;

นิมิตฺตํ ปริวชฺเชหิ, สุภํ ราคูปสํหิตํ ( ) [(สงฺขาเร ปรโต ปสฺส, ทุกฺขโต มา จ อตฺตโต; นิพฺพาเปหิ มหาราคํ, มา ทยฺหิตฺโถ ปุนปฺปุนํ;) (สี. สํ. นิ. 1.212) อุทฺทานคาถายํ เอกสตฺตตีติสงฺขฺยา จ, เถรคาถาฏฺฐกถา จ ปสฺสิตพฺพา]ฯ

[1234]

‘‘อสุภาย จิตฺตํ ภาเวหิ, เอกคฺคํ สุสมาหิตํ;

สติ กายคตา ตฺยตฺถุ, นิพฺพิทาพหุโล ภวฯ

[1235]

‘‘อนิมิตฺตญฺจ ภาเวหิ, มานานุสยมุชฺชห;

ตโต มานาภิสมยา, อุปสนฺโต จริสฺสสิฯ

[1236]

‘‘ตเมว วาจํ ภาเสยฺย, ยายตฺตานํ น ตาปเย;

ปเร จ น วิหิํเสยฺย, สา เว วาจา สุภาสิตาฯ

[1237]

‘‘ปิยวาจเมว ภาเสยฺย, ยา วาจา ปฏินนฺทิตา;

ยํ อนาทาย ปาปานิ, ปเรสํ ภาสเต ปิยํฯ

[1238]

‘‘สจฺจํ เว อมตา วาจา, เอส ธมฺโม สนนฺตโน;

สจฺเจ อตฺเถ จ ธมฺเม จ, อาหุ สนฺโต ปติฏฺฐิตาฯ

[1239]

‘‘ยํ พุทฺโธ ภาสติ วาจํ, เขมํ นิพฺพานปตฺติยา;

ทุกฺขสฺสนฺตกิริยาย, สา เว วาจานมุตฺตมาฯ

[1240]

‘‘คมฺภีรปญฺโญ เมธาวี, มคฺคามคฺคสฺส โกวิโท;

สาริปุตฺโต มหาปญฺโญ, ธมฺมํ เทเสติ ภิกฺขุนํฯ

[1241]

‘‘สงฺขิตฺเตนปิ เทเสติ, วิตฺถาเรนปิ ภาสติ;

สาลิกายิว นิคฺโฆโส, ปฏิภานํ อุทิยฺยติ [อุทีรยิ (สี.), อุทียฺยติ (สฺยา.), อุทยฺยติ (?) อุฏฺฐหตีติ ตํสํวณฺณนา]ฯ

[1242]

‘‘ตสฺส ตํ เทสยนฺตสฺส, สุณนฺติ มธุรํ คิรํ;

สเรน รชนีเยน, สวนีเยน วคฺคุนา;

อุทคฺคจิตฺตา มุทิตา, โสตํ โอเธนฺติ ภิกฺขโวฯ

[1243]

‘‘อชฺช ปนฺนรเส วิสุทฺธิยา, ภิกฺขู ปญฺจสตา สมาคตา;

สํโยชนพนฺธนจฺฉิทา, อนีฆา ขีณปุนพฺภวา อิสีฯ

[1244]

‘‘จกฺกวตฺตี ยถา ราชา, อมจฺจปริวาริโต;

สมนฺตา อนุปริเยติ, สาครนฺตํ มหิํ อิมํฯ

[1245]

‘‘เอวํ วิชิตสงฺคามํ, สตฺถวาหํ อนุตฺตรํ;

สาวกา ปยิรุปาสนฺติ, เตวิชฺชา มจฺจุหายิโนฯ

[1246]

‘‘สพฺเพ ภควโต ปุตฺตา, ปลาเปตฺถ น วิชฺชติ;

ตณฺหาสลฺลสฺส หนฺตารํ, วนฺเท อาทิจฺจพนฺธุนํฯ

[1247]

‘‘ปโรสหสฺสํ ภิกฺขูนํ, สุคตํ ปยิรุปาสติ;

เทเสนฺตํ วิรชํ ธมฺมํ, นิพฺพานํ อกุโตภยํฯ

[1248]

