‘‘ยาว ทุขา [ทุกฺขา (สี. สฺยา.), ทุกฺข (ปี. ก.)] นิรยา อิธ วุตฺตา, ตตฺถปิ ตาว จิรํ วสิตพฺพํ;

ตสฺมา สุจิเปสลสาธุคุเณสุ, วาจํ มนํ สตตํ [ปกตํ (สฺยา.)] ปริรกฺเข’’ติฯ

โกกาลิกสุตฺตํ ทสมํ นิฏฺฐิตํฯ

11. นาลกสุตฺตํ

[684]

อานนฺทชาเต ติทสคเณ ปตีเต, สกฺกญฺจ อินฺทํ สุจิวสเน จ เทเว;

ทุสฺสํ คเหตฺวา อติริว โถมยนฺเต, อสิโต อิสิ อทฺทส ทิวาวิหาเรฯ

[685]

ทิสฺวาน เทเว มุทิตมเน อุทคฺเค, จิตฺติํ กริตฺวาน อิทมโวจ [กริตฺวา อิทมโวจาสิ (สี.)] ตตฺถ;

‘‘กิํ เทวสงฺโฆ อติริว กลฺยรูโป, ทุสฺสํ คเหตฺวา รมยถ [ภมยถ (สี.)] กิํ ปฏิจฺจฯ

[686]

‘‘ยทาปิ อาสี อสุเรหิ สงฺคโม, ชโย สุรานํ อสุรา ปราชิตาฯ

ตทาปิ เนตาทิโส โลมหํสโน, กิมพฺภุตํ ทฏฺฐุ มรู ปโมทิตาฯ

[687]

‘‘เสเฬนฺติ คายนฺติ จ วาทยนฺติ จ, ภุชานิ โผเฏนฺติ [โปเฐนฺติ (สี. ปี.), โปเถนฺติ (ก.)] จ นจฺจยนฺติ จ;

ปุจฺฉามิ โวหํ เมรุมุทฺธวาสิเน, ธุนาถ เม สํสยํ ขิปฺป มาริสา’’ฯ

[688]

‘‘โส โพธิสตฺโต รตนวโร อตุลฺโย, มนุสฺสโลเก หิตสุขตฺถาย [หิตสุขตาย (สี. สฺยา. ปี.)] ชาโต;

สกฺยาน คาเม ชนปเท ลุมฺพิเนยฺเย, เตนมฺห ตุฏฺฐา อติริว กลฺยรูปาฯ

[689]

‘‘โส สพฺพสตฺตุตฺตโม อคฺคปุคฺคโล, นราสโภ สพฺพปชานมุตฺตโม;

วตฺเตสฺสติ จกฺกมิสิวฺหเย วเน, นทํว สีโห พลวา มิคาภิภู’’ฯ

[690]

ตํ สทฺทํ สุตฺวา ตุริตมวสรี โส, สุทฺโธทนสฺส ตท ภวนํ อุปาวิสิ [อุปาคมิ (สี. ปี.)];

นิสชฺช ตตฺถ อิทมโวจาสิ สกฺเย, ‘‘กุหิํ กุมาโร อหมปิ ทฏฺฐุกาโม’’ฯ

[691]

ตโต กุมารํ ชลิตมิว สุวณฺณํ, อุกฺกามุเขว สุกุสลสมฺปหฏฺฐํ [สุกุสเลน สมฺปหฏฺฐํ (ก.)];

ททฺทลฺลมานํ [ททฺทฬฺหมานํ (ก.)] สิริยา อโนมวณฺณํ, ทสฺเสสุ ปุตฺตํ อสิตวฺหยสฺส สกฺยาฯ

[692]

ทิสฺวา กุมารํ สิขิมิว ปชฺชลนฺตํ, ตาราสภํว นภสิคมํ วิสุทฺธํ;

สูริยํ ตปนฺตํ สรทริวพฺภมุตฺตํ, อานนฺทชาโต วิปุลมลตฺถ ปีติํฯ

[693]

อเนกสาขญฺจ สหสฺสมณฺฑลํ, ฉตฺตํ มรู ธารยุมนฺตลิกฺเข;

สุวณฺณทณฺฑา วีติปตนฺติ จามรา, น ทิสฺสเร จามรฉตฺตคาหกาฯ

[694]

ทิสฺวา ชฏี กณฺหสิริวฺหโย อิสิ, สุวณฺณนิกฺขํ วิย ปณฺฑุกมฺพเล;