‘‘สุณนฺติ ธมฺมํ วิมลํ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิตํ;

โสภติ วต สมฺพุทฺโธ, ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขโตฯ

[1249]

‘‘‘นาคนาโม’สิ ภควา, อิสีนํ อิสิสตฺตโม;

มหาเมโฆว หุตฺวาน, สาวเก อภิวสฺสสิฯ

[1250]

‘‘ทิวา วิหารา นิกฺขมฺม, สตฺถุทสฺสนกมฺยตา;

สาวโก เต มหาวีร, ปาเท วนฺทติ วงฺคิโสฯ

[1251]

‘‘อุมฺมคฺคปถํ มารสฺส, อภิภุยฺย จรติ ปภิชฺช ขีลานิ;

ตํ ปสฺสถ พนฺธปมุญฺจกรํ, อสิตํว ภาคโส ปวิภชฺชฯ

[1252]

‘‘โอฆสฺส หิ นิตรณตฺถํ, อเนกวิหิตํ มคฺคํ อกฺขาสิ;

ตสฺมิญฺจ อมเต อกฺขาเต, ธมฺมทสา ฐิตา อสํหีราฯ

[1253]

‘‘ปชฺโชตกโร อติวิชฺฌ [อติวิชฺฌ ธมฺมํ (สี.)], สพฺพฐิตีนํ อติกฺกมมทฺทส [อติกฺกมมทฺท (สี. ก.)];

ญตฺวา จ สจฺฉิกตฺวา จ, อคฺคํ โส เทสยิ ทสทฺธานํฯ

[1254]

‘‘เอวํ สุเทสิเต ธมฺเม, โก ปมาโท วิชานตํ ธมฺมํ;

ตสฺมา หิ ตสฺส ภควโต สาสเน, อปฺปมตฺโต สทา นมสฺสมนุสิกฺเขฯ

[1255]

‘‘พุทฺธานุพุทฺโธ โย เถโร, โกณฺฑญฺโญ ติพฺพนิกฺกโม;

ลาภี สุขวิหารานํ, วิเวกานํ อภิณฺหโสฯ

[1256]

‘‘ยํ สาวเกน ปตฺตพฺพํ, สตฺถุ สาสนการินา;

สพฺพสฺส ตํ อนุปฺปตฺตํ, อปฺปมตฺตสฺส สิกฺขโตฯ

[1257]

‘‘มหานุภาโว เตวิชฺโช, เจโตปริยโกวิโท;

โกณฺฑญฺโญ พุทฺธทายาโท, ปาเท วนฺทติ สตฺถุโนฯ

[1258]

‘‘นคสฺส ปสฺเส อาสีนํ, มุนิํ ทุกฺขสฺส ปารคุํ;

สาวกา ปยิรุปาสนฺติ, เตวิชฺชา มจฺจุหายิโนฯ

[1259]

‘‘เจตสา [เต เจตสา (สํ. นิ. 1.218)] อนุปริเยติ, โมคฺคลฺลาโน มหิทฺธิโก;

จิตฺตํ เนสํ สมนฺเวสํ [สมนฺเนสํ (สํ. นิ. 1.218)], วิปฺปมุตฺตํ นิรูปธิํฯ

[1260]

‘‘เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนํ, มุนิํ ทุกฺขสฺส ปารคุํ;

อเนกาการสมฺปนฺนํ, ปยิรุปาสนฺติ โคตมํฯ

[1261]

‘‘จนฺโท ยถา วิคตวลาหเก นเภ, วิโรจติ วีตมโลว ภาณุมา;

เอวมฺปิ องฺคีรส ตฺวํ มหามุนิ, อติโรจสิ ยสสา สพฺพโลกํฯ

[1262]

‘‘กาเวยฺยมตฺตา วิจริมฺห ปุพฺเพ, คามา คามํ ปุรา ปุรํ;

อถทฺทสาม สมฺพุทฺธํ, สพฺพธมฺมาน ปารคุํฯ

[1263]

‘‘โส เม ธมฺมมเทเสสิ, มุนิ ทุกฺขสฺส ปารคู;

ธมฺมํ สุตฺวา ปสีทิมฺห, สทฺธา [อทฺธา (สี. อฏฺฐ.)] โน อุทปชฺชถฯ

[1264]

‘‘ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, ขนฺเธ อายตนานิ จ;

ธาตุโย จ วิทิตฺวาน, ปพฺพชิํ อนคาริยํฯ

[1265]

‘‘พหูนํ วต อตฺถาย, อุปฺปชฺชนฺติ ตถาคตา;

อิตฺถีนํ ปุริสานญฺจ, เย เต สาสนการกาฯ

[1266]

‘‘เตสํ โข วต อตฺถาย, โพธิมชฺฌคมา มุนิ;

ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนญฺจ, เย นิรามคตทฺทสาฯ

[1267]

‘‘สุเทสิตา จกฺขุมตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;

จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, อนุกมฺปาย ปาณินํฯ

[1268]

‘‘ทุกฺขํ ทุกฺขสมุปฺปาทํ, ทุกฺขสฺส จ อติกฺกมํ;

อริยํ จฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ, ทุกฺขูปสมคามินํฯ

[1269]

‘‘เอวเมเต ตถา วุตฺตา, ทิฏฺฐา เม เต ยถา ตถา;

สทตฺโถ เม อนุปฺปตฺโต, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํฯ

[1270]

‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, มม พุทฺธสฺส สนฺติเก;

สุวิภตฺเตสุ [สวิภตฺเตสุ (สี. ก.)] ธมฺเมสุ, ยํ เสฏฺฐํ ตทุปาคมิํฯ

[1271]

‘‘อภิญฺญาปารมิปฺปตฺโต, โสตธาตุ วิโสธิตา;

เตวิชฺโช อิทฺธิปตฺโตมฺหิ, เจโตปริยโกวิโทฯ

[1272]

‘‘ปุจฺฉามิ สตฺถารมโนมปญฺญํ, ทิฏฺเฐว ธมฺเม โย วิจิกิจฺฉานํ เฉตฺตา;

อคฺคาฬเว กาลมกาสิ ภิกฺขุ, ญาโต ยสสฺสี อภินิพฺพุตตฺโตฯ

[1273]

‘‘นิคฺโรธกปฺโป อิติ ตสฺส นามํ, ตยา กตํ ภควา พฺราหฺมณสฺส;

โส ตํ นมสฺสํ อจริ มุตฺยเปโข, อารทฺธวีริโย ทฬฺหธมฺมทสฺสีฯ

[1274]

‘‘ตํ สาวกํ สกฺก มยมฺปิ สพฺเพ, อญฺญาตุมิจฺฉาม สมนฺตจกฺขุ;

สมวฏฺฐิตา โน สวนาย โสตา [เหตุํ (สี. สฺยา.) สุตฺตนิปาตฏฺฐกถา ปสฺสิตพฺพา], ตุวํ โน สตฺถา ตฺวมนุตฺตโรสิ’’ฯ

[1275]

ฉินฺท โน วิจิกิจฺฉํ พฺรูหิ เมตํ, ปรินิพฺพุตํ เวทย ภูริปญฺญ;

มชฺเฌว โน ภาส สมนฺตจกฺขุ, สกฺโกว เทวาน สหสฺสเนตฺโตฯ

[1276]

‘‘เย เกจิ คนฺถา อิธ โมหมคฺคา, อญฺญาณปกฺขา วิจิกิจฺฉฐานา;

ตถาคตํ ปตฺวา น เต ภวนฺติ, จกฺขุญฺหิ เอตํ ปรมํ นรานํฯ

[1277]

‘‘โน เจ หิ ชาตุ ปุริโส กิเลเส, วาโต ยถา อพฺภฆนํ วิหาเน;

ตโมวสฺส นิวุโต สพฺพโลโก, โชติมนฺโตปิ น ปภาเสยฺยุํ [น โชติมนฺโตปิ นรา ตเปยฺยุํ (สุ. นิ. 350)]ฯ

[1278]

‘‘ธีรา จ ปชฺโชตกรา ภวนฺติ, ตํ ตํ อหํ วีร ตเถว มญฺเญ;

วิปสฺสินํ ชานมุปาคมิมฺห, ปริสาสุ โน อาวิกโรหิ กปฺปํฯ

[1279]