เสตญฺจ ฉตฺตํ ธริยนฺต [ธาริยนฺต (สฺยา.), ธารยนฺตํ (สี. ก.)] มุทฺธนิ, อุทคฺคจิตฺโต สุมโน ปฏิคฺคเหฯ

[695]

ปฏิคฺคเหตฺวา ปน สกฺยปุงฺควํ, ชิคีสโต [ชิคิํสโก (สี. สฺยา. ปี.)] ลกฺขณมนฺตปารคู;

ปสนฺนจิตฺโต คิรมพฺภุทีรยิ, ‘‘อนุตฺตรายํ ทฺวิปทานมุตฺตโม’’ [ทิปทานมุตฺตโม (สี. สฺยา. ปี.)]ฯ

[696]

อถตฺตโน คมนมนุสฺสรนฺโต, อกลฺยรูโป คฬยติ อสฺสุกานิ;

ทิสฺวาน สกฺยา อิสิมโวจุํ รุทนฺตํ,

‘‘โน เจ กุมาเร ภวิสฺสติ อนฺตราโย’’ฯ

[697]

ทิสฺวาน สกฺเย อิสิมโวจ อกลฺเย, ‘‘นาหํ กุมาเร อหิตมนุสฺสรามิ;

น จาปิมสฺส ภวิสฺสติ อนฺตราโย, น โอรกายํ อธิมานสา [อธิมนสา (สี. สฺยา.)] ภวาถฯ

[698]

‘‘สมฺโพธิยคฺคํ ผุสิสฺสตายํ กุมาโร, โส ธมฺมจกฺกํ ปรมวิสุทฺธทสฺสี;

วตฺเตสฺสตายํ พหุชนหิตานุกมฺปี, วิตฺถาริกสฺส ภวิสฺสติ พฺรหฺมจริยํฯ

[699]

‘‘มมญฺจ อายุ น จิรมิธาวเสโส, อถนฺตรา เม ภวิสฺสติ กาลกิริยา;

โสหํ น โสสฺสํ [สุสฺสํ (สี. สฺยา.)] อสมธุรสฺส ธมฺมํ, เตนมฺหิ อฏฺโฏ พฺยสนํคโต อฆาวี’’ฯ

[700]

โส สากิยานํ วิปุลํ ชเนตฺวา ปีติํ, อนฺเตปุรมฺหา นิคฺคมา [นิรคมา (สี. สฺยา.), นิคมา (ก. สี.), นิรคม (ปี.)] พฺรหฺมจารี;

โส ภาคิเนยฺยํ สยํ อนุกมฺปมาโน, สมาทเปสิ อสมธุรสฺส ธมฺเมฯ

[701]

‘‘พุทฺโธติ โฆสํ ยท [ยทิ (สฺยา. ก.)] ปรโต สุณาสิ, สมฺโพธิปตฺโต วิวรติ ธมฺมมคฺคํ;

คนฺตฺวาน ตตฺถ สมยํ ปริปุจฺฉมาโน [สยํ ปริปุจฺฉิยาโน (สี. สฺยา.)], จรสฺสุ ตสฺมิํ ภควติ พฺรหฺมจริยํ’’ฯ

[702]

เตนานุสิฏฺโฐ หิตมเนน ตาทินา, อนาคเต ปรมวิสุทฺธทสฺสินา;

โส นาลโก อุปจิตปุญฺญสญฺจโย, ชินํ ปติกฺขํ [ปติ อิกฺขํ = ปติกฺขํ] ปริวสิ รกฺขิตินฺทฺริโยฯ

[703]

สุตฺวาน โฆสํ ชินวรจกฺกวตฺตเน, คนฺตฺวาน ทิสฺวา อิสินิสภํ ปสนฺโน;

โมเนยฺยเสฏฺฐํ มุนิปวรํ อปุจฺฉิ, สมาคเต อสิตาวฺหยสฺส สาสเนติฯ

วตฺถุคาถา นิฏฺฐิตาฯ

[704]

‘‘อญฺญาตเมตํ วจนํ, อสิตสฺส ยถาตถํ;

ตํ ตํ โคตม ปุจฺฉามิ, สพฺพธมฺมาน ปารคุํฯ

[705]

‘‘อนคาริยุเปตสฺส, ภิกฺขาจริยํ ชิคีสโต;

มุนิ ปพฺรูหิ เม ปุฏฺโฐ, โมเนยฺยํ อุตฺตมํ ปทํ’’ฯ

[706]