‘‘ขิปฺปํ คิรํ เอรย วคฺคุ วคฺคุํ, หํโสว ปคฺคยฺห สณิกํ นิกูช;

พินฺทุสฺสเรน สุวิกปฺปิเตน, สพฺเพว เต อุชฺชุคตา สุโณมฯ

[1280]

‘‘ปหีนชาติมรณํ อเสสํ, นิคฺคยฺห โธนํ วเทสฺสามิ [ปฏิเวทิยามิ (สี. ก.)] ธมฺมํ;

น กามกาโร หิ [โหติ (สี. ก.)] ปุถุชฺชนานํ, สงฺเขยฺยกาโร จ [ว (พหูสุ)] ตถาคตานํฯ

[1281]

‘‘สมฺปนฺนเวยฺยากรณํ ตเวทํ, สมุชฺชุปญฺญสฺส สมุคฺคหีตํ;

อยมญฺชลิ ปจฺฉิโม สุปฺปณามิโต, มา โมหยี ชานมโนมปญฺญฯ

[1282]

‘‘ปโรปรํ อริยธมฺมํ วิทิตฺวา, มา โมหยี ชานมโนมวีริย;

วาริํ ยถา ฆมฺมนิ ฆมฺมตตฺโต, วาจาภิกงฺขามิ สุตํ ปวสฺสฯ

[1283]

‘‘ยทตฺถิกํ พฺรหฺมจริยํ อจรี, กปฺปายโน กจฺจิสฺสตํ อโมฆํ;

นิพฺพายิ โส อาทุ สอุปาทิเสโส [อนุปาทิเสสา (สี.), อนุปาทิเสโส (ก.)], ยถา วิมุตฺโต อหุ ตํ สุโณมฯ

[1284]

‘‘‘อจฺเฉจฺฉิ ตณฺหํ อิธ นามรูเป,

(อิติ ภควา) กณฺหสฺส โสตํ ทีฆรตฺตานุสยิตํ;

อตาริ ชาติํ มรณํ อเสสํ’, อิจฺจพฺรวิ ภควา ปญฺจเสฏฺโฐฯ

[1285]

‘‘เอส สุตฺวา ปสีทามิ, วโจ เต อิสิสตฺตม;

อโมฆํ กิร เม ปุฏฺฐํ, น มํ วญฺเจสิ พฺราหฺมโณฯ

[1286]

‘‘ยถา วาที ตถา การี, อหุ พุทฺธสฺส สาวโก;

อจฺเฉจฺฉิ มจฺจุโน ชาลํ, ตตํ มายาวิโน ทฬฺหํฯ

[1287]

‘‘อทฺทส ภควา อาทิํ, อุปาทานสฺส กปฺปิโย;

อจฺจคา วต กปฺปาโน, มจฺจุเธยฺยํ สุทุตฺตรํฯ

[1288]

‘‘ตํ เทวเทวํ วนฺทามิ, ปุตฺตํ เต ทฺวิปทุตฺตม;

อนุชาตํ มหาวีรํ, นาคํ นาคสฺส โอรส’’นฺติฯ

อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา วงฺคีโส เถโร คาถาโย

อภาสิตฺถาติฯ

มหานิปาโต นิฏฺฐิโตฯ

ตตฺรุทฺทานํ –

สตฺตติมฺหิ นิปาตมฺหิ, วงฺคีโส ปฏิภาณวา;

เอโกว เถโร นตฺถญฺโญ, คาถาโย เอกสตฺตตีติฯ

นิฏฺฐิตา เถรคาถาโยฯ

ตตฺรุทฺทานํ –

สหสฺสํ โหนฺติ ตา คาถา, ตีณิ สฏฺฐิสตานิ จ;

เถรา จ ทฺเว สตา สฏฺฐิ, จตฺตาโร จ ปกาสิตาฯ

สีหนาทํ นทิตฺวาน, พุทฺธปุตฺตา อนาสวา;

เขมนฺตํ ปาปุณิตฺวาน, อคฺคิขนฺธาว นิพฺพุตาติฯ

เถรคาถาปาฬิ นิฏฺฐิตาฯ