‘‘โมเนยฺยํ เต อุปญฺญิสฺสํ, (อิติ ภควา) ทุกฺกรํ ทุรภิสมฺภวํ;

หนฺท เต นํ ปวกฺขามิ, สนฺถมฺภสฺสุ ทฬฺโห ภวฯ

[707]

‘‘สมานภาคํ กุพฺเพถ, คาเม อกฺกุฏฺฐวนฺทิตํ;

มโนปโทสํ รกฺเขยฺย, สนฺโต อนุณฺณโต จเรฯ

[708]

‘‘อุจฺจาวจา นิจฺฉรนฺติ, ทาเย อคฺคิสิขูปมา;

นาริโย มุนิํ ปโลเภนฺติ, ตาสุ ตํ มา ปโลภยุํฯ

[709]

‘‘วิรโต เมถุนา ธมฺมา, หิตฺวา กาเม ปโรปเร [ปโรวเร (สี. ปี.), วราวเร (สฺยา.)];

อวิรุทฺโธ อสารตฺโต, ปาเณสุ ตสถาวเรฯ

[710]

‘‘ยถา อหํ ตถา เอเต, ยถา เอเต ตถา อหํ;

อตฺตานํ อุปมํ กตฺวา, น หเนยฺย น ฆาตเยฯ

[711]

‘‘หิตฺวา อิจฺฉญฺจ โลภญฺจ, ยตฺถ สตฺโต ปุถุชฺชโน;

จกฺขุมา ปฏิปชฺเชยฺย, ตเรยฺย นรกํ อิมํฯ

[712]

‘‘อูนูทโร มิตาหาโร, อปฺปิจฺฉสฺส อโลลุโป;

สทา [ส เว (ปี.)] อิจฺฉาย นิจฺฉาโต, อนิจฺโฉ โหติ นิพฺพุโตฯ

[713]

‘‘ส ปิณฺฑจารํ จริตฺวา, วนนฺตมภิหารเย;

อุปฏฺฐิโต รุกฺขมูลสฺมิํ, อาสนูปคโต มุนิฯ

[714]

‘‘ส ฌานปสุโต ธีโร, วนนฺเต รมิโต สิยา;

ฌาเยถ รุกฺขมูลสฺมิํ, อตฺตานมภิโตสยํฯ

[715]

‘‘ตโต รตฺยา วิวสาเน [วิวสเน (สี. สฺยา. ปี.)], คามนฺตมภิหารเย;

อวฺหานํ นาภินนฺเทยฺย, อภิหารญฺจ คามโตฯ

[716]

‘‘น มุนี คามมาคมฺม, กุเลสุ สหสา จเร;

ฆาเสสนํ ฉินฺนกโถ, น วาจํ ปยุตํ ภเณฯ

[717]

‘‘อลตฺถํ ยทิทํ สาธุ, นาลตฺถํ กุสลํ อิติ;

อุภเยเนว โส ตาที, รุกฺขํวุปนิวตฺตติ [รุกฺขํวุ’ปติวตฺตติ (ก.), รุกฺขํว อุปาติวตฺตติ (สฺยา.)]ฯ

[718]

‘‘ส ปตฺตปาณิ วิจรนฺโต, อมูโค มูคสมฺมโต;

อปฺปํ ทานํ น หีเฬยฺย, ทาตารํ นาวชานิยาฯ

[719]

‘‘อุจฺจาวจา หิ ปฏิปทา, สมเณน ปกาสิตา;

น ปารํ ทิคุณํ ยนฺติ, นยิทํ เอกคุณํ มุตํฯ

[720]

‘‘ยสฺส จ วิสตา นตฺถิ, ฉินฺนโสตสฺส ภิกฺขุโน;

กิจฺจากิจฺจปฺปหีนสฺส, ปริฬาโห น วิชฺชติฯ

[721]

‘‘โมเนยฺยํ เต อุปญฺญิสฺสํ, ขุรธารูปโม ภเว;

ชิวฺหาย ตาลุมาหจฺจ, อุทเร สญฺญโต สิยาฯ

[722]

‘‘อลีนจิตฺโต จ สิยา, น จาปิ พหุ จินฺตเย;

นิรามคนฺโธ อสิโต, พฺรหฺมจริยปรายโณฯ

[723]

‘‘เอกาสนสฺส สิกฺเขถ, สมณูปาสนสฺส จ;

เอกตฺตํ โมนมกฺขาตํ, เอโก เจ อภิรมิสฺสสิ;

อถ ภาหิสิ [ภาสิหิ (สี. สฺยา. ปี.)] ทสทิสาฯ

[724]

‘‘สุตฺวา ธีรานํ นิคฺโฆสํ, ฌายีนํ กามจาคินํ;

ตโต หิริญฺจ สทฺธญฺจ, ภิยฺโย กุพฺเพถ มามโกฯ

[725]

‘‘ตํ นทีหิ วิชานาถ, โสพฺเภสุ ปทเรสุ จ;

สณนฺตา ยนฺติ กุโสพฺภา [กุสฺสุพฺภา (สี.)], ตุณฺหียนฺติ มโหทธีฯ

[726]

‘‘ยทูนกํ ตํ สณติ, ยํ ปูรํ สนฺตเมว ตํ;

อฑฺฒกุมฺภูปโม พาโล, รหโท ปูโรว ปณฺฑิโตฯ

[727]

‘‘ยํ สมโณ พหุํ ภาสติ, อุเปตํ อตฺถสญฺหิตํ;

ชานํ โส ธมฺมํ เทเสติ, ชานํ โส พหุ ภาสติฯ

[728]

‘‘โย จ ชานํ สํยตตฺโต, ชานํ น พหุ ภาสติ;

ส มุนี โมนมรหติ, ส มุนี โมนมชฺฌคา’’ติฯ

นาลกสุตฺตํ เอกาทสมํ นิฏฺฐิตํฯ

12. ทฺวยตานุปสฺสนาสุตฺตํ

เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเทฯ เตน โข ปน สมเยน ภควา ตทหุโปสเถ ปนฺนรเส ปุณฺณาย ปุณฺณมาย รตฺติยา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อพฺโภกาเส นิสินฺโน โหติ ฯ อถ โข ภควา ตุณฺหีภูตํ ตุณฺหีภูตํ ภิกฺขุสงฺฆํ อนุวิโลเกตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ –

‘‘‘เย เต, ภิกฺขเว, กุสลา ธมฺมา อริยา นิยฺยานิกา สมฺโพธคามิโน, เตสํ โว, ภิกฺขเว, กุสลานํ ธมฺมานํ อริยานํ นิยฺยานิกานํ สมฺโพธคามีนํ กา อุปนิสา สวนายา’ติ อิติ เจ, ภิกฺขเว, ปุจฺฉิตาโร อสฺสุ, เต เอวมสฺสุ วจนียา – ‘ยาวเทว ทฺวยตานํ ธมฺมานํ ยถาภูตํ ญาณายา’ติฯ กิญฺจ ทฺวยตํ วเทถ?

(1) ‘‘อิทํ ทุกฺขํ, อยํ ทุกฺขสมุทโยติ อยเมกานุปสฺสนาฯ อยํ ทุกฺขนิโรโธ, อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนาฯ เอวํ สมฺมา ทฺวยตานุปสฺสิโน โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต ทฺวินฺนํ ผลานํ อญฺญตรํ ผลํ ปาฏิกงฺขํ – ทิฏฺเฐว ธมฺเม อญฺญา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตา’’ติฯ

อิทมโวจ ภควาฯ อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

[729]

‘‘เย ทุกฺขํ นปฺปชานนฺติ, อโถ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;

ยตฺถ จ สพฺพโส ทุกฺขํ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ;

ตญฺจ มคฺคํ น ชานนฺติ, ทุกฺขูปสมคามินํฯ

[730]

‘‘เจโตวิมุตฺติหีนา เต, อโถ ปญฺญาวิมุตฺติยา;

อภพฺพา เต อนฺตกิริยาย, เต เว ชาติชรูปคาฯ

[731]

‘‘เย จ ทุกฺขํ ปชานนฺติ, อโถ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;

ยตฺถ จ สพฺพโส ทุกฺขํ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ;

ตญฺจ มคฺคํ ปชานนฺติ, ทุกฺขูปสมคามินํฯ

[732]

‘‘เจโตวิมุตฺติสมฺปนฺนา, อโถ ปญฺญาวิมุตฺติยา;

ภพฺพา เต อนฺตกิริยาย, น เต ชาติชรูปคา’’ติฯ

(2) ‘‘‘สิยา อญฺเญนปิ ปริยาเยน สมฺมา ทฺวยตานุปสฺสนา’ติ, อิติ เจ, ภิกฺขเว, ปุจฺฉิตาโร อสฺสุ; ‘สิยา’ติสฺสุ วจนียาฯ กถญฺจ สิยา? ยํ กิญฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ อุปธิปจฺจยาติ, อยเมกานุปสฺสนาฯ